Минералдар классификациясы. Минералдарды топтарға бөлу - Табиғат ғылымдарының қайсысын алсақ та олардың өздеріне тән

Минералдарды топтарғ а бө лу - Табиғ ат ғ ылымдарының қ айсысын алсақ та олардың ө здеріне тә н зерттейтін заттарын реттеп, топтау керек. Мысалы, ботаника, зоология сияқ ты ғ ылымдарды алатын болсақ, оларда ө сімдіктер мен жануарларды ә р тү рлі белгілері бойынша бірнеше топтарғ а, яғ ни ботаникалық, зоологиялық систематикаларғ а бө леді. Ө сімдіктер мен жануарлардың жү здеген, тіпті, мындағ ан тү рлері бар. Олардың барлығ ын жеке-жеке сипаттау ә рі қ иын, ә рі мағ ынасыз, сондық тан олардың арасындағ ы байланысты, қ арым-қ атысты, жаратылыс тектестерін тану қ ажет. Соларды жаратылыс тегіне: аталастығ ына, тұ қ ымдастығ ына қ арап топтап айыратын болсақ, зор жең ілдік келеді.
Сол сияқ ты мың дағ ан минералдар тү рлерін топтарғ а бө леді. Оны классификация немесе систематика дейді. Минералдарды системаларғ а бө ліп сипаттауды сипаттық немесе систематикалық минералогия дейді.
Минералдарды системағ а белудің бірнеше тү рлі ә дісі бар. Ө ндірістік-экономикалық жағ ынан топтағ анда, оларды, мысалы, химия ө ндірістерінің шикізат минералдары, қ ара металлургия мен тү сті металлургия минералдары, қ ұ рылыс материалдары, асыл тастар, қ ымбатты металдар, ауыл шаруашылығ ына қ олданылатын минерал заттар сияқ тандырып бө леді.

35. Топырақ қ асиеттері

Топырақ тың физикалық қ асиеттері. Топырақ табиғ и дене болғ андық тан, ол белгілі физикалық қ асиеттермен ерекшеленеді. Топырақ тың физикалық қ асиеттеріне оның тығ ыздылығ ы, кө лемдік массасы жә не қ уыстылығ ы жатады. Топырақ тың тығ ыздылығ ы деп оның қ атты фазасы массасының 4 С-тағ ы судың сондай кө лемдегі массасына қ атынасын айтады.

Топырақ тың сің іру қ асиеті. Топырақ тың қ ұ нарлылығ ының маң ызды кө рсеткіштерінің бірі-оның сің іргіштік қ абілеті. Яғ ни Топырақ тьың суда еріген заттармен газдарды сің іріп, ө зінде ұ стап қ алу қ абілеті.Топырақ тың сің іру қ абілеті туралы ілімнің негізін қ алағ ан орыс ғ алымдары Гедройц К.К, П.С. Коссович.

Топырақ тың буферлік қ асиеті -сілтілі немесе қ ышқ ыл қ осылыстарды енгізгенде реакциясының ө згеруіне қ арсы тұ ру қ абілеті. Топырақ тың буферлілігін қ арашіріктің мө лшерін кө бейту қ ышқ ыл топырақ тарды ә ктеу жә не сілтілі топырақ тарды гипстеу арқ ылы арттыруғ а болады.

36. Топырақ тың су қ асиеттері мен су режимі.

Су топырақ та ү ш кү йде болуы мү мкін: қ атты, сұ йық, газ тә різді. Сұ йық жә не газ тә різді суғ а топырақ та ә ртү рлі табиғ и кү штер ә сер етеді: сорбциялық, капиллярлық, осмостық, гравитациялық. Топырақ бө лшектері беткейі энергияғ а ие болуына байланысты судың дипольды молекулаларын тарта алады. Топырақ тың қ атты бө лшектері мен сұ йық жә не бу тә різді суды сің іруі су сорбциясы процесі деп аталады. Капиллярлық кү штер топырақ қ атты фазасы шектеуінде капиллярлық тү тіктерде пайда болады. Судың беттік керілуі мен ылғ алдануы негізделген. Судың беттік керілуі – бұ л беттік қ абатта молекулярлық кү штердің толық тырылуына байланысты. Су қ атты бө лшектерді ылғ алдандырып капиллярларда дө ң ес менискілер тү зеді. Бұ л беттік керілу кү штерінен теріс капиллярлық қ ысым тудырады. Теріс капиллярлық қ ысымда су кө теріліп капиллярлық тү тіктерде тұ рып қ алады. Сорбциялық жә не капиллярлық су ұ стау кү штері гравитациялық кү штерге қ арсы тұ рады. Гравитациялық кү штермен сутө мен жылжиды. Осмостық кү штер топырақ та еріген заттар иондарының су молекулаларымен қ арым-қ атынасы нә тижесінде қ алыптасады.

