Негізгі әдебиеттер: [ 1, 2, 4, 10, 11,12,14

3. Ә леуметтенудің негізгі кезең дері. Ә леуметтену кезең дерінің критерийлері.

4. Ә леуметтену кезең дері мен тұ лғ аның қ алыптасу кезең дері.

Дә ріс тезистері:

4.1 Ә леуметтену теориясының негізгі жағ дайы

Ә леуметтену адам ә леуметтік ӛ мірге қ атысуғ а мү мкіндігі бар жә не ә леуметтік табиғ атты қ абылдайтын тә рбиеге, оқ уғ а жә не мә дениетке енгізу процесін қ амтиды. Ә леуметтену жанына қ атысты екі негізгі кӛ зқ арас бар. Олардың біріншісі индивидтің ә леуметтік ортамен қ арым-қ атынасына бағ ытталғ ан адам ағ засының даму процесін анық тайды. Бұ л процесте, бір жағ ынан адамда бар табиғ и психобиологиялық міндеттер қ арастырылса, ал екінші жағ ынан - олар адамның белсенді қ атысуы мен тә рбие, білім беру кезінде тұ лғ аның ә леуметтік маң ызды қ асиеті де ӛ згереді. Басқ а позицияғ а сә йкес ә леуметтену адамның ә р тү рлі ә леуметтік топтар, институттар, ұ йымдармен ӛ зара ә рекеттесу кезінде тұ лғ аның ӛ зін ӛ зі дамытуы ретінде кӛ рінеді. Кӛ рініп тұ рғ андай бұ л тү сінікте ә леуметтенудің табиғ и-биологиялық жағ ы арнайы бӛ лініп кӛ рсетілмейді. Соң ғ ы кӛ зқ арасқ а тоқ тала, жалпы тү рде ә леуметтену дегеніміз нақ ты ә леуметтік қ ауымдастық тарда, қ оғ амда қ абылданғ ан қ ұ ндылық тар, нормалар мен жү ріс-тұ рыс бейнесін тұ лғ аның игеру процесі. Ә леуметтену сыртқ ы реттеушінің қ ортындысы ғ ана емес, сондай-ақ, ішкі қ ажеттіліктен тұ лғ а ӛ мірінің қ ажетті жағ ы болып табылатын ә леуметтік нормаларды игеру процесі ретінде кӛ рінеді. Бұ л ә леуметтенудің бір аспектісі. Екінші аспект ә леуметтік ӛ зара ә рекеттесу элементі ретіндегі сипаттамағ а негізделеді; адамдар ӛ здерінің иммиджін ӛ згерткісі, басқ алардың кү тімдеріне сә йкес ӛ здерінің іс-ә рекетін жү зеге асыра отырып, олардың кӛ здерімен ӛ зі туралы пікірді жақ сартқ ылары келеді. Сә йкесінше, ә леуметтену тұ лғ аның ә леуметтік рольдерді орныдауымен байланысты. Ә леуметтенуді былай тү сіндіру батыс ә леуметтануында кең таралғ ан. Оны ӛ зара ә рекеттесу процесі, ә леуметтену мен отбасы мә селелеріне арналғ ан кітаптарында Р. Бейлс пен Т. Парсонс кең інен қ олданғ ан. Онда негізгі кӛ зқ арас алғ ашқ ы ә леуметтенудің ағ засы ретіндегі ә леуметтік қ ұ рылымғ а тұ лғ аны «енгізетін» отбасына бӛ лінді. Сонымен, қ орытындылай келе, ә леуметтену ӛ зіне бір жағ ынан ә леуметтік байланыстар жү йесіне, ә леуметтік ортағ а кіру жолымен индивидтің ә леуметтік тә жірибиені мең геруді енгізетін; екінші жағ ынан ә леуметтік ортағ а белсенді тү рде еніп, белсенді іс-ә рекет арқ асында индивидтің ә леуметтік байланыстар жү йесін белсенді ӛ ндеу процесі ретіндегі екі жақ ты процес болып табылады. Айта кеткен жӛ н, тұ лғ аның ә леуметтену теориясында оның кезең дері мен фазалары туралы сұ рақ маң ызды болып табылады. Тікелей кӛ зқ араста бұ л біркелкі болып табылмайды. Кезең дер саны ә р тү рліні атайды, ал фазалар, ереже бойынша сол немесе басқ а тү рде қ арастырылады. Мұ нда тұ лғ аның ә леуметтенуінің ә рбір кезең і барлық кезең дерге тә н сол фазаларды енгізе алады.

