Оршаған ортаның радиациялық ластануы

Радиациялық ластанудың басқ а ластанудан кө п айырмашылығ ы бар. Қ ысқ а толқ ынды электрмагниттік сә уле шығ ару мен зарядталғ ан бө лшектерді бө ліп шығ аратын тү рақ сыз химиялық элементтердің ядросы - радиактивті нуклидтер. Міне, осы бө лшектер мен шығ арылғ ан сә улелер адамның организміне тү скенде жасушаларды (клеткаларды) бү зады, сонын нә тижесінде тү рлі аурулар пайда болады.

Радиациялық ластанудың негізгі кө здері - альфа, гамма жә не бэта сиякты радиоактивті сә улелер. Ионданғ ан сә улелер адам, жануар организмдерінде ақ уыз, фермент жә не басқ а да заттардың ө згеруіне, яғ ни сә уле ауруының дамуына ә келіп соғ ады.

Сә уле ауруы адамның сыртқ ы мү шелерінің зақ ымдануынан жә не радиациялық ластаушылардың ішкі органдарғ а тү суі нә тижесінде болады.

Сә уле ауруын дә режесіне, алынғ ан сә уленің мө лшеріне байланысты балалар, қ арт адамдар мен ауру адамдар кө тере алмайды. Адамдар 50 рентген сә уле алса сә уле ауруы байқ алмайды. Ал, 100 рентгеннен бастап сә уле ауруы дами бастайды.

Сә уле ауруы ө зінен алынғ ан сә уленің мө лшеріне карай ауыр жә не созылмалы болып бө лінеді. Адамдар екі-ү ш рет сә уле алғ анда ауыр сә уле ауруына ұ шырайды, ал аз мө лшерде алса ү зақ уақ ыт сә уле ауруына шалдығ ады.

Қ абылданғ ан мө лшеріне қ арай сә уле ауруы тө рт тү рлі дә режеде болады: 1-дә режесі жең іл тү рі - 100-200 рентген мө лшерінде; 2-ші дә режесі орташа - 200-300 рентген; 3-ші дә режесі ауыр - 300-500 рентген мө лшерінде; 4-ші дә режесі ө те ауыр - 500 рентгеннен астам мө лшерде сә уле алғ ан кезде болады.

Сә уле ауруы тө рт кезенде жү реді: бірінші кезең - сә уленің организмге ә сері оның мө лшеріне карай болады. Оның ең алғ ашқ ы белгілері: ә лсіздік, бас айналу, бас ауру, жү рек айну, қ ү су, іш ө ту, терінің бозаруы, қ ан қ ысымының секірмелі болуы, естен тануы. Екінші кезең - бірінші кезең нен кейін уақ ытша аурудың жағ дайы жақ сарады. Бү л кезең ді латентті кезең, яғ ни, жағ дайдың жақ сы болып кө ріну кезең і деп атайды. Алғ ан радиация мө лшері кө п болса, бү л кезең қ ысқ а болады да екі кү ннен ү ш жетіге дейін созылады. Ә лсіздік, терлегіштік, тә бетінің тө мендеуі, ү йқ ысының бү зылуы байқ алады жә не қ анда ө згеріс болады. Ү шінші кезең - ө те жоғ ары мө лшерде сә уле алғ анда сә уле ауруының асқ ыну кезең і басталады. Аурудың температурасы кө теріліп, ішіне қ ан қ ү йылады, жаралар пайда болады, бадамша безі асқ ынып, баспа ауруы пайда болады. Ү ш-тө рт жетіден кейін шаштары тү седі, қ ан ұ юы бү зылады да жү кпалы аурулар дами бастайды (ө кпенің қ абынуы, дизентерия, іш ө ту, қ анның бү зылуы, т.б.). Тө ртінші кезең - сә уле ауруынын жең іл тү рі, бү л осы кезенде ауру жазыла бастайды. Ауыр тү рі болса, онда адам бірінші кезенде ө ліп кетеді. Орташа жә не ауырлау тү рінде адамның жазылуы бірнеше айғ а созылып қ ан азаяды, қ ан қ ысымы кө теріледі жә не организмнің ә лсіздігі байқ алады.

Егер тамақ не су арқ ылы радиактивті заттар адамның ішкі органдарына тү ссе, онда адамғ а 25-30 г активтелген кө мір, 50 г кү кірт қ ышқ ыл барийді немесе 25-30 г балшық суын ішкізеді. Адсорбент радиактивті заттарды қ анғ а ө ткізбей сің іріп алады. Одан ә рі 15-20 минуттан соң 2-3 лирт су беріп кү стырып, асқ азанын жудырады. Осыдан соң тағ ы да адсорбент беріп, іш айдайтын дә рімен ішек-қ арнын тазалатады. Адам баласы сә улемен қ атар ә р тү рлі жарақ ат алса (кү йік, сынық, т.б.) онда ең алдымен жарағ а ә р тү рлі микробтар тү спейтіндей етт алғ ашқ ы кө мек кө рсетіледі. Қ ү сқ ысы келіп, басы аурып, басы аиналғ анда этапиразин немесе аэрон таблеткаларын береді. Сә уле элғ анын біле салып 3-4 сағ аттан соң тетрациклин, биомицин, сонымен Қ атар сульфадемизин, этазол, фталозол сияқ ты дә рілерді де береді. Егер ішіне қ ан кү йылғ ан жағ дайда еш қ имыл жасатпай 5 % хлорлы кальций ертіндісін 4 сағ ат сайын бір ас қ асық тан беру керек. Сә уле аурумен ауырғ ан адамдарғ а сорпа, ә р тү рлі жеміс шырынын немесе кө п су ішкізу керек. Аздап тү з қ осылғ ан су беріп, аз-аздан жиі тамақ тандыру керек.