су ұ стау қ асиеттері, су ө ткізгіш қ асиеті, су кө тергіш қ асиеті. Су ұ стау қ асиеті сорбциялық жә не капиллярлық кү штер ә серімен қ алыптасады. Ә ртү рлі кү штермен топырақ та ұ сталынып тұ ратын ылғ алдың ең жоғ ары мө лшері ылғ ал сиымдылық деп аталынады. Топырақ тың бу тә різді ылғ алды сің іруі гигроскопиялық деп аталнады. Ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы 100%-ке жақ ындағ анда топырақ максималды гигроскопиялық қ а дейін қ анығ ады

Су режимi деп топырақ қ а судың енуiнiң барлық қ ұ былыстарының жиынтығ ын, оның топырақ тан шығ ынын жә не физикалық кү йiнiң (жағ дайының) ө згеруiн айтады. Топырақ тың су режимiнiң сандық кө рінісі, яғ ни ылғ алдың кiрiсi мен шығ ынының барлық мө лшерлерінiң жиынтығ ы, белгiлi бiр уақ ыт аралығ ындағ ы оның қ орының ө згеруi су тең герiмiн бередi. Кө п жылдық орташа су тең герiмi95 топырақ тың су режимiнiң сандық сипатын кө рсетеді. Солтү стiк Қ азақ станның топырақ тарына шайылмайтын су режимi тә

37. Топырақ тү зілу процесінің негізгі стадиялары.

Топырақ - табиғ ат туындысы, табиғ и ә рі тарихи дене. Бір кездерде жер беті қ азіргі ай планетасының ландшафты сияқ ты топырақ сыз, ө сімдіктерсіз, ауасыз, тіршіліксіз тып-типыл, мү лгіген дү ние болғ ан. Жер бетінің жамылғ ысы бастапқ ыда тығ ыз қ атты тау жыныстарынан тұ рды. Бұ л тау жыныстары алғ аш ө здері пайда бола бастасымен-ақ, ү здіксіз ү гілу қ ұ былыстарына ұ шырады. Қ атты тау жынысының ү стіне топырақ тү зіле алмайды. Топырақ тың тү зілуі ү шін, ең алдымен, қ атты тау жыныстары майда ұ нтақ талғ ан, кеуекті тау жыныстарына айналуы керек. Жер бетіндегі қ атайғ ан тау жыныстары табиғ ат кү штерінің ғ асырлар бойы ү здіксіз ә серінен бірте-бірте қ ирап, бұ зылып, қ опсығ ан жыныстарғ а айналды. Бұ л қ ұ былысты геологияда ү гілу (выветривание) деп атайды. Ү гілу қ ұ былысы тарихи топырақ тү зілуден бұ рын болғ ан, сө йтіп ол топырақ тың тү зілуіне жағ дай жасады.

Бү л қ ұ былысқ а табиғ ат кү штерінің, ә сіресе температураның, судың, желдің, кү н сә улесінің, кө шпелі мұ здардың ә сері ерекше.

38. Адамзаттың ө ндірістік ә рекетінің топырақ тү зілу процесіне ә сері.

Адам ө зінің саналы ә рекеттерінің нә тижесінде жерді қ олдан суарып немесе қ ұ рғ атып, мелиорациялап, топырақ тың табиғ и даму қ ұ былыстарына кө п ө згерістер енгізді. Бұ л ө згерістердің кө бі - топырақ тың пайдалы қ асиеттерін жақ сартуғ а, топырақ тың қ ұ нарлылығ ын арттыруғ а бағ ытталғ ан шаралар. Жер жыртылып, топырақ ө ң делгеннен кейін табиғ и ө сімдіктер орнына мә дени дақ ылдар егіледі, ал олардың табиғ и ө сімдіктерге қ арағ анда, топырақ қ а тигізетін ә сері ә рине, ө згеше. Топырақ тарды кө п жыл бойы суарып, тың айтқ ыштар енгізуден топырақ тардың бұ рынғ ы табиғ и қ асиеттері ө згеріске тү сіп, жаң а " мә дениеттелген" сапалы топырақ тарғ а айналады. Бұ ғ ан Орта Азиядағ ы кө п жылдар бойы суарылып келе жаткан жазира алқ аптардың топырақ тары мысал болады. Адамның саналы ә рекетінің арқ асында, табиғ и жағ дайда қ ұ нарсыз жатқ ан топырақ тар (шө лді, батпақ ты, сорланғ ан, сортаң данғ ан) қ ұ нары артқ ан, сапалы топырақ тарғ а айналды. Дегенмен, осы ә рекеттердің барлығ ы оң нә тиже беріп жү р деп айтуғ а болмайды. Суармалы алқ аптардағ ы егістікті суарудағ ы жә не жерді мелиорациялаудағ ы жіберілген қ ателіктерден қ ұ рамында тұ зы шамалы топырақ тың екінші рет сорлану қ ұ былыстары басталып немесе батпақ танып, топырақ тары егістікке жарамай, істен шығ ып қ алатын жағ дайлардың да болып тұ ратыны рас. Ал кейде жыртуғ а жарамсыз, механикалық қ ұ рамы жең іл немесе сортаң топырақ тар жыртылып, одан кейін жел эрозиясына ұ шырап, пайдағ а аспай қ алатын жерлер қ аншама. Мә селен, Қ азақ станда ХХ ғ асырдың 1950 жылдардағ ы тың игеру кезінде мұ ндай жағ дайлар кездесті. Павлодар облысында мың дағ ан гектар жыртуғ а жарамсыз жең іл топырақ тар мен Ақ тө бе, Қ останай, Кө кшетау, Ақ мола, т.б. облыстарында сортаң топырақ тар жыртылып, кө птеген зиян шектік. Осы сияқ ты халық шаруашылығ ына зиян келтіретін жайл

39. Механикалық элемент фракцияларының топырақ тар мен жыныстардың агрономиялық қ аситеттеріне ық палы.

40. Қ арашірік тү зілу процесстері туралы қ азіргі кө зқ арастар.