4.2 Ә леуметтену фазалары

Фазалар ә леуметтетнудің ә рбір кезең інде кӛ ріне отырып, пә ндік, нақ ты сипаттамағ а ие. Оларды бейімделу мен интериоризациялау фазалары ретінде анық тау дұ рыс. Біз баланың, студенттің немесе ең бек ұ жымының мү шесі ретіндегі-жұ мысшылардың ә леуметтену ерекшелігін ескерсек те, ә рбір жағ дайда да бұ л екі фазаны талдау қ ажет. Сондық тан, ә леуметену кезең дерін қ арастырудан бұ рын ол фазалардың ә рқ айсысының мазмұ нын ашу қ ажет. Бейімделу фазалары. Биологияда ортақ орындардың бірін алатын бейімделу тү сінігі қ оршағ ан орта жағ дайына тірі ағ заның икемделуін анық тайды. Ә леуметтануғ а сә йкес ол ә леуметтік орта жағ дайына адамның икемделу процесін анық тайды. Бұ л игерудің мағ ынасы болып тұ лғ аның ә леуметтік қ ауымдастық, ұ йым, институт ретіндегі ортаның қ ұ ндылық тары мен нормаларын қ абылдауы, осы ә леуметтік білім беруде бар ӛ зара ә рекеттесу мен пә ндік іс-ә рекеттің ә р тү рлі формаларына адамның кіруі табылады. Бейімделу-индивидтің ортамен шынайы, кү нделікті жә не реттеуші қ арым- қ атынасына негізделген ә леуметтік, білімдік, кә сіби ортағ а ену процесінің алғ ашқ ы кезең і. Бейімделудің негізгі функциясы-ортаның тұ рақ ты жағ дайын игеру, қ абылданғ ан ә леуметтік жү ріс-тұ рыс, іс-ә рекет амалдарын қ олдану жолымен қ айталанғ ан мә селелерді шешу. Бейімделу-белсенді жә не пассивті форманы қ абылдай отырып ә леуметтенудің терең, сыртқ ы ү рдісі ретінде кӛ рінеді. Белсенді форма тұ лғ аның ә леуметтік ортада қ абылданғ ан іс-ә рекет пен қ арым-қ атынас тү рлерін, қ ұ ндылық тар мен нормаларды игеріп жә не тү сініп қ ана қ оймай, сондай-ақ оларғ а деген ӛ зінің дара қ атынасын кӛ рсету болып табылады. Бейімделудің пассивтіформасы тә уелділікпен, ешқ андай шусыз нормалар мен қ ұ ндылық тарды қ абылдау болып табылады. Бұ л барлық нә рсені сӛ зсіз қ абылдау болып табылмайды. Бейімделушілік процестердің негізіне ә леуметтік орта мен бейімделу субьектісі-тұ лғ аның ӛ зара ә рекеттесуі болып табылады. Бұ л ӛ зара ә рекеттесу процесінде бейімдеушілік іс-ә рекет позитивті бағ ытқ а ие бола бермейді. Ол кей жағ дайларда, индивид ортаның консервативтік элементтерінен бейімделушілікті қ абылдағ анда немесе бейімделушілік ортаның ә сері кү шті болғ ан кезде жү реді. Мұ ндай жағ дайда тек тұ лғ аның субьективтік сапалары мен қ асиеттеріне ғ ана емес, сондай-ақ,

