Адамдардың бір-біріне әсер етуінің негізгі үш механизмі бар: хабарлама, сендіру, иландыру.

Хабарламада ә сер етуші ақ параттың ө зі болып табылады, оны қ абылдағ ан адам ө зінің мінез-қ ұ лқ ын тү зейді, пікірін қ алыптастырады, берілген ақ параттың негізінде тиісті шешімді қ абылдайды.

Сендіру кезінде адам ақ паратты қ ұ ндылық тардың, ұ станымдардың жә не басқ а ададардың ө згеруіне ә сер ететіндей етіп ұ йымтастырып ұ сынады. Бұ л жағ дайда дә лелдер жү йесін немесе растаушы мә ліметтерді келтіреді немесе беделді адамдар пікіріне жү гінеді.

Шешім қ абылдау ү шін ең қ ауіпті иландыру арқ ылы ә сер ету болып табылады. Олар ә іртү рлі болуы мү мкін. Иландыру элементтері кез келген коммуникацияда бар: бұ л иммидж жә не материалды беруді ұ йымдастыру еркешелігі, сонымен қ атар қ арым-қ атынастың вербалды емес қ ұ ралдары жә не т.б.

Манипуляция тү сінігінің негізінде адресаттан жасырын, оның қ андай да бір затқ а деген қ арым-қ атынасын ө згерту, шешім қ абылдау мен ә рекеттерді орындауына ық пал ету арқ ылы матипуляциялаушы адам ө з мақ саттарына жетуі жатыр. Адам қ уыршақ (марионетка) сияқ ты ә рекет етеді, оны қ уыршақ ойнатушы ә ртіс басқ арып отырғ андай болады. Манипуляцияның міндетті шарты, сырттан енгізбей адресаттың ө з бетінше шешім қ абылдауын сақ тау. Сонымен қ атар адресат ө з іс-ә рекетіне жауапкершілікті ө з мойнына алады.

Манипуляцияның психологиялық негізі қ андай? Ф.Перлздің айтуы бойынша, біздің ә р қ айсысымызда екі бастау бар, оларды шартты тү рде«ү стіндегі ит» жә не «астындағ ы ит» деп атайды. «Ү стіндегі ит» бұ л белсенді бастау, бұ йыруғ а, бағ ындыруғ а бедел арқ ылы қ ысым жасауғ а ұ мтылудан кө рініс табады. «Астындағ ы ит» бұ л пассивті бастау, біздің бағ ынуғ а, келісуге, біреудің сө зін тың дауғ а деген қ ажеттіліктерімізден кө рінеді. Осы бастаулардың ә рқ айсысы немесе манипулятивті немесе шығ армашылық сипатта кө рініс табады.

Э. Шостром манипуляцияның негізгі сегіз сызбасын ұ сынды. Оның айтуы бойынша, біздің ә рқ айсысымызда манипулятор отыр, тіпті бірнеше типі бірақ олардың біреуі басым болады.

1. Диктатор. Ол ә лбетте ө з кү шін асыра бағ алайды, басымдылық етеді, бұ йрық береді, беделді тұ лғ аларды дә йектейді, қ ысқ асы басқ ару ү шін қ ұ рбанына барлығ ын жасайды. Диктатордың ө зге тү рлері: бастық, босс, кіші қ ұ дайлар жә не т.б.

2. Жігерсіз (ерік кү ші тө мен адам). Диктатордың қ ұ рбаны, оғ ан тікелей қ арама-қ арсы адам. Жігерсіз диктатормен ө зара қ арым-қ атынасқ а тү су арқ ылы ү лкен шеберлілікті дамытады. Ол ө зінің сезімталдылығ ын асыра сілтейді. Оларғ а тә н сипаттар: ұ мыту, естімей қ алу, пассивті тү рде ү ндемеу. Жігерсіздердің ө зге тү рлері: кү мә ндә нғ ыш, ақ ылсыз, қ ұ былмалы, конформист, ұ ялшақ, шегінуге бейім.

3. Калькулатор. Бә рін жә не барлығ ын бақ ылауда ұ стау қ ажеттілігін тым арттырады. Ол алдайды, ө тірік айтады, жалтарады, бір жағ ынан айласын асыруғ а, бір жағ ынан басқ а жолғ а салуғ а тырысады. Ө зге тү рлері: епті (пысық), аферист, покер ойнаушы, жарнама жасаушы, бопсалаушы.