Гумус кө бінесе шө п басқ ан жерлерде, микробтардың тіршілік ә рекетінің нә тижесінде пайда болады. Зерттеулерге қ арағ анда, бү л процеске кө бінесе бактериялар катысады.
Топырақ ка ауа кө п енгенде гумус жақ сы ыдырайды. Бү л процес-ке негізінен актиномицеттер қ атысады.
Топырақ тың органикалық бө лігі ө те кү рделі қ осылыстардан тү рады. Олардың кө пшілігі гумин заттарына жатады. Ал гумин қ ышқ ылдарынан басқ а онда езіндік қ асиеттері бар тү рлі қ осылыс-тар да кездеседі. Бү ғ ан ферменттер, витаминдер, ауксиндер жә не кейбір амин қ ышқ ылдары жатады. Осылардың барлығ ын қ осып, топыраіқ тың биотикальщ заттары деп атайды.

41. Оң тү стік Қ азақ стан топырақ тары қ арашірік мө лшерін арттыру жолдары.

Топырақ ауыл шаруашылығ ы ө ндірісінің негiзгi қ ұ ралы жә не заты болып табылады. Топырақ тың ең маң ызды қ асиетi – оның қ ұ нарлылығ ы, яғ ни ө сімдіктердің ө суiне жә не дамуына керектi жағ дайлармен бiр мезгiлде қ амтамасыз ету мү мкiндiгi

Ө сімдіктер мен жануарлар қ алдық тарының ыдырау процесінде, яғ ни органикалық заттардың минералдануымен бірге топырақ та кү рделі органикалық қ осындылардың тү зілуі – гумификация процесі жү ріп, топырақ гумусы немесе қ арашірігі жасалады. Топырақ қ арашірігінде гумин жә не ульмин қ ышқ ылдары, балауыз, смолалар, витаминдер, фенолдар, антибиотиктер жә не т.б. болады. Гумустың ыдырауында кө міртегі, нитраттар, фосфаттар жә не т.б. бө лінеді. Гумустың қ ұ рамына 5% дай азот кіреді. Сондық тан қ арашірік заттары топырақ ты кү лдік жә не азот қ оректік элементтерімен байытады. Мұ нымен қ оса, қ арашірік заттары топырақ тың структурасын тү зуде, аэрациясын, жылу режимін, сің іру қ абілетін, су сыйымдылығ ын, т.б. физикалық, химиялық қ асиеттерін жақ сартуда басты фактор болып есептеледі.

42. Топырақ коллоидтары қ ұ рылысы мен қ асиеттері. Топырақ қ ышқ ылдығ ы, сілтілігі, буферлігі.

Топырақ тың коллоидтарына диаметрі 0.0001-0.00002 нм бө лшектер жатады. Олардың саны массасынан топырақ та 1-2 ден 30-40% ғ а дейін коллоидтар аз болса да тек солар ғ ана топырақ тың сорбциялық кү штеріне ие. Себебі: а. топырақ тың қ атты фазасының жалпы ауданының негізгі ү лесі коллоидтарда; б. топырақ коллоидтарының бетінің физикалық жә не химиялық қ асиеттері оларда ә ртү рлі сорбциалық процесстер жү руге қ олайлы; Топырақ колоидтарының қ асиеті олардың қ ұ рылысы мен қ ұ рамына байланысты. Топырақ коллоидтары минералдық, органикалық жә не органо- минералдық болып келеді

43. Жер қ ыртысының қ ұ рамы

Жер қ ыртысының қ ұ рамы мен қ ұ рылыс ө згерістері. Жер қ ыртысының қ ұ рамы ә сіресе жер бетіне жақ ын аудандарда кө п ө згерістерге ұ шырайды.

Ө йткені, минералдық шикізат қ орын ө ндіру ісі жылдан-жылғ а арта тү суде. Қ азіргі кездегі ө ндіру технология-сының тө мендігмен байланысты химиялық шикізат қ орының ү штен бір бө лігі, немесе ө ндірілуге тиісті металдьщ жартысына жуығ ы игерілмей босқ а қ алып жатады. Бү гінгі кү ні жер қ ойнауынан 100 млн. т мыс, қ орғ асын, мырыш, қ алайы жә не алюминий ө ндіріліп алынғ ан.

Жер қ ойнауынан алынғ ан барлық пайдалы қ азбалардың кө пшілігі соң ғ ы 20 жыл ішінде ө ндірілгендігі белгілі: мұ най — 75%, кө мір — 40%, темір — 50% жә не жанғ ыш газдар — 90%. Химиялық элемент-терді ө ндіру ісінің қ арқ ыны бұ дан былайғ ы уақ ытта да ө се бермек.

Енді он жылдан кейін жер бетіндегі темір тотық тарының мө лшері 2 есеге, қ орғ асын — 10 есеге, сынап — 100 есеге, мышьяк — 150 есеге артады деп жорамал-данады.

Адамдардың техногендік ә рекеттері кө бінесе табиғ и процестердің дамуына қ арама-қ арсы бағ ытталғ ан. Мысалы, олар минералдық жылу кө здерін пайдалану барысында кө міртегі элементін, сол секілді минералдық тың айтқ ыштарды (егін шаруашылығ ында қ олдану барысында) жер қ ыртысына тү гел шашып таратады. Сондай-ақ кө птеген металдар да кең кө лемде шашылып тарал-ғ анмен, олар жер қ ыртысында сақ талады. Сонымен, техногендік ә рекеттерге байланысты жер қ ыртысын қ ұ райтын ө те бағ алы химиялық элементтер жер бетінде кең таралып, шашыранды тү рде кездеседі. Соның нә тижесінде, жер қ ыртысынын, алғ ашқ ы қ ұ рамының тепе-тең дігі ө згеріп, химиялық элементтердің табиғ и жағ дайдағ ы миграциялық таралу заң дылығ ы бұ зылады. Мұ ндай ә рекеттердің зияндылығ ын бағ алай білу ө те қ иын.

