Билет 1 жок

Билет 1- суракТү ркология — жалпы Шығ ыстану ғ ылымының бір саласы. Шығ ыстану ғ ылымына араб, иран, монғ ол, қ ытайтану ғ ылымдары енеді. Тү ркология-тү ркі халық тары туралы ілім. Ол тү ркі халық тарының тілін, ә дебиетін, тарихын, этнографиясын зерттейтін ғ ылымдар қ осындысы ретінде Ресейде XVIII ғ асырдың екінші жартысынан бастап қ алыптасқ ан. Тү ркология — ө те кү рделі ғ ылым. Онымен тарих, философия, этнография, археология, лингвистика, ә дебиеттану сияқ ты кө птеген ғ ылымдар айналысады. Аталғ ан ғ ылымдар ө кілдері жазғ ан ең бектер де мол. Қ азірде тү ркология бұ рынғ ыдай ө те кең мағ ынада емес, негізінде, тү ркі халық тарының тілдері мен ә дебиетін, тарихы мен мә дениетін зерттейтін ғ ылым мә нінде қ олданылады.

Тү ркітану, тү ркология – тү ркі тілінде сө йлейтін халық тардың тілін, этнографиясын, тарихын, ауыз ә дебиетін, мә дениетін зерттеу нә тижесінде қ алыптасқ ан.Шығ ыстану ғ ылымының жеке саласы. Тү ркітану атауы ғ ылыми айналымғ а алғ аш Орхон-Енисей (Орхон жазба ескерткіштері, Енисей жазба ескерткіштері), кө не ұ йғ ыр, манихей, т.б. жазба ескерткіштердің зерттелуіне байланысты еніп, дамығ ан. Бұ л жазбалар Орталық Азия мен ө зге де аймақ тарды мекен еткен ежелгі тү ркі тайпаларының тарихын, тілін, ә деби ескерткіштерін, рухани жә не материалдық мә дениетін зерттеуде аса қ ұ нды деректеме саналады. Бұ дан кейін Тү ркітану орта ғ асырдағ ы араб, парсы, тү ркі тілінде жазылғ ан тарихи жылнамаларды, филологиялық жә не географиялық шығ армаларды зерттеу негізінде дами тү сті. Тү ркітанудың пә н ретінде дамуында XIX–XX ғ.ғ. зерттеле бастағ ан ә деби трактаттар мен филологиялық шығ армалардың маң ызы зор болды. Бұ лардың қ атарына тү ркі тайпалары туралы лингвистикалық, тарихи этнографиялық, фольклорлық деректерді жү йеге келтіре отырып жазылғ ан алғ ашқ ы ғ ылыми ең бектер – Махмұ т Қ ашқ аридың «Диуани лұ ғ ат ат-тү рк» атты сө здігі, Жү сі HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D2%AF%D1%81%D1%96%D0%BF_%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D0%B0%D2%93%D2%B1%D0%BD%D0%B8" п HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D2%AF%D1%81%D1%96%D0%BF_%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D0%B0%D2%93%D2%B1%D0%BD%D0%B8" Баласағ ұ нидың «Қ ұ тадғ у біліг» атты ә деби дидактикалық шығ армасы, ортағ асырлық тү ркі халық тарының тарихынан, шығ у тегінен мә ліметтер берген Мұ хаммед Хайдар Дулатитың «Тарихи Рашиди», Қ ыдырғ али (Қ адырғ али) Жалайыридың «Жылнамалар жинағ ы», Рашид ә д-Диннің «Жамиғ Ат-Тауарих», т.б. шығ армалары жатады. Мұ ның бә рі XIX ғ -дың 2-жартысы мен XX ғ -дың 1-жартысында Тү ркітанудың дың қ алыптасып, орнығ уына жағ дай туғ ызды. Ә лем халық тары ішінде тү ркі халық тары ө зіндік тіл, тарих, мә дениет, салт-дә стү р ерекшеліктерімен айрық ша орын алады. Тү ркітанудың дараланып, ө з алдына жеке ғ ылым саласына айналуының ең басты себептерінің бірі Орхон, Селенга, Енисей, Талас, т.б. ө зендер алқ аптарынан сан алуан тасқ а шекілген (руникалық) жазулар, мү сін тастар мен арнайы жасалғ ан жазба ескерткіштердің бірінен кейін бірі табылып, олардың сыры ашылып, қ ұ пиясы айқ ындала бастауына байланысты болды. Осығ ан орай Орхон-Енисей-талас тас жазулары оқ ылып, ірілі-ұ сақ ты кө птеген тү ркі тайпалары мен ұ лыстарының тарихы айқ ындалып, мә дени мұ ра зерттеле бастады. Тү ркітанушы қ азақ ғ алымдары қ атарында А.Байтұ рсынұ лы, Қ. HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%D2%9A%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D1%80_%D0%90%D1%85%D0%BC%D0%B5%D1%82%D2%B1%D0%BB%D1%8B" Жұ банов, І.Кең есбаев, Н.Сауранбаев, М.Балақ аев, С.Аманжолов, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Р.Ә міров, Ә.Қ ұ рышжанов, т.б. зерттеушілерді атауғ а болады

