Аржылық салымдарының есебі.

Қ аржы салымына (қ аржылық инвестиция) кә сіпорындар мен ұ йымдардың басқ а заң ды тұ лғ алардың қ ұ нда қ ағ аздарын (акцияларды, облигацияларды жә не басқ а да қ ұ нды қ ағ аздарды сатып алуғ а, депозитке салғ ан тағ ы да басқ а) сатып алуғ а жұ мсағ ан қ аржылар жатқ ызылады.

Қ аржы нарығ ының айрық ша бө лігі, ол – қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы. Ал қ аржылық инвестициямен осы қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы тікелей байланысты. Бү гінгі кү ні елімізде кө птеген акционерлік қ оғ амдар, сақ тандыру компаниялары, иевестициялық жә не мемлекеттік емес зейнетақ ы қ орлары, сонымен қ атар басқ а да кә сіпорындар мен ұ йымдар тіркелген. Осы жоғ арыда аталғ ан кә сіпорындар мен ұ йымдардың барлығ ы да еіміздегі қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ының потенциалды қ атысушылары қ атарына жатқ ызылады. Олардың кейбіреулері эмитент, яғ ни айналымғ а қ ұ нды қ ағ аздар шығ арушылар болып табылса, ал екіншілері инвестор ретінде қ ызмет атқ арады. Кә сіпорындар мен ұ йымдарғ а жаң а технология енгізу, ө ндірісті жаң ғ ырту (модернизациялау) қ айта қ ұ ру (реконструкциялау) ә рқ ашанда ірі капитал салымын керек етеді. Ал бұ ндай жұ мысты атқ ару ү шін ө ндірушілерде ә р уақ ытта капитал бола бермейді. Сондық тан да кә сіпорындар мен ұ йымдар қ арыз капиталы нарығ ына несиелер мен заемдарының қ аражаттарын, айналымғ а акциялары мен облигацияларын шығ арса, онда елімізде бағ алы қ ағ аздар нарығ ы пайда болады.

Іс жү зінде акция, облигация жә не басқ а да қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздарын шығ ару арқ ылы капиталды тартуды кө здейтін заң ды тұ лғ алар эмитент деп аталады жә не сонымен қ атар олар қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздарды иемденушілердің (сатып алушылардың) алдында белгілі бір жағ дайда борышты (міндетті) болып табылады.

Эмитент кім болғ анына байланысты қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар тө мендегідей ү ш тү рге бө лінеді:

· мемлекеттік

· муниципалдық

· корпоративтік

Мемлекеттік қ ұ нды қ ағ аздар- қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздардың бұ л тү рі Қ азақ стан Республикасының Заң актілеріне сә йкес мемлекеттің сыртқ ы жә не ішкі қ арыздарын қ айтару мақ сатында шығ арылады. Сонымен қ атар қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздың бұ л тү рі Қ Р Ұ лттық банк мекемесімен эмитенттелінетін қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аз болып табылады. Ү кімет ө з атынан қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздардың бұ л тү рін шығ ара отырып, республикалық бюджеттің тапшылығ ын қ ысқ арту жә не инфляцияны болдырмау жағ ын қ арастырады. Соғ ан сә йкес Ұ лттық банк мекемесі айналымдағ ы ақ ша қ аражаттарының қ озғ алысын реттеуді кө здейді. Мемлекеттік қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздардың мынадай тү рлері бар:

· Ұ лттық жинақ облигациялары

· Мемлекеттік қ ысқ а мерзімді қ азынашылық міндеттеме (МЕККАМ)

· Мемлекеттік орта мерзімді қ азынашылық міндеттеме (МЕОКАМ)

Муниципалдық қ ұ нды қ ағ аздар – қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздардың мұ ндай тү рі жергілікті бюджетпен эмиссияланатын жергілікті атқ арушы органдар шешімімен шығ арылады. Қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздардың бұ л тү рін шығ арудағ ы басты мақ сат – қ ұ рылыс, яғ ни ауруханалар салу ү шін, балабақ шалар мен мектептер, тұ рғ ын ү йлер, жолдардың жағ дайларын жақ сарту жә не тағ ы да басқ адай аймақ тың ә леуметтік мә селелерді шешу болып табылады.

Корпоративтік қ ұ нды қ ағ аздар- кә сіпорындар мен ұ йымдардың заң кү шіне сү йіене отырып ө зінің жарғ ылық капиталын қ алыптастыруғ а немесе шаруашылық қ ызметін жү зеге асыру ү шін шығ аратын қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздарын корпоративтік қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар деп атайды. Қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздардың бұ л тү рін кө п жағ дайларда акционерлік қ оғ амдар шығ арып жә не олар эмитент ретінде тіркеледі қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздарды жалпы мынадай екі топқ п бө луге болады:

· Ақ шалай қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар

· Капиталды қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар

Ақ шалай қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар – ақ шаны қ арызғ а алғ андығ ын білдіреді. Қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздардың бұ л тү ріне вексельдерді, депозиттік жә не жинақ сертификаттардың н жатқ ызуғ а болады. Жалпы ақ шалай қ ұ нды қ ағ аздардан табыс бір рет қ ана алынады. Іс жү зінде ақ шалай қ ұ нды қ ағ аздар қ ысқ а мерзімді болып келеді, яғ ни бір жылғ а дейінгі уақ ыт аралығ ында қ олданылады.