44. Топырақ тың сің іру қ асиеті

Топырақ тың сің іру қ асиеті жә не оның тү рлері. Академик К.К.Гедройц тұ жырымдауы бойынша, топырақ тың сің іру қ асиеті деп оның топырақ ішіндегі ерітінділірінің кейбір қ осылыстарын, майда ұ нтақ талғ ан минералды жә не органикалық қ осылыстарды, микроорганизьдерді жә не ұ нтақ талмағ ан ірі заттарды ө зіне сің іріп, ұ стап қ алу мү мкіншілігін айтады. Қ атты денелердің ө зіне газдарды, парларды жә не еріген заттарды сің іруін сорбция деп атайды.Сің іру оның тә сілдеріне қ арай бірнеше тү рлерге – механикалық, физикалық, химиялық, физика-химиялық немесе алмасулық жә не биологиялық сің ірулерге бө лінеді (К.К.Гедройц, 1933).

Топырақ тың механикалық сің іру қ абілеті деп, оның сумен немесе желмен бірге келген ә ртү рлі заттардың топырақ кеуектерінде ұ сталып қ алуын айтады. Былайша айтқ анда, топырақ кеуектері арасында елгезерге еленген кездегі ұ ннан қ алғ ан кебектер сияқ ты, топырақ арқ ылы ө ткен сулардан ұ сталып қ алғ ан ә ртү рлі заттар. Топырақ тың физикалық сің іруі деп, топырақ бө лшектерінің беткі қ абатының топырақ ауасы мен ерітіндісінен кейбір молекулаларды сің іру қ асиетін (абсорбция) айтады.

Физика-химиялық сің іру қ абілеті деп қ атты фазада сің ірілген катиондардың ө зіне жұ ғ ысқ ан топырақ ертіндісіндегі катиондарғ а эквивалентті санына тең мө лшерде алмастыру қ асиетін айтады

Топырақ тың биологиялық сің іруі деп – топырақ тың тірі бө лігі арқ ылы микроорганизмдер мен ө сімдіктер тамырлары топырақ ертіндісінен ә ртү рлі заттарды сің іруін айтады.

45. Оң тү стік Қ азақ стан топырақ тарының су режимін реттеу.

Су режимi деп топырақ қ а судың енуiнiң барлық қ ұ былыстарының жиынтығ ын, оның топырақ тан шығ ынын жә не физикалық кү йiнiң (жағ дайының) ө згеруiн айтады. Топырақ тың су режимiнiң сандық кө рінісі, яғ ни ылғ алдың кiрiсi мен шығ ынының барлық мө лшерлерінiң жиынтығ ы, белгiлi бiр уақ ыт аралығ ындағ ы оның қ орының ө згеруi су тең герiмiн бередi. Кө п жылдық орташа су тең герiмi95 топырақ тың су режимiнiң сандық сипатын кө рсетеді. Солтү стiк Қ азақ станның топырақ тарына шайылмайтын су режимi тә н. Су – ө сімдік тiршiлiгiнiң маң ызды факторы. Ө сімдік ө з тiршiлiгiне керектi судың негiзгi бө лігін топырақ тан алады. Топырақ ылғ алды сыйғ ызатын, сақ тайтын орын болып табылады жә не ө сімдік тiршiлiгiнiң барлық кезең дерiнде оны ылғ алмен қ амтамасыз етуге мү мкiндiгi бар. Су ө сімдік тiршiлiгiнiң барлық процестерiне дерлiк қ атысады. ө сімдіктiң жекелеген мү шелерiндегi судың мө лшері 70-95%-ғ а дейiн жетедi. Су ө сімдіктi қ оршағ ан ортамен байланыстыратын буындардың бiрi болып табылады. Сонымен қ атар судың табиғ аттағ ы айналымында ө сімдіктер де маң ызды рө л атқ арады

46. Топырақ тың жылу режимі, кө рсеткіштері. Топырақ ерітіндісінің топырақ тү зілуіндегі жә не қ ұ нарлылығ ындағ ы маң ызы.

Топырақ тардың дамуы мен ө сімдіктердің тіршілігі ү шін жылу керек. Топырақ тың жылулық қ асиеті де оның қ ажетті қ асиеттерінің бірі. Топырақ жылуы белгілі бір мө лшерге жеткен кезде ғ ана онда ө сімдіктер тамыры ө се бастайды. Жылу ә серінен микробиологиялық жә не химиялық процестердің қ арқ ыны ө згереді. Топырақ жылуды негізінен кү н сә улесінен, оғ ан қ оса топырақ тың жоғ арғ ы қ абатынан, жердің ішкі қ ызғ ан қ абаттарынан, сонымен бірге топырақ тағ ы микробиологиялық процестерден, тірі жә ндіктердің тыныс алуынан, ө сімдіктер мен жануарлар қ алдық тарының шіруінен, топырақ тың қ ұ рамындағ ы кейбір заттардың ө зара қ осылысқ а тү суінен, су буларының суғ а айналуынан, судың булануынан алады. Сонымен топырақ тағ ы жылу режимі –90 жылудың кү н сә улесінің топырақ қ а тү сіп, оның қ абаттарына еніп, жоғ арыдан тө мен қ озғ алып, қ айтадан ауағ а оралу процесі. Топырақ тың жылулығ ы топырақ тың температурасымен белгіленеді. Температура тә уліктік, апталық, айлық, маусымдық жә не жылдық кө рсеткіштермен ажыратылады

47. Жер бедері жә не оның формалары.