бейімделушілік ортаның белсенділігіне тә уелді жағ дай туындайды. Егер осы орта бейімделушінің онымен сә йкестілігіне жету ү шін қ ажетті жағ дайларды қ амтамасыз етсе, онда бейімделушілік іс-ә рекеттің сол немесе басқ а амалдарын саналы игерумен бұ л процестің жылдамдығ ын жоғ арлатуғ а бағ ыттылады. Қ орытындысында бейімделушінің сипаттамасы жоғ арлайды, ал ә леуметтенуі-дұ рыс жү реді. Сә йкесінше, бейімделу процесі ә леуметтанушылық кӛ рсеткіштерге сә йкес сә тті немесе сә тсіз болуы мү мкін. Бірінші жағ дайда ол индивидтің жоғ ары ә леуметтік жә не кә сіби статусының жоғ арлауы, ә леуметтік ортамен қ арым-қ атынас пен пә ндік іс-ә рекеттің мазмұ нымен оның қ анағ аттандырылуы болуы мү мкін. Екінші жағ дайда бұ л кӛ рсеткіштер диаметриялық қ арама-қ арсы болып, сә тсіз бейімделудің шеткі формасы дезадаптация болып табылады жә не оның нақ ты кӛ рінулері – кадрлардың ауыспалығ ы, миграция, ажырасулар, ауытқ ығ ан жү ріс-тұ рыс жә не т. б. болады. Дезадаптацияның осы сипаттамасы десоциализациялаушы фактор болып саналады. Жас адамдардың бейімделуі ә леуметтік-мә дени, ә леуметтік-психологиялық, ә леуметтік-саяси, ә леуметтік-тұ рмыстық, ә леуметтік-кә сіби ретінде кӛ рініп ә р тү рлілікке ие. Бұ л классификацияның негізінебейімделушілік процестердің ә р тү рлілігі кірген. Обьективті шындық та бейімделудің барлық аталғ ан бағ ыттары шектелмеген, олар бір-бірімен байланысты жә не бір-біріне негізделген. Ӛ тпелі жағ дайы социализм мен советтік қ оғ амнан жаң а ә леуметтік қ оғ амғ а ӛ тудегі қ азіргі Ресей жағ дайында жастардың бейімделу мә селесі олардың ә леуметтенуінің жалпы процесінің аймағ ында негізгі маң ызғ а ие. Бейімделу жас адамдардың бір қ оғ амдық саптан екіншісіне ӛ тудің дағ дарыстық жағ дайын жең удегі ә леуметтік жә не психологиялық қ абілеттілігіне айналады. Интернализация фазасы. Тұ лғ а ә леуметтенуінің екінші фазасы интернализация (интериоризация) деп аталады. Бұ л дегеніміз индивидтің тұ лғ аның ішкі қ ажеттілігіне, сыртқ ы ортағ а тә н қ ұ ндылық тар, жү ріс-тұ рыс стереотиптері, стандарттар, нормалардың шектеулі айналуы жү ретін процеске енуі болып табылады. Бұ л сыртқ ы талаптардың адамның ішкі бағ ытына ауысу процесі.

Интернализация ә леуметтену процесі ретінде бейімделу негізінде жү реді жә не бұ л мағ ынада аса ұ зақ жә не фундаменталды болып табылады. Интернализацияның арқ асында тұ лғ ада нақ ты ә леуметтік қ ауымдастық қ а (ә леуметтік институт, ұ йым) жә не қ оғ амның талаптарына сай жү ріс-тұ рысты қ атты ә леуметтік реттеуші жү йе пайда болады. Тұ лғ аның интернализациясы сол немесе басқ а ә леуметтік қ ұ рылымғ а толық тай ену, кейбір жағ дайларда онымен бірге ӛ су. Соң ғ ысы нақ ты қ ұ рылымның іс-ә рекетін сол немесе басқ а адамсыз кӛ руге болмайтын кезде жү реді. Ол басшы немесе осы қ ұ рылымның негізін салушы болуы мү мкін; Сол немесе басқ а ортаның ауыстырылмайтын жә не қ ажетті болатын адам, мұ ндай статустың фактісі болып оның интериоризациялануының сә ттілігі табылады. Оның маң ызды факторына сол немесе басқ а іс-ә рекетті жү зеге асыру бойынша осы ә леуметтік ортаның мү шелерімен дұ рыс жә не белсенді ӛ зара ә рекеттесу жатады.