4. Жабысқ ақ. Калькулаторғ а полярлы қ арама-қ арсы адам. Ө зінің тә уелділігін бар кү шімен асыра сілтейді. Бұ л тұ лғ а, қ амқ орлылық тың заты болуды аң сайды. Пайдалануғ а да мү мкіндік береді, ө з жұ мысын ө згелердің орындауларына мә жбү рлейді. Ө зге тү рлері: паразит, қ ың қ ылдауық, мә ң гі бала, ипохондрик, біреудің асырауындағ ы жан, қ орғ ансыз.

5. Бұ зақ ы. Ө зінің агрессивтілігін, зұ лымдығ ын, ізгіліксіздігін асыра сілтейді. Ә р тү рдегі қ ауіп кө рсетудің кө мегімен басқ арады. Ө зге тү рлері: балағ аттаушы, жек кө руші, гангстер, қ ауіп тө ндіруші.

6. Сү йкімді жігіт. Ө зінің қ амқ орлығ ын, махаббатын, кө ң іл бө лушілігін асыра сілтейді. Ол мейірімділігімен кө зге тү седі. Кей мағ ынада онымен жолығ у бұ зақ ымен жолық қ аннан да қ иындау. Сіз сү йкімді жігітпен кү ресуде жең е алмайсыз. Қ ызық жайт, кез келген бұ зақ ы мен сү йкімді жігіт арасындағ ы конфликтіде бұ зақ ы жең іліс табады. Ө зге тү рлері: жағ ымпаз, ізгі істі, моралист, ұ йымшыл адам.

7. Сот. Ө зінің сыншылдығ ын асыра сілтейді. Ол ешкімге сенбейді, кү нә ғ а, наразылық қ а толы, кешіруі қ иын. Ө зге тү рлері: барінбілгіш, кү нә мшіл, айғ ақ жинаушы, масқ аралайтын, бағ ашыл, кекшіл, кү нә сін мойындауғ а мә жбү рлегіш.

8. Қ орғ аушы. Сотқ а қ арама-қ арсы адам. Ол ө зінің қ олдау кө рсете алуы мен қ ателіктерге жұ мсақ тығ ын асыра сілтейді. Ол ө зінің шамадан тыс аяушылдығ ы мен ө зі қ орғ аушы адамның ө з аяғ ына тұ рып, ө з бетінше ө суіне мү мкіндік бермеуі арқ ылы басқ аларды бұ зады. Ө з ісімен айналысқ анның орнына басқ алардың қ ажеттілігі жайлы кө бірек ойлайды. Ө зге тү рлері: балапан басқ ан тауық, жұ батушы, қ амқ оршы, азап шегуші, кө мекші, жанкешті.

Манипуляцияның тү рлерін талқ ылап болғ ан соң, енді олардың қ алай ә сер ететіндігін қ арастырайық. Э.Шостром манипуляторлы жү йенің тө рт типін бө ліп кө рсетті:

1. Белсенді манипулятор басқ аларды белсенді ә дістер кө мегімен басқ аруғ а тырысады. Ол ешқ ашан да ө зінің ә лсіздігін кө рсетпейді, керсінше ө те кү шті, жігерлі адамның ролін ойнайды. Ережеге сай, бұ л адам ө зінің ә леуметтік статусын немесе дә режесін қ олданады: ата-ана, ағ а сержант, мұ ғ алім, босс.

2. Пассивті манипулятор – белсендіге қ арама-қ арсы. Ол қ орғ ансыз, аң қ ау кү й танытады. Ол кезде белсенді манипулятор жең іс табады. Бірақ пассивті манипулятор ө з есебінен белсенді манипуляторғ а ойлап жә не жұ мыс жасауғ а мү мкіндік бергендіктен олда жең іске жетеді, себебі белсенді манипулятордың жұ мысы тікелей пассивті манипулятордың кө мегімен жү зеге асады.

3. Жарысушы манипулятор ө мірді тоқ таусыз турнир ретінде, онда ү немі «жең іс» пен «жең іліс» тізбегі таусылмайды деп қ абылдайды. Ол ү шін ө мір – бітпес кү рес, ал адамдар – бір біріне шынай немесе потенциалды қ арсыластар тіпті жаулар.

4. Селқ ос манипулятор. Ол немқ ұ райлылық пен салғ ырттық та ойнайды. Кетіп қ алуғ а, конфликтен алшақ тауғ а ұ мтылады. Оның девизі «мағ ан бә рібір». Оның ә дістері бірде пассивті, бірде белсенді.

Э.Берннің ойынша, манипуляцияның кө птеген тү рлері ойынғ а туыстас. Ойын – психологиялық маневр, мақ саты басқ а адамның тарапынан қ анағ аттану сезімін алу. Психологтардың ойынша мұ ндай ойындар ең бек ұ жымына сипатты.

Адам қ андай белгілер арқ ылы онымен манипуляциялап тұ рғ анын біле алады?

Манипуляция жасырын сипатқ а ие болғ андық тан ә рқ ашан қ андай да бір нақ ты оқ иғ ада оның бар екенін анық тайтын фактыны табу оң ай емес. Дегенмен, Е.Л.Доценко оппонент ә рекетін зерттей отырып оның қ айсысы манипулятивті екенін анық тауғ а болады деген. Бұ нда ол бірнеше тә сілдерді бө ліп кө рсетті:

Нақ ты адаммен қ арым-қ атынас жасауда жинақ талғ ан тә жрибе. Мысалы қ ысқ а уақ ыт аралығ ында шешім қ абылдау қ ажет болғ ан жағ дайда манипулятор басшының бірден шешім қ абылдай алмайтындығ ын, ойлануғ а біраз уақ ыт қ ажетекенін біле тұ рып оғ ан қ ысым кө рсетіп, асық тырып, немесе ө зге адамдардың пікіріне сү йекен отырып кү тілетін жауап реакциясын алуы мү мкін. Сондық тан қ арым-қ атынастағ ы адамның ә рекеттерін бақ ылау арқ ылы манипулятивті ә рекеттердің бар немесе жоғ ын анық тауғ а болады.

Ұ тыс пен тө лемнің дұ рыс емес арақ анынасы. Алынғ ан нә тиже салынғ ан кү штерге сә йкес келмесе манипулятивті ә рекеттердің барлығ ына кү мә ндануғ а болады. Мысалы, сіз кенеттен бір сыйлық ұ тып аласыз, бірақ ешқ андай лоторея, ұ тыс ойындарына қ атысқ ан емессіз. Бұ ндай ә дістің негізінде манипулятивті ә рекеттер жатқ анын ешқ андай іс-шарағ а қ атыспағ аның ызды ескере отырып анық тауғ а болады.

Қ абылданғ ан шешім мен атқ арылатын ә рекет жауапкершілігін бө лісудегі дисбаланс. Бұ л жағ дайда кенеттен бір істі атқ аруғ а міндетті, жауапты болғ ан кезде байқ алады. Немесе керсінше ешқ андай себепсіз сіз қ абылдауғ а тиісті шешімнен сізді алып тастайды. Бұ ндай тә сілдер де манипулятивті сипатқ а ие болуы мү мкін.

Ситуация элементтерінің бірқ алыптылығ ының деформациясы. Ақ параттың қ ұ растырылу немесе ұ сынылу ерекшелігіне кө ң іл аудару керек. Мысалы, сізден маң ызды қ ұ жатқ а қ ол қ оюды ө тінгенде, сіз қ ұ жатқ а зер салып қ арауғ а тырысқ анда серіктесің із мысалғ а «сіз қ андай қ аламмен қ ол қ ойғ анды ұ натасыз, шарикті мен ә лде сиялы ма?» деп сұ рауы мү мкін. Яғ ни сіздің кө ң ілің ізді қ ұ жатқ а қ атысы жоқ сұ рақ пен аударту арқ ылы, сізді ойландыру арқ ыл манипулятивті тә сілдерді іске асыру мү мкін.

Ә ртү рлі каналдар арқ ылы берілген ақ параттың бір біріне сә йкес келмеуі. Мысалы, ә ң гімелесуші адамды мұ қ ият бақ ылау арқ ылы оның вервалды жә не вервалсыз ақ паратының сә йкес келмеуін аң ғ аруа болады. Егер адресат вербалды спецификамен таныс болса, ондай айланы байқ ау қ иынғ а соқ пайды.

Шешім қ абылдау ү шін уақ ыттың оғ аш жетіспеушілігі. Мысалы, мә селені аз уақ ыт аралығ ында талқ ылаудан кейін, алдағ ы жоспарларғ а жү гіне отырып, оппанент кетуге жиналады, бірақ жауапты сізден қ азір талап етеді.

Сонымен қ атар манипулятивті ә рекетті ө зінің ішкі жағ дайына сү йену арқ ылы да анық тауғ а болады. Анық сигналдармен қ оса сезу деп аталатын бейсаналы қ орғ аныстар болады. Ө кінішке орай НЕГІЗІНЕН адамдар бұ л қ орғ аныс тү рлерін ә серден кейін байқ ап жатады. Жиі жағ дайда «бірдең ке мағ ан оғ аш кө рінкендей болып еді» деген сө здерді естіп жатамыз.

Осындай бейсаналы қ орғ аушы сигналдарғ а келесілерді жатқ ызуғ а болады:

1. Адаммен қ арым-қ атынасқ а тү скен сә тте тү сініксіз тітіркенуді сезу. Антипатия оппаненттің сіздің кө ң ілің ізді барынша кө п аудартуғ а деген ұ мтылысынан болуы мү мкін. Немесе, жақ тырмаушылық манипулятордың ә рекетінде байқ алғ ан қ андайда бір ұ мтылысына жауап ретінде пайда болуы мү мкін.

2. Ө зінің беделіне қ ысым келуін сезу. Ө зінің кү шін дә лелдеуге тырысу туралы жабысқ ақ ойлар, серіктесінен басымдылығ ын кө рсету, манипулятордың адресаттың мінез-қ ұ лқ ына ә сер етуге, оны басқ аруғ а деген ұ мтылысына жауап реакциясы болуы мү мкін. Дегенмен, мұ нда ө те абай болу керек, осындай ә рекеттер байқ алатын болса онда бұ л ә рекеттер кү ш қ олданатын конфликтілерге ә келіп соғ уы мү мкін.

3. Фонды жағ дайлардың кенеттен ө згеруі. Жиі шиеленіс, агрессия, абыржушылық адресат ә серді бейсаналы тү рде қ абылдап, залалғ а жауап реакциясы сияқ ты пайда болады.

Ә сер ету кезінде айқ ын ішкі сигналдарғ а келесілерді жатқ ызады:

1. Жиі жә не ақ ын психикалық автоматизмдердің кө рініс беруі. Манипулятор ә дейі адресат автоматизмдерін жібереді.

2. Сананың тартылғ айдай жағ дайы. Ол талқ ыланып жатқ ан тақ ырыптың, идеялардың тү сініксіз шектелуінен кө рінуі мү мкін.

Манипуляциядан қ орғ анудың кө птеген тү рлері бар, бірақ дегенмен олар негізгі алты қ орғ аныс ұ станымдарының араласуынан тұ рады. Нақ ты: кету, қ уу, бекіту, басқ ару, тыну (қ ату), елемеу.

Кету – арақ ашық тық ты алшақ тату, қ арым-қ атынасты ү зу, агрессордың ә сері жетпейтіндей қ ашық тық қ а ө зін кетіру. Бұ л стратегияның нағ ыз кө рініс табуы шеттеу, толығ ымен тұ йық тық, адамдармен қ арым-қ атынасқ а тү суден бас тарту болып табылады.

Қ уу – арақ ашық тық ты алыстату, агрессорды жою. Мұ ндай қ оғ аныстың шеткі нү ктесінің кө рініс табуы – ө лім. Агрессорды жұ мыстан шығ аруда, оны ү йден қ ууда, кү нә лә уда, кү лкі етуде жиі кө рініс табады.

Бекіту – ә серлерді, жолында қ ойылғ ан кедергілерді бақ ылау. Шеткі кө рінісі – белсендірілген жекелей статустар мен жү йелік қ ұ ралдармен толық тай оқ шаулану. Кү нделікті қ олданысы мазмұ нды жә не сематикалық тосқ ауылдар тү рінде болады.

Басқ ару - агрессордан шығ атын ық палдар мен ә сер етулерді бақ ылау. Шеткі кө рінісі – басқ а адамды ө зіне бағ ындыру. Мұ ндай қ орғ анысты қ олданудың ә деттегі тү рі – шағ ымдар, жыламсырау, парағ а сатып алу, достасуғ а талпыныс, қ алағ ан мінез-қ ұ лық қ а азғ ындау. Қ орғ аныстан туындайтын манипуляция да осында жатады.

Тыну (қ атып қ алу) – субъект туралы ақ параттың ә дейі ө згертілмеуін немесе қ ысқ артылмауын бақ ылау. Шеткі формасы – естен айырылу. Жиі жағ дайда сезімдерді жасыруда, алдауда кө рініс табады.

Елемеу – агрессор туралы ақ партты басқ ару, оны қ абылдаудың ө згермеуін немесе оның тарапынан қ ауіп туралы ақ паратты басқ ару. Шеткі кө рініс формасы – қ абылдау, иллюзия адекваттылығ ын жоғ алту. Ә детте стериотипизация, манипуляцияны позитивті пиғ ылмен тү сіндіру ретінде кө рінеді.

Осы барлық негізгі қ орғ аныс ұ станымдары белсенділік жә не пассивтілік арақ атынасының дә режесіне сү йене отырып ө зара жұ птасып бірлеседі. Нә тижесінде келесі жұ птар пайда болады: кету – қ уу, бекіту – басқ ару, тыну – елемеу. Ә р жұ п ө зінің ә рекет ету аясына ие. Кету – қ уу агрессормен арақ ашық тық қ алыптастырады, бекіту – басқ ару ық пал етулер легін басқ арады, тыну – елемеу ақ параттық каналмен жұ мыс атқ арады.