Кең -байтақ Қ азақ станның жер бедері ө те кү рделі жә не алуан тү рлі. Жер бедерінің басты ерекшеліктерін физикалық картадан кө руге болады. Картадан республика жерінде жазық тан бастап биік тауларғ а дейінгі барлық жер бедерінің биіктік сатыларын байқ аймыз. Оның аумағ ының ү штен бір бө лігін ұ лан-байтак, ойпаттар (Солтү стік Қ азақ стан жазығ ының оң тү стік бө лігі, Каспий маң ы ойпаты, Тұ ран ойпаты) алып жатыр. Қ азақ станаумағ ының жартысынан астамы биіктігі 400-500 м болатын кө терің кі жазық тар, ү стірттер мен ұ сақ шоқ ылар (Торғ ай, Ү стірт, Сарыарқ а жә не т.б.) ү лесіне тиеді. Ал биіктіктері 4000-5000 м-ден астам, бастарын мү здық тар мен кар басқ ан биік таулар республика жерінің 10%-ынан тұ рады. Олар еліміздің шығ ысы мен оң тү стік-шығ ысында орналасқ ан таулар: Алтай, Сауыр, Жетісу Алатауы, Тянь-Шань тау жү йесінің солтү стік сілемдері.

Республика жер бедерінің ең тө мен нү ктесі еліміздің батысындағ ы Маң қ ыстау тү бегі ауқ ымындағ ы Қ арақ ия ойысына (тең із дең гейінен 132 м тө мен), ал ең биік нү ктесі еліміздің оң тү стік шығ ысындағ ы орталык Тянь-Шаньтауларына тиесілі Хантө ң ірі шың ына (6995 м) сө йкес келеді. Олай болса, ең биік жө не ең тө менгі нү ктелерінің айырмасы - 7127 м. Оның ү стіне Каспий тең ізі тү бінің 400 м терең дігін қ осатын болсақ биіктік айырмашылық тары артады.

Қ азақ стан жер бедерінің басты ерекшеліктері: 1. Жер бедеріндегі жазық тар мен аласа таулар Қ азақ станның батысында, солтү стігінде жә не орталығ ында орналасқ ан.

2. Биік таулы аймактар, республиканың шығ ыс жә не оң тү стік-шығ ыс бө лігін алып жатқ ан шағ ын аумақ ты қ амтиды.

3. Еліміздің бү кіл жер беті оң тү стіктен солтү стікке жә не шығ ыстан батысқ а қ арай бірте-бірте ең іс тартады.

4. Биік таулар мен аласа таулар тауаралық аң ғ арлармен жә не жазық тармен алмасып отырады.

Жер бедерінің мұ ндай ерекшеліктері климат пен табиғ ат кешендерінің қ алыптасуына ө з ә серін тигізеді. Қ азақ станның жазык, аласа таулы бө лігінде табиғ ат зоналары ендік бағ ытта орналасқ ан, ал биік таулы ө ң ірлерде мұ ндай зоналылық биіктік дең гейлеріне сә йкес таралатынын байқ ауғ а болады.

48. Топырақ тың тотығ у-тотық сыздану процесстері: маң ызы. Тотығ у тотық сыздану режимі, режим типтері.

Топырақ тың қ ышқ ыл ортасы, топырақ тың сің іру комплексі негізінен сутегі катионымен толық тырылғ ан топырақ тарда кездеседі. Бұ л жауын-шашыны мол аймақ тарда тарағ ан кү лгін жә не қ ызыл топырақ тарда болады.

Топырақ тың бейтарап ортасы, топырақ тың сің іру комплексі негізінен кальций катионымен қ анық қ ан топырақ тарда кө п. Бұ л қ ара топырақ ты, қ ара қ оң ыр топырақ ты аймақ тарда тарағ ан.

Ал топырақ тың сілті реакциясы, топырақ тың сің іру комплексі негізінен натрий катионымен толық тырылғ ан топырақ тар да болады. Мұ ндай топырақ тар еліміздің оң тү стік аймақ тарындағ ы жартылай шө л жә не шө лді аймақ тардағ ы сортаң, сорланғ ан жерлерде кездеседі.

Топырақ ортасының реакциясы оның ерітіндісінде бос кү йінде кездесетін сутегі иондарының концентрациясымен анық талады, оны рН-пен белгілейді. Ә р тү рлі топырақ ерітінділеріндегі рН-ның мө лшері 3-10 сандарының арасында, яғ ни кү шті қ ышқ ылды ортадан кү шті сілтіленген ортағ а шейін кездеседі.

рН-тың кө рсеткіші 3-тен 6, 5-ке дейін болса - қ ышқ ыл топырақ тар, 6, 5-7, 5-га дейінгі - бейтарап топырақ тар, ал одан жоғ арысы сілтілі топырақ тар қ атарына қ осылады.