4.3 Ә леуметтенудің негізгі кезең дері

Ә леуметтенудің кезең дері бұ л дискусиялық болып табылады жә не ә леуметтенудің шегі бар ма деген сұ рақ тан басталып оның кезең дерінің санын қ арастырумен аяқ талады. Біріншіге қ атысты екі негізгі кӛ зқ арас бар. Бір авторлар-олардың кӛ бісі-ә леуметтену процесі адаммен барлық ӛ мірлік жолмен бірге жү ріп, тек ӛ ліммен аяқ талатынын кӛ рсетеді. Басқ алары ә леуметтенуді балалық шақ тан басталып, кә сіби-ең бектік іс-ә рекет кезең і ә леуметтік егделікке жету кезең імен аяқ талады дейді. Тағ ы басқ а ә р тү рлі кӛ зқ арастар қ андай кезең дердің аймағ ында тұ лғ аның ә леуметтенуі жү ретін сұ рақ пен байланысты. Аса кӛ п таралғ ан кӛ зқ арастардың бірі ә леуметтенудің ү ш негізгі кезең і бар екенін кӛ рсетеді-ең бекке дейін, ең бектік, ең бектен кейін адамның зейнетке шығ уымен байланысты. Бұ л позицияда ә леуметтену кезең дерінің бӛ лінуін кӛ рсеткен К. Маркстың адам ӛ міріндегі ең бектің ролі туралы атақ ты тезисін алуғ а болады. Мұ ндай келіс негізделген тү рде кӛ рінеді, оның ӛ мір ү руге жә не ә леуметтенудің негізгі кезең дерін зерттеуге толық қ ұ қ ығ ы бар. Оның ә лсіз жағ ына ә рбір кезең нің ұ зақ тылығ ы жатады. Шындығ ында ә рбірінің аймағ ында ә леуметтену кезең дері бар. Сондай-ақ, келесі келіс те сә тсіз болып келеді, осығ ан сә йкесолардың авторларына алғ ашқ ы жә не екінші ә леуметтенудің кӛ рінуі мақ сатты болып табылады. Мұ нда алғ ашқ ы ә леуметтену кезең іне адамның туылуынан егеде тұ лғ алық тың қ ұ рылуына дейінгі кезең ді жатқ ызады, ал екінші ә леуметтену кезең іне оның ә леуметтік егделік кезең і.

