І модуль. Қарым-қатынас психологиясы пәні және міндеттері 4 страница

Осы айтылғ ан қ ұ ндылық ты бағ ытталғ ан бірліктің тү рлерінің барлығ ы ұ йымшылдық ты белгілі бір объект бойынша бағ ыттардың сә йкес келуін қ арастырады. Топтағ ылардың барлығ ы «бірін-бірі кө рсетеді, бір-біріне ортақ адамгершілік ұ станыммен қ арайтынын» байқ алатын бірлік жағ дайларын қ арастырсақ, бұ л жерде жауапкершілік арту феномені айтылады. Шетел психологтары жауапкершілік арту феноменін адамның жеке психологиялық сипаттамасы ретінде қ арастырады. Оның пайда болуы тө мендегі айнымалыларғ а байланысты: қ атынас жасаушы жеке адамның ерекшеліктері (қ орғ анысы жоқ, тартымды немесе тартымсыз); іс-ә рекет жағ дай (кооперативтік немесе бә секелестік); іс-ә рекет қ ұ рылысы (жеке операциялардың ретпен немесе бірлесіп орындалуы). Ә детте жауапкершілік арту актілерін белгілі бір ә леуметтік ортамен, белгілі бір маң ызды ә рекетпен байланыспағ ан, ойын жағ дайларында зерттейді.

Психологтар жасағ ан эксперименттер жауапкершілік арту сипаты топтың даму дең гейіне байланысты болатынын кө рсетті. Ұ жымдағ ы жауапкершілік арту актілері кө бінесе объективтік сипатта болады. Ұ жымның ә рбір мү шесінің ортақ іске қ осқ ан ү лесі, бірлескен іс-ә рекеттің табысты немесе табыссыз болуына қ арамастан дұ рыс бағ аланады. Шынайы орындалатын жә не ә леуметтік тұ рғ ыдан бағ аланатын іс-ә рекеттің табысты немесе табыссыз болуына жауапкершіліктің дұ рыс бө лінбеуі топта келіспеушіліктер туғ ызады. Іс-ә рекетке қ атынасушылардың барлығ ы ортақ іске қ осқ ан ө з ү лестерін объективті тү рде мө лшерлей алмайтындық тан, олардың бағ алаулары анық субъективтік сипатта болады. Ұ жымның адамгершілік кү ші субъективизимнің дамуына кедергі жасайды жә не ұ жымның барлық мү шелері қ абылдағ ан, адамгершілік нормаларына байланысты оның мү шелерінің келісімде болу шарттарын қ алыптастыруғ а ық пал етеді. Нағ ыз ұ жымда сә тсіздіктер болса - ә рбір жеке адам алдымен, ө з-ө зін тергейді: ол ортақ мақ сатқ а жету ү шін барлық мү мкіншіліктерін пайдаланды ма жә не кінә лі болса – жауапкершіліктен бас тартпайды ма. Егер ұ жым ө з мақ саттарына жетсе, онда оның мү шелері жетістікті тек ө здеріне ғ ана таң уғ а ұ мтылмайды, олар жеткен жетістіктер ұ жым кү шінің жемісі екенін анық тү сінеді.

2. Психологияда ұ зақ педагогикалық жітік бақ ылауды алмастыруғ а мү мкіндік беретін жә не тә рбиешінің жұ мысын жең ілдететін арнайы ә дістер бар. Топтағ ы тұ лғ ааралық беделдерді анық таудың танымал ә дістерінің бірі болып – Джекоб Морено (1892-1974) ұ сынғ ан, социометрия болып саналады. Д.Морено теориясына сә йкес барлық келіспеушіліктер, кү штеулер, соның ішінде ә леуметті де, шағ ын жә не ө те ү лкен қ ұ рылымдарының сә йкес келмеуінің салдарынан болады. Оның пікірі бойынша, тұ лғ аның адамдарғ а психологиялық қ атысын білдіретін симпатиялар мен антипатиялар жү йесінің жеке адамғ а берілген ө те ү лкен қ ұ рылымының шең берінде кө бінесе сыймай қ алатынын осы сә йкессіздік кө рсетеді. Енді шағ ын жә не ү лкен қ ұ рылымдарды сә йкестендіру міндеті пайда болады. Дә л осы мақ сатта қ андай орын ауыстырулар қ ажет екенін білу ү шін симпатиялар мен антипатияларды анық тайтын социометриялық ә дістеме қ олданылады.