Топырақ ортасының реакциясы - топырақ қ асиеттеріне, ондағ ы ө сетін ө сімдіктер мен ө мір сү ретін бү кіл жә ндіктер мен микроорганизмдерге, жалпы топырақ қ ұ нарлылығ ына ә сер ететін негізгі фактордың бірі. Топырақ та ө сімдік ө су ү шін топырақ ортасының реакциясы бейтарап болғ аны дұ рыс. Ал ө те қ ышқ ылды немесе сілтілі ортада топырақ тар микроорганизмдер ү шін де, ө сімдік ү шін де қ олайсыз. Сондық тан егістікке тиімді пайдалану ү шін оларды қ олдан ә ктендіріп, гипстендіріп, топырақ ортасының реакциясын бейтарап кү йге кө шіреді. Бұ л - топырақ қ ұ нарлығ ын арттырудағ ы негізгі шара.

49. Қ азақ стан жерінің табиғ и-экологиялық сипаты.

Экологиялық қ ауіпсiздiк бағ ытында Мемлекеттiк саясаттың мақ саты, ол – табиғ и жү йенi тиімді қ олдану жә не оның заң мен қ орғ алуы, сондай-ақ, адам ө мiрiндегi ең маң ызды жағ дайларды ескере отырып, табиғ атқ а зиян тигiзбеу. Ө ндiрiстi дамытумен қ атар ғ ылыми-техникалық зерттеулердi кү шейту. Экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ететін технологиясы бар мемлекеттің келешегі зор. Қ азақ стан Президенті Н.Ә.Назарбаев 2006 жылғ ы Жолдауында халық аралық стандарттарғ а сә йкес қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жә не экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету жө нінде тоқ тала келіп: «2006 жылы біздің экологиялық заң намаларымызды халық аралық озық актілермен ү йлестіруге, жаң а стандарттарғ а кө шуге, мемлекеттік бақ ылау жү йесін жетілдіруге бағ ытталғ ан Экология кодексі қ абылдануғ а тиіс. Тұ тас алғ анда, біз 2010 жылы қ оғ амның тұ рлаулы дамуының негізгі экологиялық стандарттарын жасауғ а тиіспіз» — деген болтын.

Экологиялық қ ауіпсіздік – ұ лттық қ ауіпсіздіктің қ ұ рамдас бө лігі ретінде мемлекеттің тұ рақ ты дамудың міндетті шарттарының бірі болып табылады. Қ азақ стан Республикасы ө з тә уелсіздігін алғ ан кү нінен бастап экологиялық мә селелерге маң ызды кө ң іл бө ліп келеді. Ел Президентінің басшылы­ғ ы­мен дү ние жү зіне танымал ә лемдегі ірі ядролық полигонды ө з еркімен жабуы, Арал тең ізін сақ тау жә не Кас­пийді қ орғ ау бағ дарламаларын ха­лық аралық дең гейде ынталанды­руы, сондай-ақ Қ азақ станның басқ а да халық аралық дең гейде орын ала­тын қ оршағ ан ортаны залалды ә сер­лерден қ орғ ауғ а арналғ ан тә жірибелі ең бектері соның бірден-бір айғ ақ та­ры болып табылады.

50. Топырақ қ ұ нарлылығ ын қ алыптастыру, толық емес, жай, кең ейтілген.

Топырақ қ ұ нарлылығ ы – топырақ тың ө сімдіктер дү ниесін қ ажетті қ оректік заттармен жә не сумен, ал тамыр жү йесін оттекпен, жылумен жә не қ олайлы физ.-хим. ортамен қ амтамасыз ету қ асиеті. Бұ л топырақ тың ең басты қ асиеті. Топырақ қ ұ нарлылығ ы. биоценоздың жалпы ө німділігі мен а. ш. дақ ылдарының тү сім мө лшерін анық тайды. Топырақ қ ұ нарлылығ ын екіге бө леді: табиғ и жә не жасанды. Табиғ и Топырақ қ ұ нарлылығ ы топырақ тү зілу процесі нә тижесінде пайда болғ ан топырақ тың табиғ и кү йіндегі қ ұ нарлылығ ы. Ол қ арашірінді қ абатының қ алың дығ ына, қ арашірінді қ ұ рамына, қ оректік элементтердің жеткілікті болуына, топырақ тың тү йіршікті, минерал. жә не хим. қ ұ рамына, микробиол. процестердің қ арқ ындылығ ына тә уелді. Жасанды Топырақ қ ұ нарлылығ ы сол табиғ и қ ұ нарлылық ты арттыру мақ сатында қ олдан жасалғ ан кө птеген ә рекеттердің нә тижесінде (ө ң деу, тың айтқ ыштар қ олдану, дақ ылдарды егіп ө сіру, мелиорация, т.б.) алынады жә не егілген а. ш. дақ ылдарының тү сім мө лшеріне қ арай бағ аланады. Топырақ ты қ орғ ап жә не оны дұ рыс пайдалана білсе, оның қ ұ нарлылығ ы артады. Табиғ и қ ұ нарлылығ ы тө мен, егіншілікке жарамсыз топырақ тарды да адам қ олымен жақ сартып, егіншілікке қ арқ ынды пайдалану арқ ылы жоғ ары ө нім беретін алқ аптарғ а айналдыруғ а болады. Табиғ и қ ұ нарлылық пен жасанды қ ұ нарлылық тың қ о-сындысы – экон. немесе тиімділік қ ұ нарлылық деп аталады. Ғ асырлар бойы адамзат қ оғ амы негізінен табиғ и қ ұ -нарлылық ты пайдаланып, соның берген азды-кө пті ө німін қ анағ ат тұ тып келді. Бұ рынғ ы кезде ұ зақ жылдар бойы егіншіліктің ү ш танапты жү йесі орын алып, онда тың жатқ ан жерлерді жыртып, оғ ан ү ш жылдай қ атарынан егіс еккен. Ол жерлерден табиғ и қ ұ нарлылығ ы арқ асында ө нім алып, одан кейінгі жылдары ө нім азая бастағ ан кезде егістікті басқ а жерлерге ауыстырып егу тә жірибесі ө ріс алып келді. Мұ ны егіншіліктің кө шпелі жү йесі деп те атады. Дегенмен ғ ыл.-тех. прогрестің даму нә тижесінде жерді ү немі дұ рыс пайдаланғ ан жағ дайда, ол ешуақ ытта жарамсыз болып, істен шығ ып қ алмайтыны белгілі болды. Керісінше жылдан-жылғ а жақ сара тү седі.