Ә леуметтену кезең дерінің критерийлері туралы айтпастан бұ рын басты ү ш нә рсені есепке алу қ ажет: физикалық жә не ә леуметтік жетілу уақ ыты; іс-ә рекет формаларының сипаттамасы (ерекшелігі); ә леуметтенудің негізгі ә леуметтік институттары (агенттері). Осы критерийлерге сә йкес ә леуметтенудің келесі кезең дерін бӛ ліп кӛ рсетуге болады: Біріншісі-сә билік кезең (туылғ аннан ү ш жасқ а дейінгі кезең), бұ л кезең дегі негізгі іс-ә рекет формасы - қ арым-қ атынас. Бірнеше зерттеушілердің пікірінше бұ л кезең де «ә леуметтену балағ а ӛ зінің ә серін жеткізе қ оймайды». Ә леуметтенудің негізгі агенттері болып отбасы, жақ ын туыстары табылады. Екіншісі-балалық шақ (3-тен, 6-7 жасқ а дейін). Мұ ндағ ы негізгі іс-ә рекет формасы ролдік ойын болып табылады. Бала ә р тү рлі ә леуметтік рольдерге-ана, ә ке, балабақ шаның тә рбиешісі, дү кен сатушысы болуғ а ү йренеді. Отбасымен қ атар ә леуметтенудің жаң а ә леуметтік институты-балабақ ша пайда болады. Ү шінші кезең (6-7 жастан бастап, 13-14 жасты қ амтиды). Бұ л кезең аймағ ында ә леуметтенудің ерекшелігін сипаттайтын бірнеше кү шті ӛ згерулер жү реді. Біріншіден, негізгі іс-ә рекет формасы ӛ згереді: ойынның орнына (ол бала ӛ мірінде маң ызды орынғ а ие болып қ ала береді) қ арым-қ атынас, ӛ мір, ә лемді танудың негізгі қ ұ ралы болатын оқ у пайда болады. Екіншіден, балабақ шаның орнына ә леуметтенудің негізгі факторы ретіндегі (отбасымен қ атар) мектеп келеді. Ү шіншіден, ә леуметтену процесіне мӛ р басатын жыныстық жетілу жү реді. Тӛ ртінші кезең де жасө спірімдік шақ тың тө менгі шегі бар (13-14 жас) жә не жоғ арғ ы шектің уақ ытша анық талмағ андығ ымен сипатталады. Мазмұ ндық қ атынаста бұ л оқ удың аяқ талып, ә леуметтік-ең бектік іс-ә рекетке ӛ ту. Кейбіреулерінде 18 жаста, ал басқ аларында – 23-25 жаста жә не одан да кеш жү реді. Негізгі іс-ә рекет формасы болып білім алу болып қ ала береді, бірақ оғ ан бос уақ ыт пен қ арым-қ атынас бә секелес болып келеді. Тұ лғ аның жыныстық жетілуі аяқ талып, жыныстық ӛ мір басталады. Осы кезең аймағ ында ә леуметтену процесінде шешуші маң ызғ а ие ӛ мір жолын қ ұ ру, карьерағ а жету амалын, мамандық таң дау жү реді. Ӛ зінің қ абілеттерін, ӛ зін адекватты тү сіну, дү ниетанымдық рефлексия ү шін жағ дай жасалынады. Бұ л кезең де ә леуметтену институттарының ролі қ арастырылады, отбасының маң ызы тӛ мендеп, білім мекемесі сақ талатынын жә не ә леуметтік микроорта, достық қ арым-қ атынастың ӛ суін ескерген жӛ н. Бесінші кезең ә леуметтік ересек тұ лғ аның функциялануының уақ ыттық аймағ ын қ амтиды (20-25 тен 35-40 жасқ а дейін). Ол кә сіби аймақ тағ ы жоғ ары белсенділікпен, жеке отбасын қ ұ румен ерекшелінеді жә не осымен байланысты тұ лғ аның ә леуметтену «объектісінен» «субъектісіне» айналуы жү реді. Бұ л кезең де негізгі ә леуметтену институттары- ӛ неркә сіптік ұ жым, отбасы, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралы, білім жә не т.б. қ абілеттендіретін тұ лғ алық потециалдың толық ашылуы жү реді. Кә сіби-ең бектік іс-ә рекеттің маң ызды формалары болып қ арым-қ атынастың отбасы-тұ рмыстық, білім берушілік, қ оғ амдық -саяси, босуақ ыттық іс-ә рекет табылады. Алтыншы кезең 35-40 жастан 55-65 жасқ а дейінгі кезең ді қ амтып, ересек жастан зейнетке шығ уғ а дейінгі кезең ді алады. Кейбір ғ алымдар ә леуметтенудің бұ л кезең іне нақ ты мағ ына береді. Э.Эриксонның ойынша, осы уақ ытта адамда белсенді дамуғ а, творчествағ а

немесе тұ рақ тылық пен тыныштық қ а ұ мтылыс пайда болады. Осығ ан сә йкес негізгі рольді жұ мыс институты мен белсенді, қ ызық ты ең бек жағ дайын қ ұ руғ а оның қ абілеттілігі алады. Кә сіби-ең бектік іс-ә рекетпен қ атар отбасылық -тұ рмыстық (балалар мен немерелерді тә рбиелеу), ә леуметтік-саяси, босуақ ыттық іс-ә рекет негізгі іс-ә рекет формасына айналады. Эриксонның пікірінше егер ә леуметтенудің бұ л кезең де ең бек пен белсенді кә сіби іс-ә рекетке қ ызығ ушылық болмаса, тұ рақ тылық пайда болады, ал жаң ағ а деген қ орқ ыныш тұ лғ ағ а қ арама-қ арсы болып ӛ зін-ӛ зі дамыту процесін тоқ тады. Ә леуметтенудің қ орытындылаушы соң ғ ы кезең і зейнеткерлік жас жағ дайында жә не тұ лғ аның белсенді кә сіби-ең бектік іс-ә рекеттен бас тартқ анда келеді. Ә леуметтену процесіндегі ү лкен мағ ынағ а терең қ анағ аттандырылғ анды ә келетін жә не доминантты болып келетін іс-