Социометриялық сауалнама анкеталық сауалнамадан немесе сұ хбаттан ерекше айрық шаланады, ө йткені топ мү шелеріне қ ойылатын сауалдар олардың арақ атынастарының эмоционалдық жағ ын қ амтиды. Мұ нда толық қ ұ пия болуы мү мкін емес, ә йтпесе социометрия нә тижесі тиімсіз болады. Топтарды зеттеудің социометриялық техникасы мынадай: зерттелетін адамдар бос уақ ытты бірге ө ткізуге, бірлесіп жұ мыс жасауғ а немесе оқ уғ а жә не т.б. серіктерді таң дайды. Осығ ан байланысты тікелей сұ рақ қ ойылады: кіммен болғ ың келеді? Топтың басқ а мү шелерінен алынғ ан таң даулар саны жә не олардың жылдамдығ ы бойынша жеке адамның топтағ ы эмоционалдық тартымдылығ ы, танымалдылығ ы мен алынатын орны жайлы айтуғ а болады. Топтағ ы қ арым-қ атынастар жайлы социометриялық мағ лұ маттарды графикалық социограмма тү рінде кө рсетуге болады. Мұ нда симпатиялар мен антипатиялардың ө зара қ иылысуы, топтасулар арасындағ ы болатын қ атынасты, социометриялық «жұ лдыздардың» болуын, «елеусіздер», «оқ шауланғ андар» немесе «мойындалмағ андар».

Социометриялық таң дау жедел жү ргізіледі, оның кө мегімен эмоционалдық тартылыстар, топ қ ұ рылымының сандық диагностикасы, тұ лғ аралық беделдер динамикасы, топтағ ы қ арым-қ атынаспен жеке адамның қ анағ аттануын жеткілікті анық кө руге болады. Сонымен социометрия барлығ ын емес, жеке адамның топқ а эмоционалдық қ атынасын анық тайды. Алынғ ан мағ лұ маттардың қ ұ ндылығ ы тө мен болады. Бұ л ә діс 40-тан астам мү шелері бар топқ а қ олданылмайды. Сондай-ақ социометриялық техника арқ ылы анық талғ ан байланыстар жү йесін ө згермейді деп санауғ а болмайды. Социограммалар бұ л ө згерістердің себептері туралы айта алмайды. Топ мү шелерінің біреулерді таң дап жә не кейбіреулерді қ аламау мотивтерінің қ андай екені, симпатия мен антипатия артында не тұ рғ аны белгісіз болып қ алады. Зерттеушілер алдында социометриялық ә дістерге белгісіз болып қ алғ ан ара-қ атынастардың топтағ ы шынайы ішкі динамикасын қ алай анық тауғ а болатыны туралы мә селе туындайды. Топ ішіндегі ара-қ атынастардың сыртқ ы кө рінісін топ мү шелері арасындағ ы терең қ арым-қ атынастардың салдары ретінде қ арастыруғ а болады, алайда, қ алаудың немесе оқ шаулаудың себептерін тү сіндірмейді.

Осығ ан байланысты социометрия зерттеуіне кіргізуге тиісті ә леуметтік-психологиялық маң ызды міндет пайда болады – тұ лғ аның топ мү шелерінің кейбіреулерімен эмоционалдық байланыс жасауының жә не кейбіреулерін қ аламауының мотивтерін анық тау. Сұ рақ тікелей қ ойылса, кейде шынайы жауап қ айтарылмайды, сонымен бірге жеке адам бір адамды неге қ алайтыны жә не басқ асын неге қ аламайтыны жайында ө зіне-ө зі есеп бермейді. Осығ ан орай, кө рсетілген мақ саттарғ а жетуде тұ лғ аралық таң даулардың мотивациясын қ осалқ ы мә ліметтер негізінде эксперименттік жолмен анық тау маң ызды болып табылады.