3-Дең гей

51. Топырақ тың физикалық қ асиеттері

Топырақ тың жалпы физикалық қ асиеттеріне тү йіртпектілік, кө лемдік жə не ү лестік салмақ пен қ уыстылық, функциялар физикалық қ асиеттеріне су, ауа, жылу қ ұ былымдары жə не физика- механикалық қ асиеттеріне жабысқ ақ тық, ісіну, шө гу, т.б. жатады. Олардың мө лшері қ ұ былмалы, топырақ тың қ атты, сұ йық, газды жə не тірі фазалар бө ліктерінің қ ұ рамына, қ арым-қ атынасы мен ө згерісіне байланысты. Физикалық қ аситтердің топырақ қ ұ ралу процесіне, қ ұ нарлылық қ а жə не ө сімдіктер дамуына тигізетін ə сері зор. Топырақ тың физикалық қ асиеттері туралы ілім П. Костычев, В. Вильямс, А. Дояренко, Н. Качинский, И. Антипов- Каратаев, С. Астапов, А. Лебедев, П. Вершинин, Ф. Колясьева, А. Тюлин, А. Роде, С. Долгов, И. Ревут жə не т.б. ғ алымдар ең бектерімен дамығ ан. Жалпы физикалық қ асиеттерге табиғ и қ алыптасқ ан топырақ тың тығ ыздығ ы мен қ атты фазасының тығ ыздығ ы жə не қ уыстылығ ы жағ ады.

52. Топырақ тың физико-механикалық жә не технологиялық қ асиеттері

Физика-механикалық қ асиеттерге топырақ тың иленгіштігі, 33 созылғ ыштығ ы, жабысқ ақ тығ ы, ісінуі, отыруы, байланыстылығ ы, қ аттылығ ы жə не жыртуғ а қ арсылық етуі жатады. Аталғ ан топырақ бойындагы қ ұ былыстар оның технологиялық қ асиеттерін, яғ ни ө ң деу ə дістемесін, техникалық агрегаттар жұ мысын анық тайды. Созылғ ыштық деп, топырақ тық сыртқ ы кү штер ə серінен біртұ тастығ ын жоғ алтпай, кө лемін ө згерту жə не ə серден кейін қ ұ рылымын қ алпына келтіру кабілетін айтады. Бұ л қ абілет топырақ тың лай фракциясына жə не ылғ алдылығ ына тə уелді. қ ұ рғ ақ топырақ та созылғ ыштық жоқ болады, артық ылғ алды топырақ болмайды. Аттербергше топырақ тың ылғ алдылығ ына қ арай, мынандай созылғ ыштық константасын (шегін) анық тайды:

Жабысқ ақ тық деп, ылғ ал топырақ тың басқ а денелерге жабысу қ асиетін айтады. Ол топырақ тың технологиялық қ асиеттеріне теріс ə сер етеді - ауылшаруашылық машиналар бө лшектеріне топырақ жабысып, топырақ ө ң деуге жұ мсалатын трактор куаты мен жанармай мө лшері артып, жұ мыстар сапасы тө мендейді.

Отыру - кепкен кү йінде топырақ кө лемінің азаюы. Бірақ та, ол ісінуге теріс байланысты қ ұ былыс, яғ ни ылғ ал топырақ тың ісіну кабілетін жоғ арылататын болса, кепкенде оның отыруы да ө седі. Отыру кө рсеткіші топырақ тың бастапқ ы кө лемінен алынғ ан процентпен белгіленеді. Топырақ отырса жарылып кетеді де, сондай-ақ топырақ тағ ы ылғ алдың булануы артады.

53. Топырақ тың пісіп жетілуі

54. Гидросфера, атмосфера, биосфера қ ұ рамы жә не қ ұ ралуы.

55. Литосфераның қ ұ рамы жә не қ ұ ралуы.

56. Минералдың тү зілуі жә не классификациясы.

57. Табиғ и кесек, сульфид, галоидтер кластарына жататын минералдар (химиялық формуласы пайда болу жолы)

58. Тотық тар жә не гидрототық тар класына қ андай минералдар кіреді (химиялық формуласы, шығ у тегі).

59. Оттектік қ ұ рамды қ ышқ ылдар класы (минерал атауы, химиялық формуласы, шығ у тегі).