1 билет 2 сурак - Азербайжан ә дебиеті. Ә зірбайжан мен қ азақ халқ ының тарихи-мә дени байланысы ә ріден басталады. Екі елдің генетик, тамыры мифологиялық, фольклорлық қ айнар кө зден тарайды. Академик Мамед Атжар айтқ андай «тарихи жә не географиялық жағ дайына қ арай Шығ ыс пен Батыстың аралығ ына орналасқ ан Азербайжан ежелден-ақ кө птеген елдермен, халық тармен - урарттармен, вавилондық тармен, ассириліктермен, ирандық тармен жә не басқ а елдермен байланыста болды. Сол ерте кездегі саяси, экономикалық жә не мә дени байланыстары мық ты «Отты елдер» Азербайжанды ә лемдік орбитағ а, ә сіресе шығ ыс мә дениетіне тартты». Ғ алым ежелгі Азербайжан халық тық -поэтикалық шығ армашылығ ы мен фольклорының кө рші шығ ыс халық тарымен, оның ішінде қ азақ халқ ы поэзиясымен ү ндесіп жататынын осымен тү сіндіреді. Тү рік тілдес халық тардың эпик, шығ армаларының кө пшілігі ә р тү рлі тілде айтылғ анымен олардың мазмұ ны бір болып келеді. Оғ ан «Алпамыс», «Кө рұ ғ лы», «Едіге» т. б. жырларының ө збекте де, азербайжанда да, қ азақ та да жә не басқ а тү ркі тілдес халық тарда бар екені дә лел. «Кә мила мен Димна», «Тахир мен Зухра», «Мың бі HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%8B%D2%A3_%D0%B1%D1%96%D1%80_%D1%82%D2%AF%D0%BD" р HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%8B%D2%A3_%D0%B1%D1%96%D1%80_%D1%82%D2%AF%D0%BD" тү н» сияқ ты жалпы шығ ысқ а тә н дастандардың тақ ырыбы ұ қ сас, негізгі сюжеттік желісі бір, кей эпизодтары мен кейіпкерлерінің есімдері ұ қ сас болып келеді.

Мирза Фатали Ахундов ә зірбайжан жазушысы, қ оғ ам қ айраткері, философ. Нуха қ аласында орыс-ә зірбайжан училищесін тамамдағ ан. Парсы, араб, орыс тілдерін жетік мең герген. «Пушкиннің ө ліміне» деген алғ ашқ ы поэмасы 1837 ж. орыс тілінде жарияланды.

«Алданғ ан жұ лдыздар» повесі (1857) ә зірбайжан ә дебиетін жаң а дең гейге кө терді. Ахундов латын жә не орыс ә ліппесінің негізінде ә зірбайжан тілінің жаң а алфавитін жасады. «Ү нді шахзадасы Кемал-уд-Доуланың парсы принці Жалалуд – Доулағ а ү ш хаты жә не оның жауабы» дейтін философиялық трактатында ислам дінімен ғ ылымның қ оғ амдағ ы орны, табиғ ат қ ұ былыстарын зерттеу керектігі, философияның негізгі мә селесі — ойлардың болмысқ а қ атысы туралы ө з пікірлерін баяндайды. Ахундовтың бұ дан басқ а «Философ Юмғ а жауал», «Джон Стюарт Милль бостандық ты» т.б. саяси-философиялық, ә деби-сын ең бектері бар. Ахундовтың шығ армалары Таяу Шығ ыс пен Орта Азия халық тары демократиялық жаң а ә дебиетінің, реалистік прозаның қ алыптасуына зор ық пал етті. Кө ркем творсчество арқ ылы патша ө кіметінің отаршылдық саясатын ә шкереледі. «Мемлекеттің игі жақ сы қ оры» жә не «Ерші Жү сіп туралы хикаясы» қ азақ тілінде жарық кө рді (1989)