Жеке адам топтың басқ а мү шелерімен белсенді арақ атынас жасай отырып, ө зіндік қ ұ ндылық бағ ыттарғ а ие болады. Оларды мең геру – шындығ ында, топ жү зеге асыратын немесе тұ лғ а топқ а таң итын, тұ лғ аны қ адағ алаудың бір тү рін білдіреді. Топтың қ ұ ндылығ ын бағ ыт ету, оның кө зқ арасына еліктеу – жеке адамды, ол ү шін бағ алауы мен принципі ерекше маң ызды болатын, белгілі бір адамдар шең берін бө ліп алуғ а мә жбү р етеді. Жеке адам таң дағ ан ұ жым ішіндегі бұ л адамдар тобын референт тобы деген ұ ғ ыммен біріктіреді. Референт (эталон) тобы деп – кө зқ арастары, талаптары ү лгі болып саналатын ақ иқ ат ө мір сү руші немесе қ иялдағ ы топ айтылады. Адам ө зінің нормасын, қ адір-қ асиетін бағ алағ ан, ө зі оны қ олдап, ең жақ сы деп есептейтін топқ а кіреді. Сонда адам бұ л нормаларды қ олдап қ ана қ оймай, оны қ орғ айды да, қ ажет болса насихаттайды да. Кейде адам бір топтың мү шесі бола тұ рып, екінші топтың кө зқ арасын, нормасын қ астерлеп, ү лгі тұ тады. Басқ аша айтқ анда, жеке адам ү шін басқ а ү лгі эталон болып есептеледі. Сонымен референттік топтың екі функциясы болады: нормативтік жә не салыстырмалы. Референт тобын тү сінудегі ең маң ыздысы – жеке тұ лғ аны референт тобының бағ алау факторы: субъект ө зінің қ ылық тарын, ө зінің тұ лғ алық қ асиеттерін, іс-ә рекетінің маң ызды жағ дайларын жә не т.б. бағ алауғ а бағ ыттауы. Референт тобының қ ұ ндылық тары мен нормалары жеке адамның тұ рақ ты бағ ыты болып қ алуы ү шін ол ө зінің шынайы қ ылық тарын олармен ү немі салыстырып отыруы керек. Жеке адам ө зінің айналасындағ ы кө птеген адамдар ішінен, ө зіне ерекше субъективтік маң ызды қ асиеті, ерекше сипаттамасы – референттілігі бар деп санайтындарын таң дап алады.

Референттілік, басқ а субъектпен ө зіне маң ызды болатын объектіге қ атынасы байланыстырылатын, ерекше субъект-субъект-объектілік қ атынастардың болуы тү рінде білінеді. Топ мү шелерінде белгілі бір референттік қ асиеттер болады жә не бұ л мә н-жайлар таң даудың бағ ытын, біреулердің ү лкен жә не басқ алардың тө мен беделдігін тү сіндіреді. Жеке адам референттік адамдар шең берінің арқ асында қ оршағ ан ә лемді ө з жолдастарының қ ұ ндылық ты бағ ыттарының призмасы арқ ылы қ абылдау мү мкіншілігіне ғ ана емес, сондай-ақ ө зінің айналасындағ ыларғ а қ атынасын реттеу, ө зін-ө зі жақ сырақ тү сіну жә не бағ алау мү мкіншілігіне ие болады. Ө зінің референттік шең берімен қ арым-қ атынас жасау жағ дайында танымдық субъект ретіндегі жеке адам - ө зі маң ызды деп ойлайтын параметрлері бойынша оны бағ алайтын жеке адамдарды саналы немесе санадан тыс бө ле отырып, ө зін-ө зі танудың объектісі болып табылады.

Сонымен топтағ ы беделділік пен таң дамалылық ты социометриялық ұ станымдар тұ рғ ысынан ғ ана қ арастыру – тұ лғ ааралық қ атынастардың тү сініктемесі мен топ ішіндегі бө ліністің мағ ынасын айқ ын біріктіру деген сө з. Референттік беделділікті ескермеген тұ лғ аарлық қ атынастардың психологиясы шектеулі болып қ алады.