Капиталды қ ұ нды қ ағ аздар- кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ орын (капиталын) қ ұ руғ а немесе оны ұ лғ айтуғ а байланысты шығ арылады. Акция мен облигация осы аталғ ан қ ұ нды қ ағ аз тү ріне жатқ ызылады.

Ө здерінен алынатын табысқ а байланысты қ ұ нды қ ағ аздар мынадый екі топқ а бө лінеді:

· Қ арыздық қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар;

· Инвестициялық қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар.

Қ арыздық қ ұ нды қ ағ аздар- қ ұ нды қ ағ аздың бұ л тү рі бойынша эмитент кө рсетілген уақ ыт барысында белгіленген пайыз кө лемінде (процентімен) тиісті қ арыздарын ө теуге (тө леуге) міндетті. Қ арыздық қ ұ нды (бағ алы) қ арыздарғ а облигацияның барлық тү рлері, вексельдер, тағ ы да басқ а бағ алы қ ағ аздар жатқ ызылады.

Инвестициялық қ ұ нды қ ағ аздар- қ ұ нды қ ағ аздың бұ л тү рі иемденушіге активтің бір бө лігін иемденуге қ ұ қ ық береді. Қ ұ нды қ ағ аздардың бұ л тү ріне акцияны жатқ ызуғ а болады.

Қ ұ нды қ ағ аздар шығ арылу мақ сатына байланысты мынадыай екі тү рге бө лінеді:

· Қ орлы қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар

· Саудалық қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар

Қ орлы қ ұ нды қ ағ аздар- бұ ндай қ ұ нды қ ағ аздар қ ор биржаларында айналысқ а тү седі жә не кө п мө лшерде эмиссияланады. Қ ұ нды қ ағ аздардың бұ л тү ріне акциялар жә не облигациялар жатқ ызылады.

Саудалық қ ұ нды қ ағ аздар- қ ұ нды қ ағ аздың бұ л тү рі белгілі бір коммерциялық бағ ытпен сауда операциялары кезінде есеп айырысуғ а арналғ ан.

Нарық тағ ы айналымдағ ы ерекшеліктеріне байланысты қ ұ нды қ ағ аздар мынадый болып екіге бө лінеді:

1. нарық тық қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар;

2. нарық тық емес қ ұ нды (бағ алы) қ ағ аздар

Нарық тық қ ұ нды қ ағ аздар- бұ ндай қ ұ нды қ ағ аздар айналысқ а еркін сатылып немесе сатып отырылады.

Нарық тық емес қ ұ нды қ ағ аздар- бұ л аталғ ан қ ұ нды қ ағ аздар қ олдан-қ олғ а еркін жү ре бермейді, яғ ни олар екінші айналымғ а тү спейді.

Атқ аратын қ ызметіне жә не рө ліне байланысты қ ұ нды қ ағ аздар мынадай ү ш топқ а бө лінеді:

· негізгі (акция, облигация)

· кө мекші (чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар)

· туынды (варранттар, опциондар, фьючерстер, бондар, тағ ы да басқ алары)

Акция дегеніміз кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ андайда бір АҚ -ды дамыту ү шін қ аржы салғ андығ ын куә ландыратын жә не иесіне АҚ -ның пайдасының бір бө лігін дивидент тү рінде (табыс ретінде) алуғ а қ ұ қ ық беретін қ ұ нды қ ағ аз болып табылады. Акциялар айналым мерзімі белгіленбей-ақ шығ арыла береді. Кә сіпорындар мен ұ йымдарды басқ аруғ а қ атысу қ ұ қ ығ ына сә йкес акциялар мынадай тү рлерге бө лінеді:

· жай акциялар

· артық шылығ ы бар акциялар

Жай акциялар АҚ -ды басқ аруғ а қ ұ қ ық береді. Бір жай акция ұ йымның акционерлер жиналысында осы кә сіпорынғ а қ атысты мә ліметтерді шешу барысында бір дауысқ а ие бола алады. Жай акциялар ү шін дивидент тө леу АҚ -ның таза пайдасынан резервтер жасалғ аннан (толтырылғ аннан) кейін жә не артық шылығ ы бар акциялар бойынша дивиденттер тө ленгеннен кейін ғ ана жү ргізіледі.