1 билет 3 сурак - Тіл білімінде тү ркі тілдерін ә сіресе салыстырмалы аспектіде жан-жақ ты зерттеу толық шешімін тапты деп айта алмаймыз. Статистикалық тұ рғ ыдан қ азіргі тү ркі тілдерінің нақ ты саны (сө йлеушісі емес) қ анша екенін дө п басып айту қ иын. 1996 жылы Ресей Ғ ылым Академиясының Тіл білімі институты «Языки мира» сериясының бір томын тү ркі тілдеріне арнап шығ арды [1]. 2002 жылы Қ Р Ұ Ғ А Тіл білімі институты оны қ азақ шағ а аударып, бастырды [2]. Осы ең бекте 39 қ азіргі тү ркі тілі жө нінде мақ ала жарияланды. Ал ежелгі жә не ескі жазба тілдер жө ніндегі бө лімде 15 тү ркі тілі жеке қ аралды. Демек, 39 қ азіргі тү ркі тілі дегеніміз - ә лі де қ олданыстық қ абілетін жоймағ ан тірі тілдер. Бірақ олардың функционалдық -коммуникативтік мү мкіндіктері ә рқ илы. Мысалы, қ арайым тілін тұ рмыстық қ арым-қ атынас дең гейінде тек егде жастағ ылар ғ ана қ олданады, ә деби тілі жоқ. Барабы татарларының тілін жеке тү ркі тіліне жатқ ызу мә селесі толық шешілген жоқ, сондық тан татар тілінің диалектісі ретінде қ аралады, жазба ескерткіштері жоқ. Қ ырымшақ тілін орыс тілі іс жү зінде қ олданыстан ығ ыстырып шығ арды. Қ ытайдағ ы салар тілі тек сө йлеу тілі ретінде, оның ішінде отбасында қ олданылады, жазуы мен ә деби тілі жоқ. Сондағ ы сары ұ йғ ыр тілінің жайы да салар тіліне ұ қ сас. Украинадағ ы урум тілінде сө йлеушілердің саны ХХ ғ. 80-ші жылдары 60 мың нан асқ анымен, ол тек тұ рмыстық -сө йлеу тілі қ ызметін атқ арады, ә деби тілі жоқ, білім тілі емес [1: 144, 254, 309, 328, 451]. Бірқ атар тү ркі тілдерінің мемлекеттік тіл деген мә ртебесі бар, қ олданыс аясы кең, білім мен ғ ылымның тілі болып табылады. Ал қ ыпшақ тамырлысынан ең ірілері: қ азіргі қ азақ, татар, башқ ұ рт тілдері. Дей тұ рғ анмен, тү ркі дү ниесі ү шін қ азіргі тү ркі тілдерінің қ ай-қ айсысын да жаң аша зерттеп, дамыту, қ алпына келтіру аса маң ызды бағ ыт болуы тиіс. Ол ү шін, бірінші кезекте, ө зара шектес мемлекеттераралық кешенді шаралар тұ жырымдамасын жасап, жү зеге асыру қ ажет. Қ азіргі тү ркі тілдері, оның ішінде, қ ыпшақ тобына жататын қ азіргі қ азақ, татар, башқ ұ рт, қ арашай-балқ ар, қ ұ мық, қ ырым татары, қ арақ алпақ, ноғ ай тілдерінің ұ лт тілдері болып қ алыптасқ анғ а дейінгі ортақ мұ раларын ә ркім ө зіне бұ ра тарта зерттеп, ө зіне ғ ана жағ атын оң тұ жырымдар жасап алғ аны дұ рыс бола қ оймас. Біз кө не тү ркі ескерткіштерін былай қ ойғ анда, орта ғ асырдағ ы, Алтын Орданың қ ұ рылып - қ ұ лағ анғ а дейінгі (1250-1517) кезең деріндегі жазба мұ раларды ортақ немесе кү ретамыр ретінде зерделесек қ ана, ұ тарымыз анық. Мә селен, татар ғ алымдары орта ғ асырдағ ы тү ркі тіліндегі жазба ескерткіштердің барлық тү ркі халқ ына ортақ мұ ра екенін айта отырып [6; 9-10], ол жазба тілді бастапқ ыда қ ай тайпа не ұ лыс жасады деген сұ рақ қ ояды, оғ ан ө здері жауап береді. Соғ ан сү йенсек, Жү сіп Баласағ ұ нның «Қ утадғ у білік» (1069-1070) атты дидактикалық дастаны Қ араханид империясының (840-1212) негізін қ алағ ан «чігіл, яғ ма сияқ ты туыс тайпалардың тілінде» жазылғ ан болып шығ ады.