Референтометрияның идеясы мынада: біріншіден, сыналушығ а алдын ала таң далғ ан жә не маң ызды объектілерге байланысты топтың кез келген мү шесінің пікірімен танысуғ а мү мкіндік беру; екіншіден – таң далатын мұ ндай адамдар санын қ атаң шектеу. Бұ л сыналушығ а басқ аларғ а қ арағ анда пікір мен бағ алауы қ ызық тыратын, адамдар шең беріне талғ амдылығ ының жоғ ары дең гейін кө рсетуге мә жбү р етті. Референтометрия процедурасы тө мендегілерден тұ рады. Эксперимент жасаушы ә рбір сыналушымен жеке ә ң гімелесе отырып, оның жолдастарының оғ ан берген бағ алауларының кейбіреуін кездейсоқ біліп қ алуы мү мкін дегенге ә келеді. Сыналуышы топ ішіндегі біреуді белгілеген соң эксперимент жасаушы оның тағ ы бір, мү мкін соң ғ ы, талдау жасай алатынын айтады. Соң ында, сыналушығ а соң ғ ы таң дауды жасауғ а рұ қ сат береді. Референтометриялық процедураның кө мегімен референттілік қ ұ былыстарын зерттеу ә лдеқ айда қ ызық ты нә тижеге ә келеді. Олар ә р ұ жымда болатын таң даулар мен қ алаулардың ерекше жү йесі туралы, референттік сипатқ а негізделген жорамалдар толығ ымен кө рсетеді. Референтометриялық процедура жедел жасалады жә не ол мә ртебелік қ ұ рылымды, ө зара қ алаулардың болуы немесе оның болмауы жайлы тү сінікті қ алыптастырады, таң даудың мотивациялық ө зегін ашуғ а, мә ліметтерді математикалық ө ң деуге жә не оларды графика тү рінде кө рсетуге мү мкіндік береді. Бірақ социометриялық торапқ а қ арағ анда, таң даудың негізгі симпатия немесе антипатия емес қ ұ ндылық факторы болады. Ұ жыс іс-ә рекетінің ә леуметтік маң ыздылығ ының терең негізін қ ұ райтын қ ұ ндылық тар, сонымен бірге референттілік сипаты бойынша топ ішінде болатын қ алаулар мен таң даулардың негізі болып саналады. Бұ л социометриямен салыстырғ анда топтағ ы бө ліністің анағ ұ рлым мазмұ нды сипаттамасы екені рас. Социометрия да, референтометрия да топ ішіндегі мә ртебелердің ө зіндік иерархиясын айқ ын кө руге мү мкіндік тудырады.

4. Егер социометриялық «жұ лдыз» топтың аса танымал мү шесі болса, онда референтометриядағ ы таң даулардың кө терің кі санына ие болғ ан жеке адам – осы топтың лидері болып табылады. Лидер – топ мү шелерінің мақ саттарын қ амтитын жә не топтық іс-ә рекеттің сипаты мен бағ ытын анық тайтын жауапты шешімдерді қ абылдауғ а қ ұ қ ық ты екенін топтың қ алғ ан барлық мү шелері мойындағ ан тұ лғ а. Сонымен неғ ұ рлым беделді тұ лғ а бола отырып, лидер бірлескен іс-ә рекетті ұ йымдастыруда жә не топтағ ы арақ атынасты реттеуде шынайы басты ролді атқ арады. Топта, ұ жымда ә детте жетекшілік міндетін ө зіне алатын бір адам болады. Топтың барлық іс-ә рекеттерінің ресми ұ йымдастырылуымен жә не оны басқ арумен айналысатын жетекшіге қ арағ анда, лидер – басым болу-бағ ыну тұ рғ ысынан қ арағ анда топта қ алыптасатын психологиялық қ атынастардың нә тижесінде кенеттен болуы мү мкін. Лидер топтың ресми жетекшісі болуы да, болмауы да мү мкін. Бір адамның жетекші жә не лидер болуы тиімді болып табылады. Лидер топты ұ йымдастыруғ а жә не басшылық етуге сайланады, не ұ сынылады. Лидер ә детте топтың іс-ә рекеті жайлы, оның қ ұ рамы мен мү мкіндіктері жайлы мейлінше хабардар болады. Ол топ мү шелерімен қ атынаста ө зін еркін сенімді ұ стайды. Психологиялық зерттеулерде лидердің мынадай қ ызмет атқ аратындығ ы айқ ындалғ ан:

- ол топ алғ а қ ойғ ан мақ сатқ а жетудің жолдары мен қ ұ ралдарын жоспарлайды;

- топ мү шелері арасында атқ арылатын іске жауапты адамдарды белгілейді;

- егер топтың алдында маң ызды істер қ ойылғ ан болса жә не бұ л топ ө ндірістік ең бек ұ жымында болса, белгілі бір топтық атмосфера орнатады;

- топ мү шелерінің қ оғ амдық белсенділігін дамытады.