Адамның іс-ә рекеті нә тижесінде биосфераның радиациялық ластануы ө те ү лкен кауіп тудырып отыр. Қ азіргі кезде радиактивті заттар ө те кен қ олданылуда. Осы элементтерді тасымалдауда болатын немкү райдылық тың нә тижесінде ө те кү шті радиациялык ластану болады. Мысалы, атом каруын сынақ тан ө ткізу биосфераның радиациялық ластануына ә келіп соғ ады. Жиырмасыншы ғ асырдың екінші жартысынан бастап, тү рлі атом электр станциялары, мү з жарғ ыш кемелер, ядролық қ ондырғ ылары бар сү ң гуір кайық тарды кең тү рде пайдалана бастады. Ө неркә сіп пен атом энергиясын пайдаланатын мекемелер дү рыс жү мыс істегенде қ оршағ ан ортаның радиактивті нуклидтермен ластануы ө те аз мө лшерде болады. Осы атомдык энергияны пайдаланатын мекемелерде апат болғ ан кезең де жағ дай ө згеше болады. Радиациялық ластану нә тижесінде тү скен радиактивті шө гінділердің ө зі бірнеше мың цағ ан километрге дейін таралады. Қ азіргі кезде ә скери ө неркә сіптің радиакитивтік калдық тарын сақ тау мен жою мә селесі тү р. Ол қ алдық тар жыл санап қ оршағ ан орта ү шін аса қ ауіпті бола тү суде.

Радиактивтік ластану ө ткен ғ асырдың 40-шы жылдары ураннын ыдырау реакциясы ашылғ аннан бастап пайда болғ ан. Атом энергиясын американдық тар соғ ыс мақ сатында, ал 1945 жылдан бү рын Кең ес дә уірінде оны бейбіт мақ сатқ а пайдалана бастады. Атом энергиясын пайдалану кезінде сақ тандыру шаралары қ оса жү ргізіледі. Ө йткені, атом қ ондырғ ылары жү мыс істеу кезінде, адам ө міріне кауіпті радиактивті шлак тү зіледі. Ал оны залалсыздандыру оң ай шаруа емес. Радиактивті қ алдық тарды тең ізге, мү хитқ а, ө зенге тастауғ а рү ксат етілмейді. Ә рине, бү л жағ дай кейбір капиталистік елдерде сақ талмайды. Мә селен, Ирландия жағ алауы қ азір ядролық ү йіндіге айналғ ан. Жыл сайын мү хит тү біне радиактивтік қ алдық тар тасталып жатыр. Кө птеген дамығ ан елдерде атом ө неркә сібі кә сіпорындарында белгіленген санитарлык нормағ а дейін радиактивті заттардың концентрациясын азайтатын тазарту қ ондырғ ылары салынғ ан. Қ алдьщтар баллондарғ а салынып цементтеледі де, арнаулы жерлерге тасталады. Атом энергетикасынын мә селелері миллиондағ ан адамдарды ойландыруда. Атом электро-станциядағ ы аппараттарғ а немқ ү райды қ арауғ а болмайды, олардын ойламағ ан жерден апатка ү шырауы - объективтік шындық. Солардын бірі - Чернобыль ядролық апаты. Чернобыль апаты айналадағ ы орта мен халық тың денсаулығ ына қ атты ә сер еткен, атом энергиясындағ ы ешуакытга болмағ ан апат. Чернобыль апаты кезінде атмосферағ а 50 МК радиактивті заттар шығ арылғ ан жә не ауданы 3000 км болатын жерге таралғ ан.

Біздің республикамызда Семей ядролык сынақ аймағ ы жайында токталып кетейік. Мү нда 40 жылдан астам уақ ыт ішінде 500-ден астам жер асты жә не жер бетінде тү рлі жарылыстар болып, жарылғ ан зат-тардын қ уаты Чернобыль апаты кезіндегі жарылғ ыш заттардың куатынан бірнеше мың есе асып кеткен. Осы жарылыстың 27-сі атмос-ферада, 113-і жер бетінде, ал қ алғ аны жер астында жү ргізілген. Олардың радиактивті қ алдық тары жарты миллион адамғ а зиянын тигізгені белгілі болып отыр. Семей полигонынан баска Қ азақ стан жерінде 27 ә р тү рлі термоядролық сынақ тар ө ткізілетін ә скери полигондар болғ анын жасыруғ а болмайды. Оларғ а Батыс Қ азакстандағ ы Азғ ыр, Тайсойғ ан, Нарын полигондарын жатқ ызуғ а болады.

Адам кү нделікті тү рмыста да тү рлі тү рмыстық техникалардан, компьютерлерден, рентген аппараттарынан да сә уле алады. Мысалы, адам баласы телевизор караудан бір жылда 0, 5 мбэр сә уле алса, ком-пьютер мен рентген аппараттарынан бір жылда 370 мбэр сә уле алады.

Атмосфераның озон қ абатының жү қ аруы кү н радиациясы сә улесінің жер бетіне ө ту қ аупін туғ ызуда. Міне, осы кезде ядролық энергияны пайдалану адамзат алдында кө птеген мә селелерді шешуді талап етуде.