2 билет 1 сурак - Кө не тү ркі жазба ескерткіштері, тү ркі руникалық жазба ескерткіштері – 7–9 ғ асырлардағ ы кө не тү ркі ойма жазулары мен қ олжазбалары, кө не тү ркі ә ліпбиіндегі ә р алуан мә тіндер. Кө не тү ркі жазба ескерткіштері арқ ылы қ азіргі тү рік халық тарының кө не тілін, тарихын, этногенезін, географиясын, рухани мә дениетін, жазба дә стү рін, ә дет-ғ ұ рыптары мен дү ниетанымын білуге болады.

Кө не тү рік жазбалы ескерткіштердің табылу аймағ ы ү лкен: Хакасия, Алтай, Тува, Саян-Алтай, Енисей, Талас, Алта-Бай сайы, Орхон, Қ арақ орым, Тараз, Павлодар, Ертіс, Шемонайха, Қ ырғ ызстан Қ ошқ ар ө ң ірі. Бұ л ә р аймақ тың графикасы ө зіндік дыбыстық ерекшелігімен кө рінетінін білдіреді. Дегенмен кө не тү рік жазуына қ атысты тү рлі ғ алымдар ең бектеріне сү йене отырып, кө не тү рік жазбасына ортақ графика-орфаграфиялық ерекшеліктерді тануғ а мү мкіндік бар. Қ азақ тіл білімінде кө не тү рік жазуына қ атысты Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, Ә.Қ айдар, Ғ.Мұ сабаев, Ә.Қ ұ рысжанов сынды ғ алымдар елеулі зерттеулер жазғ ан.

Қ азақ тілінің жазу тарихында ә ліпби жү йесі бірнеше тарихи кезең дерді басынан ө ткізіп, ұ лттық ә ліпби дең гейіне жеткен. Бірнеше ғ асыр бойы қ азақ халқ ы араб графикасына негізделген ә ліпби жү йесін пайдаланып келген-ді. 1929-40 жылдар аралығ ында латын графикасына негізделген ә ліпбиді жазу жү йесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қ арай кирилл графикасы ә ліпбиін қ олданып келеді.

Жалпы Орхон-Енисей жазбаларында қ олданылғ ан графеманың 4-і ғ ана дауысты фонеманы, ал 31-і дауыссыз фонеманы жә не ү нді қ атаң тіркесін бергені бү гінге айқ ындалғ ан жайт [4, 180]. Сонда кө не тү ркі жазбаларында дауысты фонеманың 4 инварианты мен тілдегі 9 вариантын (а-е-ә, ы-і, о-ұ, ө -ү), дауыссыздардың 20-дан аса жуан-жің ішке вариантымен 10 инвариант фонеманы (б, в, ғ, й, қ, л, н, р, с, т) берген тү ркі тілдеріндегі ү ндесім қ ұ былысын дауыссыздар санын кө бейтумен шешкен графика болып табылады. Проф. Б.Сағ ындық ұ лы кө не тү ркі тілдеріндегі алғ ашқ ы дауысты фонема ретінде а-ны атайды [5, 157]. Орхон-Енисей, Талас ескерткіштері дауысты таң баларының < а, е, (э), ә > графемасында ғ ана ә ріп варианты кө п болғ ан, ал ы, о, ө графемалары бір таң балы болып келеді. Бұ дан негізгі инвариант дауыстының (а) вариант, вариациялары (э, е, ә, ә е, і) басқ а дауыстыларғ а қ арағ анда артық болғ анын кө руге болады [6, 20].

2 билет 2 сурак - «Манас» жыры – батырлық жыры Қ ырғ ыз халқ ының даң қ ы ә лемге жайылғ ан эпопеясы «Манастың» атақ ты ақ ын, жыршы Сағ ымбай Оразбақ ұ лының айтуынан жазып алынғ ан неғ ұ рлым толық та оң ды нұ сқ асының жарық қ а шығ уы – елеулі оқ иғ аның бірі еді. Кө лемді тө рт кітаптан тұ ратын бұ л жырдың алғ ашқ ы томы 1978 жылы соң ғ ысы 1982 жылы «Қ ырғ ыстан» баспасынан толық тырылып шық қ ан. Туысқ ан қ ырғ ыз халқ ының сан ғ асырлық ө мірінің рухани ескерткіші секілді ұ лан-ғ айыр эпостың жариялануы зерттеушілердің аса мол ең бектенуін керек еткені белгілі. Ө йткені «Манастың» барлық нұ сқ аларының санын да, сапасын да талдап ажырату оң ай емес. Ғ асырлар бойында алуан тү рлі ақ ын, жыршы, жомоқ шылардың санасында сақ талғ ан, халық тың ең сү йікті мұ расы болып есептелген бұ л бірегей туындының қ амтығ ан оқ иғ алық «Манаста» қ ырғ ыз халқ ының замандар кең істігінде бастан кешкен істерінің кө ркемдік жиынтығ ы бар.