Шетелдік психологияда лидерлік теориялардың кө птеген тү рі бар, олардың ішіндегі ең танымалы болып – ерекшеліктер теориясы мен лидерлік жағ дай теориясы саналады. Ерекшеліктер теориясының мә ні мынада: кез келген адам лидер бола алмайды, белгілі бір тұ лғ алық қ асиеттері немесе психологиялық ерекшеліктері бар адам ғ ана бола алады (ынталылық, жігерлілік, сенімділік, шешендік т.б.). Жағ дай теориясы лидерлікті – жағ дай нә тижесі деп санайды. Ә р тү рлі нақ ты жағ дайларда топтың басқ алардан басым. Ең болмағ анда бір қ асиеті бойынша, жекелеген мү шелері дараланып тұ рады, бірақ дә л осы қ асиет нақ ты жағ дайда қ ажет болағ андық тан бойында осы қ асиеті бар лидер болады. Бұ л кө зқ арастың негізгі қ ателігі: лидерлік ә леуметтік-психологиялық феномен ретінде адам мен заттық іс-ә рекеттің мә н-жайлары арасындағ ы арақ атынастың нә тижесінде пайда болатынын жете бағ аламағ ан.

Топтың даму дең гейі неғ ұ рлым жоғ ары болса, ондағ ы тұ лғ аарлық қ атынастар бірлескен ә леуметтік іс-ә рекеттің қ ұ ндылық тары мен мазмұ нынына байланысты болуы соғ ұ рлым жоғ ары дең гейде болады, топта лидердің пайда болуы мен орнығ уы осы қ арым-қ атынастардың жү зеге асырылуы ретінде білінеді. Лидер – топ ү шін аса референтті адам, тұ лғ аарлық қ арым-қ атынастардың жалпы ортаң ғ ы мү шесі. Алайда, бұ л референттіліктің пайда болуының негіздері, тұ лғ аарлық қ арым-қ атынастарды байланыстыратын қ ұ ндылық тардың сипатына байланысты ә р тү рлі болады.

Зерттеу мектеп ұ жымдарында лидерлердің бірнеше типі болатынын кө рсетті. Бірінші типі – лидер жағ дайғ а байланысты ө зін танытады. Мысалы, оқ ушы сыныпта музыка викторинасын ұ йымдастырып, ө ткізді делік. Бұ л жерде ол – лидер. Себебі ол ө зінің дарындылығ ы мен шеберлігін кө рсетті. Ал басқ а жағ дайда ол ұ жымның қ атардағ ы мү шесі болып қ ала береді. Екінші типі – сан алуан істерді атқ ару кезінде ұ жымның басқ а мү шелеріне жан-жақ ты ық пал ете алатын оқ ушы лидер болады. Лидер оқ ушы маршрутты ә зірлеуге қ атысады, топты қ ажетті нә рсемен қ амтамасыз етуге кө мектеседі т.б. Алайда, оның лидерлігі қ ысқ а мерзімдік дә режеде ғ ана болады. Іс тә мамдалғ ан соң оның лидерлігі де бітеді. Ү шінші типі – оқ ушы лидерлік қ абілетін іс-қ ызметінің кө птеген саласында ұ зақ уақ ыт бойы сақ тайды. Топ, ұ жым лидерін аты ә йгілі адамдар ұ ғ ымымен тең деуге болмайды. Зерттеу бір адамның бойында лидерлік пен ә йгілі болуы қ абілеттерінің екеуі де болуы мү мкін екенін кө рсетеді. Мұ ндай ү йлесімділік топтың, ұ жымның атқ аратын ісіне игі ә сер етеді. Дегенмен бұ л жерде алшақ тық та кездесіп, лидер бір адам, ә йгілісі екінші адам болуы мү мкін.

Егер ұ жымдағ ы тұ лғ аның психологиялық сипаттамасын қ арастырсақ, онда лидердің топ жү гінетін қ ұ ндылық ты бағ ыттарының кө терілуімен сипатталады, жариялық пен адамгершілікке толы болады. Ресми билік лидерді елемесе де топ оны беделділік пен абыройғ а бө лейді, яғ ни бірлескен іс-ә рекеттің маң ызды мә н-жайларын бағ алау, сондай-ақ топқ а маң ызды шешімдерді қ абылдау оның қ ұ зырында болуын топ мойындайды.

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер: [ 1, 2, 4, 5, 6, 8, 11, 12, 13]

Қ осымша ә дебиеттер: [2, 3, 8, 13, 15, 16, 20, 22, 25]

Дә ріс 6. Қ арым-қ атынас жә не топ мә селелерінің негіздері

Жоспары:

1. Ә леуметтік психологияда адам топтары.

2. Топтардағ ы «басқ ару психологиясы».

3. Топтың тү рлері. Топтағ ы адамдарды танып-білу.

4. Топтағ ы адамдардың бір-бірімен ү йлесімділігі.

Дә ріс тезистері:

Сонау ерте замандардың ө зінде-ақ жалғ ыз жү ріп мақ сат-мұ ратына жете алмайтын, айналасындағ ылармен бірлесіп ө мір сү ру адамдардың табиғ и қ ажеті екендігін, тіпті ө сіп-ө нудің де мұ нысыз мү мкін еместігін адамзат жақ сы аң ғ арғ ан. Шығ ыстың екінші Аристотелі атанғ ан ғ ұ лама ғ алым Ә бу Насыр Ә л-Фараби ө з ең бектерінде жақ сы адамдармен бірлесіп тірлік етіп, бас қ осуды бақ ытқ а жетудің басты шарттарының бірі деген екен.

Қ азіргі ә леуметтік психологияда адам топтарының тү рлерін кө рсететін классификациясы бар. Мұ ны жан-жақ ты дә йекті, жү йелі де жетік деу қ иын. Дегенмен, бұ дан топтар туралы біраз мағ лұ мат алуғ а болады.

Топ дегеніміз бұ л адамдардың тіршілік қ ажетін ету ү шін бірлесу. Психология ғ ылымының айналысатыны кө бінесе нақ ты топтар. Нақ ты топ дегеніміз адамдардың іс-ә рекеті бір мақ сатқ а бағ ытталғ ан, ө здері белгілі бір кең істікте азды-кө пті мерзім ішінде аралас-қ ұ ралас жү ретін адамдар бірлестігі. Кез-келген адам бірнеше топтың мү шесі болуы мү мкін. Бірақ солардың біреуіне ғ ана жақ ын етеле болып жү реді. Топтарды алдымен ү лкен (макро), шағ ын (микро), ресми жә не ресми емес, ұ йымдасқ ан, ұ йымдаспағ ан контактілі (адамдары ылғ и жү здесіп жү ретін топ), формалы (ресми тү рде арнаулы бұ йрық, жарлық пен қ ұ ралғ ан топ), формасыз (досжаран, семьялық топтар), жасанды, табиғ и, шартты (қ ағ аз жү зінде ғ ана біріктірілген), референттік деп бө луге болады. Мә селен, ә скери бө лімше, жұ мысшылар бригадасы, сомолет экипажы реалды (нақ ты) топқ а жатса, спорт алаң ында, кино залында отырғ ан кө пшілік ұ йымдаспағ ан топқ а жатады. Бригада мү шелері студенттер тобы – ресми топ аталынса, бір семьядағ ы жолдастық, достық қ атынастағ ы адамдар, ағ айын-туыстар ұ йымдасқ ан, ресми емес топ деп аталады. Топ екі адамнан бастап қ ұ ралады. Қ ырық қ а дейінгі топ шағ ын топ, мың дағ ан, миллиондағ ан адамадардың тобын (саяси партиялар, ұ лт, кә сіподақ, дени ұ йымдар т.б.) ү лкен топтар деп аталады.

Топтар ассоциация, корпорация деп те бө лінеді. Бұ лардың ішінде референттік топтың мә ні ерекше. Бұ л - ә р адамның қ астерлеп, қ адір тұ татын, оның тыныс тіршілігіне ә р кез бағ ыт-бағ дар сілтеп отыратын жү рек қ алауымен таң дап алғ ан тобы. Реалды, контакті топ топтың жоғ ары дә режеде ұ йымдасқ ан тү рі – коллектив. Ә рине, кез-келген топтың коллектив дә режесінде кө теріле бермейтіні тү сінікті. Коллективтің басты белгілерін тұ нғ ыш кө рсеткен А.С.Макаренко. Оның пікірінше коллектив – бұ л мақ сат – мү дделері, кө з-қ арастары ортақ қ ызмет ү стінде – «біреуі барлығ ы ү шін, барлығ ы біреуі ү шін» деп қ ымылдайтын, белгілі дә стү р – салттары бар, ө зін-ө зі басқ аруғ а шамасы келетін, демократиялық центролизм принципін ерекше қ астерлейтін адамдар тобы. Қ оғ амдағ ы ү лкенді-кішілі топтардың (семья, ө ндірістік бригада ә скери бө лімше т.б.) кө ң іл кү йімен тағ амдарын, қ оғ амдық пікірлерін, дә стү рлері мен ә дет-ғ ұ рып, ерік-жігер, мінез ө згешеліктерінің кө пшілікке ортақ жақ тарын психология ғ ылымы зерттейді, психология осы айтылғ андардың барлығ ын белгілі тарихи жағ дайлардың, қ оғ амдық қ атынастардың, адамдардың ө мір сү руінің тұ рмыс-салтының тікелей бейнесі ретінде қ арастырылады.

Тарихи жасаушы – халық. Оның ө мірі сан қ илы ә леуметтік жағ дайларда кө рініп отырады. Тіпті біртектес қ оғ ам адамдарының ө зінде де салт-сана, дә стү р, қ ұ лық тү рлеше жағ дайда кө рініп жатады.

Мә селен, іс-ә рекетінің тұ рмыс жағ дайлардың ерекшеліктеріне қ арай жұ мысшы мен шаруаның, ерлер мен ә йелдердің, балалар мен қ арттардың кө ң іл-кү й сезімдері, мінез ерекшеліктері, тү сініктері наным-сенім, ә деттері бірдей болып келмейді.

Міне осы секілді ерекшеліктерді зерттеуде ә леуметтік психологияның объектісі болып табылады.

Коллективте ә леуметтік-психологиялық топтарды қ ұ руғ а олардың бір-бірімен қ арым-қ атынастарының ең бек жү йесінде дами кө ң іл бө лу қ ажет болады.

Бұ л жерде қ ызметкерлердің ішінде коллективке тез сің іп қ оғ амдық бастамаларды бірден қ олдап кететін, жаң а жағ дайларғ а шап-шаң ү йренетін жандар кездестіргендігін ескерген дұ рыс. Міне, осындай адамдардан ең бек коллективінің ә леуметтік-психологиялық тобы қ ұ рылса, оларғ а коллективистер деген ат беруге болар еді. Коллективте индивидуалистер (жеке жү ретін адамдар) деген атқ а ие болатын тағ ы бір топ кездесуі ық тимал. Ондай адамдар кө бінесе істі ө з бетімен шешуге, басқ а адамдармен тез араласып кетуге икемсіз келеді. Сонымен қ атар, кінә мшіл, ө кпелегіш, ө зін басқ алардан жоғ ары қ ойып, ө згелерге кінә тағ а сө йлейтін, даң қ қ ұ мар адамдар да кездеспей қ алмайды. Бұ ларғ а коллективте жү ргізіліп жатқ ан ә р тү рлі шаралар жә не ұ йымдастырушы – басшы адамдар ұ намайды. Бұ лар ө бінесе басшының, коллектив мү шелерінің активтілігін сынауғ а ү йір келеді.

Коллективтегі адамдардың бір-бірінен қ атынастарының табиғ атын білудің де ұ стаз ү шін мә ні зор. Топтағ ы адамадрдың бір-бірімен қ атынастары да бірдей болмайды. Бір адамдар басқ аларғ а қ арағ анда кө бірек белгілі, беделді болады. Бұ лар қ арым-қ атынас жасауғ а икемді, коллективке кө бірек тартылады, ал енді біреулер топтың немесе коллективтің ө зге мү шелерінің сирек араласады. Адам ө з орнын жалбақ тау, жарамсақ тану жә не жағ ымпаздану жолымен емес, керісенше табиғ и болмысымен ашық мінезімен табады. Коллектившіл адам басқ алардың тез тү сіне біледі. Сондай-ақ ол ө з білгенін басқ алармен риясыз бө лісуге ә зір тұ рады. Коллектив мү шелері кө бінде бір-бірімен қ арым-қ атынаста болады. Дегенмен ә ркімнің ө згелерден бө лек, ө зімен мү дделес, ә ң гімесі жарасып, шү йір келесі кететін бір жолдасы болады.