ә рекеттің басқ а формаларына адамның ауысуы ие. Бұ л кезең де ӛ ткен ӛ мірлік жолды тү сіну, оны бағ алау жү реді, ол екі саптағ ы себептерге ә келеді: сү рген ӛ мірдің толық тығ ын, даралығ ын тү сіну немесе оғ ан қ анағ аттанбау. Жас ерекшелігіне байланысты адамның нашар физикалық жағ дайы неврозғ а ә келуі мү мкін. Жас ұ рпақ тың ә леуметтенуін қ арастырғ анда ең бектік іс-ә рекет фазасының басталуы немесе оғ ан кә сіби дайындалуы маң ызды кезең

болып табылады. Нақ осы жерде келесі ӛ мірлік жолда тұ лғ алық дамудың траекториясын анық тайтын қ ұ ндылық бағ ыттар, ә леуметтік саналар жә не ӛ зін-ӛ зі тану қ алыптасады. Бұ л кезең ге тә рбиелік ә сер етудің ү лкен ролі тә н. Сондық тан тә жірибе жү зінде барлық қ оғ амда бірінші кезең де жү ретін ә леуметтенуде ашық анық талғ ан тә рбиелік сипаттама бар. Официалдық институттар арқ ылы қ оғ амнан, тә рбиелік функцияны мақ сатты бағ ытпен жү ргізуден бас тарту бейімделушілік, яғ ни икемделушілік аспектінің жоғ арылауына, ә леуметтенудің деформациялануына ә келеді. Бұ л тенденция негізінде нақ ты ә леуметтік бағ ыттар мен нормалардың жоғ алтумен ерекшелінетін транзитті қ оғ амдағ ы жастардың ә леуметтенуіне қ ауіпті. Қ азіргі, Отандық зерттеушілер белгілегендей, «негативті ә леуметтік орта жағ дайында, тұ лғ аның ӛ зінің мақ саттарына жету амалдары мен нормалардың жоқ тығ ында, бұ зылу кезіндегі санкцияларда, бір сӛ збен айтқ анда, ә леуметтік бақ ылау жоқ кезде бейімделу тұ лғ аның ортағ а тә уелді болуына, оны пассивті қ абылдауғ а, ӛ мірден кетуге немесе ә р тү рлі ауытқ ығ ан жү ріс-тұ рысқ а ә келуі мү мкін». Қ азіргі уақ ытта кезең де, кә сіби дайындық та маң ызды рольді ЖОО

оқ у кезең індегі ә леуметтену алады. Бұ л келесідей тү сіндіріледі, ЖОО-ғ ы ә леумететтену кезең і тұ лғ ағ а тә рбиелік ә сер етудің мазмұ нымен ерекшеленеді. Ә леуметтену тұ лғ аның ә леуметтік ортамен стихиялық қ арым-қ атынас жағ дайында жү реді. Тә рбиелеу тұ лғ ағ а мақ сатқ а бағ ытталу тү рінде ә сер ету процесі ретінде кӛ рінеді жә не тә рбиелеуші тұ лғ ада белгілі бір сапаларды қ ұ руғ а бағ ытталғ ан тә рбиелеу бағ дарламасы болады. Жастарды қ амтитын жұ мыссыздық пен ӛ неркә сіптің қ ұ лдырауы кезінде оқ у орындары ең бектік этика мен кә сіби бағ ыттарды қ ұ руғ а бағ ытталғ ан ә леуметтік институт болып қ алады. Жоғ арғ ы мектеп ә рі қ арайғ ы ә леуметтік даму векторын анық тайтын мамандандырылғ андардың басқ арушылық жә не интеллектуалдық -гуманитарлық қ абатын толық тыратын топтың ең бектік этикасының қ ұ рылуын анық тайды. Сонымен, жоғ арыда айтылғ андарғ а сә йкес, ә леуметтену тұ лғ аның ә р тү рлі факторлармен ӛ зара ә рекеттесу ү рдісінде жү ретін ұ зақ ӛ мір бойы тұ лғ аның даму процесі жә не ә леуметтену процесіне ә леуметтік факторлар кӛ п енсе, ол соғ ұ рлым интенсивті тү рде жү реді.

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі: