Нуклеин қышқылдары

Кө мірсулар

Кө мірсулар деп – молекуласы кө бінесе химиялық элементтерден кө міртек, сутек, оттегінен тұ ратын органикалық қ оспаларды айтады. Кө мірсулар ө сімдік жасушаларының энергетикалық негізін қ ұ райды жә не қ оректік заттардың қ оры крахмал тү рінде жиналады. Ал жануарларда гликоген тү рінде бауырда жиналады.

C (кө міртек), H, (сутек), O (оттек).

Кө мірсулар жасушаның барлық тіршілік ә рекетінде қ озғ алысқ а, биосинтезге бө лінуге, т. б. жұ мсалатын энергияның кө зі болып табылады. Негізінен ө сімдіктердің қ ұ рамында кө п кездеседі.Кү нделікті жеп жү рген нан, қ ант, тә тті кә мпиттер, картоп, тіпті жә ндіктердің сыртқ ы сауыты, қ оң ыздардың қ атты қ анаттары да кө мірсулардан (хитин) қ ұ ралғ ан. Ө сімдік жасушасының қ абырғ асы целлюлоза деген кө мірсудан қ ұ ралғ ан.

Нә руыз (Ақ уыздар)

Нә руыз - қ орғ аныштық қ ызметін атқ арады, ағ заның иммундық ауруғ а тө теп беру қ асиеттерін жү зеге асырады. Ағ задағ ы химиялық реакцияларды жылдамдатуғ а қ атысады. Қ ызыл қ ан жасушаларының қ ұ рамына еніп, оттегі мен кө мірқ ышқ ыл газын тасымалдайды. Ақ уыз ағ задағ ы заттың ең кү рделісі, ал оның элементтік қ ұ рамы айтарлық тай қ арапайым болып келеді: C (кө міртек), O (оттек), N (азот), H (сутек), S (кү кірт), P(фосфор). Негізінен жануар жасушаларында, балық та, етте, жұ мыртқ ада кө п кездеседі. Адам терісі, шашы, тырнағ ы, бұ лшық еттер, қ ұ стардың қ ауырсыны таза нә руыздан тұ рады. Ө сімдіктерде нә руыз кө п мө лшерде тұ қ ымдарда, мысалы, бұ ршақ мен тұ қ ымшаларда (асбұ ршақ, ү рмебұ ршақ, кү нбағ ыс, т.б.), одан біршама аз мө лшерде жемістер мен кө кө ністерде кездеседі.

Майлар (Липидтер)

Майлардың молекуласының қ ұ рамына C (кө міртек), H, (сутек), O (оттек), N (азот), S (кү кірт), P(фосфор) атомдары кіреді. Барлық липидтер сұ йық тық тарда: бензинде, эфирде, хлороформда жақ сы, ал суда нашар ериді. Организмдер денедегі майды қ оректік зат ретінде жинақ тайды. Мысалы, бунақ денелілер, сү тқ оректілер жә не адамның тері асты қ абатында, шарбыда, кө птеген ө сімдіктердің тұ қ ымдарында жә не т.б. мү шелерінде май қ оры жинақ талады. Жануарлар мен ө сімдіктер осы ә ртү рлі мү шелерде жинақ талғ ан май корын тіршілік барысында біртіндеп жұ мсайды, ә сіресе май қ орының қ ысқ ы ұ йқ ығ а кететін организмдер ү шін маң ызы ерекше. Май жылуды нашар ө ткізеді. Осығ ан байланысты жануарлар тері астындағ ы май қ абатының есебінен дене температурасын тұ рақ ты сақ тайды. Тү йе ө ркештерінде май қ орын жинап, сол майдың ыдырауы нә тижесінде ө зінің тіршілік ә рекетіне энергия алып, сол майды шө л далада жоқ суғ а дейін ыдыратып, су алады. Ө сімдік тұ қ ымдарында майдың кө п болуы — жаң а дамып келе жатқ ан ө сімдікке, оның тамыр жү йесінің бекініп, ө зіне тиісті қ ызмет атқ ара бастағ анша энергиямен қ амтамасыз ету ү шін қ ажет. Жаң ғ ақ тың, кү нбағ ыстың, зә йтү ннің қ ұ рамында кө п кездеседі.

Нуклеин қ ышқ ылдары

Нуклеин қ ышқ ылдары (лат. nucleus — ядро) — қ ұ рамында C (кө міртек), H, (сутек), O (оттек), N (азот), S (кү кірт), P(фосфор) атомдары кіреді. Нуклеин қ ышқ ылдары тірі жасуша ядросының маң ызды қ ұ рам бө лігі. Нуклеин қ ышқ ылдары рибонуклеин қ ышқ ылы (РНҚ) жә не дезоксирибонуклеин қ ышқ ылы (ДНҚ) болып екі ү лкен тү рге бө лінеді. Тірі организмнің қ ұ рамына нуклеин қ ышқ ылдарының екі тү рі де кіреді. Нуклеин қ ышқ ылдары биологиялық тұ рғ ыдан маң ызды рө л атқ арады. Олар тірі организмдердегі генетикалық ақ паратты сақ тайтын жә не тасымалдайтын жасушаның (жасушаның) маң ызды кұ рам бө ліктері болып табылады. Нуклеин қ ышқ ылдары ақ уыз тү зілуіне қ атысады жә не тірі организмдерде тұ қ ым қ уалаушылық ты сақ тап, оның бір ұ рпақ тан екінші ұ рпақ қ а берілуін қ амтамасыз етеді. ДНҚ жасуша ядросының хромосомасында (99%), рибосомаларда жә не хлоропластарда, ал РНҚ ядрошық тарда, рибосомаларда, митохондрияда, пластидтерде кездеседі.

Судың маң ызы.

Жасушаның қ ұ рамында су едә уір мө лшерде болады, яғ ни жасушаның 75 %-ғ а жуығ ы судан тұ рады. Судың мө лшері ә р тү рлі жасушада тү рліше. Оның мө лшерінің кө п болуы жасушадағ ы зат алмасу ә рекетінің белсенділігіне байланысты. Мысалы, эмбрион жасушаларының 95 %-ы, ми жасушаларының 80 %-ғ а жуығ ы су болса, ал белсенділігі тө мен ескі жасушаларда 60 %-дан аспайды. Су молекуласына 2 атом Н (сутек) пен 1 атом О (оттек) кіреді.

Заттар басқ а сұ йық тық тармен салыстырғ анда суда жақ сы ериді, сондық тан су заттардың алмасуына тікелей қ атысады. Тұ з, қ ант, қ ышқ ыл сияқ ты заттар суда жақ сы ериді, ал май, бензин, керосин суда нашар ериді немесе тіпті ерімейді. Тірі ағ задағ ы барлық заттар суда еріген кү йінде ғ ана қ озғ ала алады. Мысалы, ө сімдіктердегі минералды заттар мен органикалық заттар еріген кү йінде бір мү шеден екіншісіне су арқ ылы тасымалданады. Жануар мен адамдарда қ анның кө п бө лігін су алады, сондық тан мұ нда да тасымалдау қ ызметі жү зеге асырылады.

Тірі ағ зада жү ріп жатқ ан химиялық реакциялардың нә тижесінде бө лінетін жылудың белгілі бір мө лшері денедегі су арқ ылы біркелкі таралып жә не сыртқ ы ортағ а шығ арылып отырады.

Судың қ айнау температурасы жоғ ары болғ андық тан, жер бетіндегі судың қ айнап кетуі ө те сирек кездеседі. Сондық тан тірі жасушадағ ы судың мө лшері сыртқ ы ортаның температурасына қ арамастан, тұ рақ ты болады.

Судың булануына кө п энергия кететіндіктен, оның осы қ асиеті кө птеген тірі организмдердің денелерін салқ ындатуғ а пайдаланылады. Мысалы, адам мен жануарлардың денесінің салқ ындауы терлеу (булану) арқ ылы іске асады. Сонымен қ атар термен бірге адамғ а қ ажетсіз, улы заттар шығ арылады, бұ л заттар несеппен де шығ арылады, сондық тан су керексіз заттарды шығ ару қ ызметін де атқ арады.

Ө сімдіктерде фотосинтез процесі жү ру ү шін топырақ тағ ы су сің іріліп реакцияғ а қ атысады.

Су кө птеген тірі ағ залардың мекен ортасы болып табылады, кейбір ө сімдіктердің тұ қ ымдары су арқ ылы таралады, ұ рық тану суда жү реді. Кейбір жануарлар (мысалы, қ ұ рттар, актиния, медуза) денесінің формасы гидроскелет кө мегімен тұ рақ тылық сақ тайды.