60. Силикаттар жә не алюмосиликаттар класы (атауы, химиялық формуласы, шығ у тегі).

61. Агрорудаларғ а жә не жыныс тү згіштерге жататын минералдар

62. Топырақ қ ұ нарлылығ ындағ ы балшық тық минералдардың алар орны.

63. Магмалық жыныстардың классификациясы жә не пайда болу жолы.

64. Метаморфтық жә не шө гінді жыныстардың классификациясы жә не пайда болу жолы.

65. Тау жыныстарының биологиялық жә не термиялық бұ зылуы.

66. Тең іздің геологиялық ә сері.

67. Желдің геологиялық ә сері.

68. Уақ ытша тасқ ындардың геологиялық ә сері. Жыралар.

69. Тұ рақ ты ағ ыстардың геологиялық ә сері. Ө зен аң ғ арлары.

70. Сулардың жә не жер асты суларының геологиялық ә сері.

71. Мұ здық тардың геологиялық ә сері. Мә ң гілік тон.

72. Экзогендік процестерден пайда болғ ан бедер.

73. Топырақ деген тү сінікке анық тама бер. Неліктен топырақ ауыл шаруашылығ ында негізгі ө ндіріс қ ұ ралы, оның ерекшеліктері неде?

74. Геологиялық, биологиялық жә не биохимиялық зат айналымдар.

4-Дең гей

75. Топырақ тү зілудің жалпы схемасы.

76. Негізгі топырақ тү зуші жыныстарды сипатта.

77. Топырақ тү зуші жыныстар жың топырақ генезисінде жә не оның қ ұ нарлылығ ын қ алыптастырудағ ы маң ызы.

78. Механикалық қ ұ рам дегеніміз не? Топырақ тар мен жыныстардың механикалық қ ұ рамы бойынша классификациясы.

79. Механикалық қ ұ рамның маң ызы.

80. Топырақ тың морфологиялық белгілері

81. Топырақ кескінің қ ұ рылысы.

82. Топырақ қ ұ рылымы. Қ ұ рылым тү рлері.

83. Топырақ тың физикалық, физико механикалық қ асиеттері.

84. Топырақ тың ауа қ асиеттері ауа режимі.

85. Топырақ тың жылу қ асиеттері жылу режимі

86. Топырақ генезисі мен классификациясы туралы ілім.

87. В.В.Докучаевтің топырақ тү зілу факторлары, генезис жә не топырақ зоналары туралы ілімі.

88. Адамзаттық ө ндірістік ә рекетінің топырақ тү зілу процесіне ық палы.

89. Топырақ классификациясы таксономикалық генетикалық белгілер.

90. Орманды дала жә не далалы зона аймағ ының топырақ тары.

91. Қ ара топырақ тар классификациясы

92. Орманды дала қ ара топырақ тары

93. Далалы аймақ қ ара топырақ тары

94. Қ ұ рғ ақ дала аймақ топырағ ы

95. Кебір топырақ тар сипаттамасы.

96. Сорлар жә не ылғ алды ссортаң топырақ тар сипаттамалары.

97. Топырақ бонитировкасы

98. Бонитировка мақ саты.

99. Топырақ бонитировка кө рсеткіштернің маң ызы.

100.Жерді қ орғ ау жә не оны тиімді пайдалану жө ніндегі мемлекеттік шаралар.

5-Дең гей

101.Жерді қ орғ ау шаралары.

102.Жерді тиімді пайдалану шаралары.

103.Топырақ тардың басты географиялық таралу заң дылық тары.

104.Топырақ классификациясы, таксономикалық бірліктер.

105.Қ аратопырақ тар классификациясы.

106.Орманды дала қ аратопырақ тары кү лгінденген, сілтісізденген, нағ ыз.

107.Кә дімгі қ аратопырақ тар кескіні, тү зілу жағ дайлары, классификациясы, қ асиеттері.

108.Оң тү стік қ аратопырақ тар: тү зілу жағ дайлары, классификациясы, қ асиеттері.

109.Сұ р орман топырақ тары кескіні, тү зілу жағ дайлары, классификациясы, қ асиеттері.

110.Шалғ ындық қ аратопырақ тар тү зілу жағ дайлары, қ асиеттері.

111.Қ ара қ оң ыртопырақ тү зілу жағ дайлары, классификациясы, қ асиеттері.

112.Нағ ыз қ оң ыртопырақ тар тү зілу жағ дайлары, қ асиеттері.

113.Ашық қ оң ыртопырақ тар тү зілу жағ дайлары, қ асиеттері.

114.Шө лейт аймақ топырағ ының қ ұ рамы мен қ асиеттері.

115.Топырақ қ ұ нарлылығ ының тү рлері.

116.Шө лді аймақ топырағ ының қ ұ рамы мен қ асиеттері.

117.Таулы аймақ топырағ ының қ ұ рамы мен қ асиеттері.

118.Ө зен қ оймалары топырақ тары.

119.Сорлар классификациясы: типтер, туыстық тар, тү рлер.

120.Кебірлердің агрономиялық сипаттамасы, жақ сарту жолдары.

121.Ылғ алды сортаң топырақ тар. Кескін қ ұ рамы, тү зілу жағ дайлары.

122.Солтү стік Қ азақ станда топырақ эрозиясымен кү ресу.

123.Топырақ тың бонитировкалық ұ пайын анық тау жолы.

124.Бонитировка кө рсеткіштері.

125.Топырақ ты агроө ндірістік топтарғ а бө лу.