Қ ырғ ыз халқ ының даң қ ты мұ расы дү ниежү зілік мә дениеттің алтын қ орына қ осылады. «Манас» ауыз ә дебиетінің шеберлері жасағ ан ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а ауысып келе жатқ ан кө лемі жағ ынан аса ү лкен шығ арма болып есептеледі. Шығ арма жең імпаз, ақ ылды Манас бастағ ан қ ырғ ыз батырларының шетел басқ ыншыларына қ арсы жорық тарын паш ететін бірнеше дастандар циклынан қ ұ рылғ ан. Манас ө з халқ ының аң ыз дауларындағ ы кө не де тұ рақ ты сарындардың бірі қ артайғ ан жалғ ызілікті адамдық, баласыздық зары болып келеді. Мал-мү лікке ие болатын, нә сілді жалғ астыратын перзентті аң сау, «ә улиелерден» бала тілеу тү ркі жырларының кө бінде ұ шырайтын кө рініс. «Алпамыс батыр», «Шора батыр», «Ер сайын» секілді эпикалық жырлардан да осыны кө ретін едік.

Қ ырғ ыз халқ ының «Манас» эпосы – адамзаттың рухани ұ лы мұ расының бірі. Осынау ғ ажайып мұ раны зерттеу ісіне қ азақ ғ алымдары да ө лшеусіз ү лес қ осты. Ә кімшілік - ә міршіл жү йенің озбыр саясаты тұ сында «Манас» эпосының тағ дыры талқ ығ а да тү скені белгілі. Елдік намыс сарапқ а салынғ ан осындай тар кезең де М.Ә уезов қ ырғ ыз халқ ы тудырғ ан мә ң гі ө лмес, мә ң гі ө шпес рухани ескерткіші «Манастың» мә дениет тө ріндегі орнын айшық тан, эпостық қ ұ ндылығ ын дә лелдеп, жанын салып қ орғ ап қ алғ ан болатын. Ол туралы Ш. Айтматовтың: «Мұ хтар Ә уезовті қ ырғ ыздар аса зор қ ұ рметпен ө зіміздің туғ ан перзентіміз деп таниды. Біз Ә уезовтің кө зі тірісінде солай дейтінбіз, қ азір де солай дейміз.

2 билет 3 сурак - Қ азіргі таң да қ оғ амдағ ы жаң алық тарғ а сай кү н сайын жаң а сө здер мен терминдер пайда болып жатқ андығ ы тілдің ү здіксіз дамып жатқ андығ ын білдіреді. Бү гінгі заман – халық аралық қ атынастардың орнағ ан, мадениет пер оркениеттін тогыскан заманы. Мадениеттін де, мадени бірліктің де тербелер бесігі – ең ә уелі тіл болмақ. Тіл арқ ылы мейлінше кең жә не терең қ арым-қ атынас, ақ парат алмасу арқ ылы бү кілхалық тық бірлік орнайды. Осы ретте туркі елдері мен тү рлі сала мамандарының ө зара аудармашысыз қ атынаса алуының бірден-бір жолы – кезінде Ахмет Байтурсынулы ұ сынып кеткен жә не бү гінде де қ абылданып, қ азақ тілі терминін жасау тұ жырымдамасында атап кө рсетілгенбасты ү ш ұ сынымның бірі – ғ ылым атауларын тү зуде тү ркі тілдері тә жірбиесіне арқ а сү йеу.

ХХ ғ асыр басынан бері тү ркі тілдеріне ортақ терминдер қ орын қ алыптастыру мә селесі кө теріліп келе жатқ анымен, кү ні бү гінге дейін бұ л істе ауыз толтырып айтарлық тай нә тиже кө рініс бере қ оймады. Оның кө птеген себептері болды.

Бізде КСРО қ ұ рамына кірген тү ркі халық тарының тілдерінде терминдерді тіларалық біріздендіру тү ркітілдестердің ө з арасында емес, олардың ә рқ айсысының орыс тілімен арасында болды. Дә лірек айтқ анда, тіларалық біріздендіру тү ркі тілдерінің орыс тілімен ортақ терминдерін барынша ұ лғ айту мақ сатын кө здей отырып, орыс тілі тарапынан тү ркі тілдеріне қ атысты біржақ ты жү ргізілді. Орыс — қ азақ, орыс — ө збек, орыс — ә зірбайжан, орыс — қ ырғ ыз, орыс — тү рікмен, орыс — татар тілдері арасында терминалмасу жү ргізіліп, екіншілері, негізінен, термин қ абылдаушы тілдер болып келді. Кең ес Одағ ы тұ сында орыс тілінен тү ркі тілдеріне алмасқ ан терминдер жү здеп, мың дап саналса, тү ркі тілінен орыс тіліне алмасқ ан терминдер мү лде мардымсыз, бірлі-жарым болды. Ал орыс тіліндегі тү ркизмдердің басым кө пшілігі ө ткен ғ асырлардың сө з алмасулары еді. Ендігі жерде біз тү ркі тілдерінің ө з ішіндегі сө з алмасу, термин алмасу мә селесін жолғ а қ оюымыз керек.

билет 1 жок

4 билет 1 сурак - Географиялық, тілдік жә не графикалық ерекшеліктеріне қ арай кӛ не тү ркі ескерткіштері Енисей, Талас, Орхон ескерткіштері болып ү ш топқ а бӛ лінеді.

Орхон-енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы XVII ғ асырдың екінші жартысынан басталады. Ең алғ аш рет (1662 ж.) орхон-енисей жазуын Амстердам қ аласының бургомистрі Н. Витзен анық тағ ан болатын. Ал белгісіз жазуларды оқ ып, талдау Дания елінің ғ ұ лама ғ алымы В. Томсеннің ү лесіне тиді. Орхон ескерткіштері ішіндегі мазмұ ны мен кӛ лемі жағ ынан ерекше саналатын кӛ не тү ркі жазбаларының бірі – Кү лтегін ескерткіші. Ол - тү ркі халық тарының ұ зақ ғ асырлық мә дени тарихының жемісі.

Орхон-Енисей жазбалары – Тү ркі халық тарының кө не дә уірдегі – ұ зақ ғ асырлық мә дениетімен тарихы тұ рғ ысынан бағ а жетпес қ ұ нды дү ние. VII-VIII ғ асырларда жазылғ ан, Орхон жә не Енисей ө зен бойларында табылғ ан

Енисей жазбаларының жалпы саны – 85 айналасында. Олардың ішінде кіші-гірім жазбалармен қ атар ірі мә тіндер кездеседі. Енисей ескерткіштері кө лемі жағ ынан негізінен шағ ын болып келеді. Ең ү лкен 10-15 жолдан, ең кішісі 1-2 жолдан ғ ана тұ рады

Тү ркі жазбаларының ішіндегі ең маң ыздысы – Орхон жазба мұ ралары. Орхон ө зенінің бойынан табылғ ан бұ л ескерткіштердің ішінде тасқ а қ ашалып жазылғ ан 3 тарихи мұ ра ерекше аталады. Оның біріншісі - 732 жылы ө лген хан інісі Кү лтегінге, екіншісі – 735 жылы ө лген Білге қ ағ анғ а, ал ү шіншісі – Тоныкө кке арналғ ан ескерткіштер.

Орхон жазбаларында Тү рік қ ағ анаты дә уіріндегі елдің білім, дү ние танымы, тү ркі халық тарының тарихы мен тағ дыры, қ арым-қ атынастары, жең істері мен ө кініштері, отаншылдық, ерлік, бірлік, намыс туралы тү сінігі, наным-сенімі тә уелсіздік аң сары, осы жолдағ ы атқ арғ ан қ ызметтері жазылғ ан. Жырларының негізіне тү рік руларын біріктіру, нығ айту, сыртқ ы жаулардан қ орғ ау идеясы алынғ ан.

Орхон жазуының мә дени мұ раларының бірі – Кү лтегін ескерткіші. Биіктігі -3, 5 метр, тө менгі ені -1, 32 метр, жоғ арғ ы жағ ының ені –1, 22 метр. Биіктеген сайын жің ішкере береді, жоғ арғ ы бө лігі ө рнектелген. Тастың тө рт жағ ы бірдей жазылғ ан. Батысқ а қ арағ ан бетінде қ ытай жазуы, қ алғ ан қ абырғ асы бірдей кө не тү ркі жазумен толғ ан. Жырлары тү ркі ұ лтының тарихымен Кү лтегіннің батырлығ ын бейнелейді. Кү лтегін ескерткіші Тү ркі халық тарының бағ а жетпес мә дени байлығ ы. Ескерткіштің моделінің 2001 жылы 18 мамырда Астанадағ ы Л. Н. Гумилев атындағ ы Еуразия Мемлекеттiк Университетiнiн бас ғ имаратына орналастыруы Қ азақ халқ ының арғ ы аталары Кө не Тү ріктердің тө л жазбаларының қ аншалық ты қ ұ нды мұ ра екендігін дә лелдей тү седі

4 билет 2 сурак - Орал-Алтай тілдері – тіл білімінің орал (фин, угор, самоди) жә не алтай (тү ркі, моң ғ ол, тұ ң ғ ыс-маньчжур, жапон, корей) тобы тілдерінің шығ у тегін зерттейтін саласы.Ф.Страленберг Орал-Алтай тілдерінің шығ у тегі бір деген тұ жырым ұ сынып, бұ л тіл білімінде “Орал – Алтай теориясы” деп аталды. 18 ғ асырда пайда болғ ан бұ л теорияны қ олдаушы ғ алымдар (В.Шотт, Ф.Видеман, М.А. Кастрен, О.Бетлингк, Г.Винклер, В.Томсен, М.Рясянен, Д.Фокош – Фукус, Дж.Киекбаев, Б.Базылхан, т.б.) Орал-Алтай тілдерінің кейбір фонетикалық, грамматикалық, лексикалық ұ қ састық тарын ескере отырып, бұ л тілдердің шығ у тегі бір деп тұ жырымдап, оң тү стік, солтү стік, шығ ыс, батыс топтарына бө леді. Орал-Алтай тілдерінің туыстық ортақ тығ ын қ олдайтын ғ алым Б.Базылханның пікірінше, бұ л тілдерде ә уелі жалпылық ортақ элемент (“V”, “CV” типті тү бір морфема) қ алыптасты да, эволюциялық даму барысында жекелік элементтер (дыбыстар, сө здер, морфологиялық, синтаксистік ө згеше тұ лғ алар) пайда болды.

Алтай(Тү ркі) тілдеры туыстастығ ының анық талуы жә не олардың тарихи тұ рғ ыдан зерттелуі қ ажеттігіне мысалдар келтірің із.
Тү ркі тілдері — Шығ ыс Еуропадан, Сібір мен Батыс Қ ытайғ а дейінгі кең аумақ та тұ ратын 180 млн. адамның ана тілі, 210 млн. адамның екінші тілі боп табылатын, кө бі бір біріне ө те жақ ын болғ ан 40 тілден тұ ратын тілдер тобы. Тү ркі тілдер жанұ ясы Алтай тілдері ә улетіне жатады. Қ азақ тілі соның бірі боп табылады.
Кө рнекті тү ркітанушы Н.А. Баскаков Тү ркі тілдері-нің фонет., граммат. ерекшеліктерін сол тілде сө йлейтін халық тардың тарихи даму, геогр. орналасу жағ дайымен ұ штастыра отырып, бұ л тілдердің тарихын тө мендегідей кезең дерге бө леді:
) алтай дә уірі;
) ғ ұ н дә уірі;
) кө не тү ркі дә уірі (5 – 6 ғ -лар);
) орта тү ркі дә уірі немесе негізгі тү ркі тайпаларының қ алыптасу кезең і;
) жаң а тү ркі дә уірі немесе тү ркі халық тарының қ алыптасуы мен даму дә уірі (16 – 19 ғ -лар);
) ең жаң а дә уір (20 ғ.) немесе тү ркі тілдерінің Қ азан тө ң керісіне дейінгі жә не одан кейінгі даму дә уірі.
Алайда оның екі дә уірі болғ анын тұ спалдап айтуғ а болады:
) Орал-алтай тілдерінің ортақ дә уірі, бұ л – кө птеген ру мен тайпа тілдерінің бө лінбеген кезең і;
) Орал жә не алтай тілдерінің бір-бірінен бө ліну кезең і, бұ дан соң тү ркі, моң ғ ол, тұ ң ғ ыс-маньчжур жә не корей-жапон тілдерінің тармақ тарғ а бө ліну дә уірі.
Тү ркі тілдері, оның ішінде қ азақ тілі буын ү ндестігіне негізделеді, яғ ни қ азақ тың тө л сө здері не бірың ғ ай жуан не бірың ғ ай жің ішке болып келеді. Сө зге жұ рнақ пен жалғ аулар бірінің артынан бірі қ осылу арқ ылы сө з формасы ө згертіледі. Сө йлем бастауыш-толық тауыш-баяндауыш ретінде қ ұ рылады.
Жү з жылдар бойы тү ркі халық тары кө шпелі ө мір салтын ө ткізгендіктерінен, ө зара жә не де басқ а тілдес халық тармен араласып, ө з тілдеріне жә не кө ршілес халық тардың тілдеріне зор ә сер еткен. Ә сіресе моң ғ ол, славян жә не парсы тілдерімен ық палдасу ө те терең болғ ан. Бұ л ық палдасу ә р бір тіл тобы мен топ ішіндегі тілдердің тарихи дамуын біраз ө згерткен салдарынан, тү ркі тілдерінің классификациясының бірнеше жү йесі бар. Бү гінгі кү ндері ең кең қ абылданғ ан классификация жү йесі А.Н. Самойловичтің классификациясы боп танылғ анмен кейбір жағ дайлар ә лі де пікірталас тудыруда.
Барлығ ы 40-тан аса тілден тұ ратын, 180 млн. адамның ана тілі боп табылатын тү ркі тілдері Алтай тілдері ә улетіндегі ең ү лкен тіл тобы болып табылады.
Тү ркі тілдерінің кө бінің фонологиясы, морфологиясы жә не синтаксисі бірдей. Тек Шуаш, Якут, Солтү стік Сібір тілдері бұ жағ ынан ө згеше сипатқ а ие. Тү ркі тілдері 6 топқ а бө ліне отырып, ә р топқ а кірген тілдер сол тілді білетін адамдар бірібірін тү сіне алатындай жақ ын болады. Бұ ғ ан қ оса кө ршілес ө лкелердің шекараларында ө те тығ ыз қ атынас салдарынан туғ ан тү ркі диалектілері табылады.
Тү ркі тілдерінің жақ ындығ ы[ө ң деу]
Тү ркі тілдерінің ө з-ара жақ ындығ ын кө рсету ү шін келесі (жұ рт саны бойынша) маң ызды бірнеше тілден мысал сө здер келтіріліп тұ р.
Ең соң ғ ы деректерге сай (B. Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Тү рік тілдерінің топталуы келесі тү рде жасалынады (қ олданушылар саны 2006 ж. бойынша берілген):
Тү ркі тілі
Оғ ырша (немесе Бұ лғ арша)
Бұ лғ арша (жоғ алғ ан), Шуаш тілі (2, 2 млн.)
Қ ыпшақ тобы (Солт.-Батыс тобы)
Батыс: Қ ырымлы тілі (500.000), Қ ү мық тілі (280.000), Қ арашай-Балқ ар тілі (250.000), Қ арайым тілі (жоғ алуғ а жақ ын)
Солт.: Татар тілі (8, 0 млн.), Башқ ұ рт тілі (2, 2 млн.), Қ ұ ман тілі (жоғ алғ ан)
Оң т.: Қ азақ тілі (12 млн.), Қ ырғ ыз тілі (4, 5 млн.), Қ арақ алпақ тілі (400.000), Ноғ ай тілі (70.000)
Оғ ыз тобы (Оң т.-Батыс тобы)
Батыс: Тү рік тілі (70 млн., екінші тіл ретінде 80 млн.), Ә зірбайжан тілі (30 млн., екінші тіл ретінде 35 млн.), Гагауыз тілі (330.000)
Шығ ыс: Тү рікмен тілі (6, 8 млн.), Хорасан тілі (400.000?)
Оң т.: Қ ашқ ай тілі (1, 5 млн.), Афшар тілі (300.000), Айналды тілі (7.000), Соң ғ ор тілі (?)
Салар: Салар тілі (60.000)
Ұ йғ ыр тобы (Оң т.-Шығ ыс тобы)
Шағ атай Шағ атай тілі (жоғ алғ ан)
Батыс: Ө збек тілі (24 млн.)
Шығ ыс:
Кө нетү ркі тілі (Орхон-Кө к, Енисей-Кө к, Кө не Ұ йғ ырша, Қ арахан тілі) (жоғ алғ ан)
Ұ йғ ыр тілі (9 млн.)
Жұ ғ ыр тілі (Батыс-Жұ ғ ыр) (5.000)
Айну тілі (Айну) (7.000)
Іле тү ркі диалекті (100)
Сібір тобы (Солт.-Шығ ыс тобы)
Солт.:
Якутша (363.000), Долғ ан тілі (5000)
Оң т.:
Енисей Хақ ас тілі (65.000), Шор тілі (10.000)
Саян Тува тілі (200.000), Тофа тілі (Қ арағ ас тілі) (жоғ алғ ан)
Алтай Алтай тілі (75.000) (диалекттері: Ойрот тілі; Тыуа тілі, Қ ұ манда тілі, Қ у тілі; Телеуiт тілі, Тө лең гiт тілі)
Шұ лым Шұ лым тілі (500)
Арғ ы
Һ алаж тілі (42.000)