Артық шылығ ы бар акция – басқ аруғ а қ атысу қ ұ қ ығ ын бермейді, ә йтседе олар иесіне тұ рақ ты белгіленген мө лшерде дивиденттер алу қ ұ қ ығ ын береді, яғ ни оларғ а белгілі бір мө лшерде табыс ә келіп тұ рады. Сонымен қ атар артық шылығ ы бар акциялар ұ йымның таза табысын акционерлер арасында бө лу кезінде немесе қ оғ амның жойылуы кезінде жай акция мен салыстырылғ анда артық шылық қ а ие болып табылады.

Акцияның бір акционерден екінші акционерге берілу ережелеріне сә йкес оларды атаулы акциялар жә не ұ сынбалы акциялар деп аталатын екі тү рге бө лінеді.

Атаулы акциялар деп – иелері міндетті тү рде кә сіпорындар мен ұ йымдардың тізілімінде тіркелуге тиісті акцияларды айтады. Бұ л ереже бойынша акционерлер кітабында акционерлердің сатып алнғ ан акцияларының алынғ ан уақ ыты мен саны кө рсетіліп жә не басқ а да тиісті жазулар мен мә ліметер жазылады. Атаулы акциялардың иесі бұ л бағ алы қ ағ азды сатып алғ ан кезде акцияны шығ арушы кә сіпорындар мен ұ йымдардан барлық сатып алғ ан акциялар ү шін олардың ө з иесінің қ олында екендігін куә ландыратын бір ғ ана сертификат алады. Акциялардың бұ ндай тү рін сату барысында сертификаттың теріс жағ ында екі тараптың да қ олдары (сатушы мен сатып алушы) табыстау туралы келісім-шарт жазылуы қ ажет. Содан кейін бұ л сертификат акционерлер тізіміне тиісті ө згертулер енгізу ү шін кә сіпорынғ а беріледі. Осыданкейін барып акцияның жаң а иелері ө зінің сатып алғ ан қ ұ нды қ ағ азына жаң а сертификат алады.

Ұ сынбалы акциялар иелерінің аты-жө ні, яғ ни олар туралы деректер мен мә ліметтер акцияны шығ арушы кә сіпорындар мен ұ йымдарда тіркелмейді. Кә сіпорындар мен ұ йымдар ә детте ондай акциялар иелерінің кім екендігін де біле бермейді. Акциялардың бұ л тү ріне, яғ ни ұ сынбалы тү ріне иелік ету тек қ ана кә сіпорындар мен ұ йымдардың акционерлері бар деп атауғ а заң ды тү рде негіз бола алады. Ұ сынбалы акцияларды сатып алу немесе оларды қ айта сату операциясы қ ұ нды қ ағ аздың бұ л тү рінің бір меншік иесінен екінші бір меншік иесіне тікелей ауысуы болып табылады.

Облигация дегеніміз – оның иесінің ақ ша салғ андығ ын куә ландыратын жә не оғ ан кө рсетілген мерзім ішінде осы қ ұ нды қ ағ аздың атаулы қ ұ нына белгіленген пайызды тө лей отырып, ө теу міндеттемесін мақ ұ лдайтын қ ұ нды қ ағ аз болып табылады. Облигациялар белгілі бір мерзімге шығ арылады. Жалпы облигациялар да акциялар сияқ ты кә сіпорын ү шін инвестицияның маң ызды кө зі болып табылады.

Яғ ни, облигациялар – кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ арыздық міндеттемелерін растайтын қ ұ жат. Ол корпорацияның активтеріне қ арсы жұ мсалады. Облигацияларды мерзімдік, қ арыздық міндеттемелер ретінде ө теу кепілдігі эмитент тарапынан берілген жалпы кепілдік болып табылады. Жалпы кепілдік эмитенттің банкрот болып ө з міндеттемелерінің орындамағ ан жағ дайда облигация ұ стаушының сол кә сіпорындар мен ұ йымдардың, яғ ни облигацияның шығ арғ ан ұ йымның мү ліктерінің белгілі бір бө лігін алуғ а қ ұ қ ылы екендігін кө рсетеді. Алайда бұ л жоғ арыда аталып ө ткен акциялар мен облигациялар деп аталатын қ ұ нды қ ағ аздардың бір-біріне едә уір айырмашылық тары бар жә не ондай артық шылық тары мыналар:

· облигациялардың иесі кә сіпорындар мен ұ йымдардың кредиторы болып табылады. Бұ л облигация ұ стаушының кә сіпорын немесе ұ йымды қ аржыландырғ андығ ын куә ландырады. Ал акционер болса, кә сіпорындар мен ұ йымдар иелерінің бірі болып табылады.

· Облигациялардың иесі бұ л қ ұ нды қ ағ аз бойынша белгіленген уақ ыттан кейін міндетті тү рде пайыз тү рінде табыс алып отырады. Бұ л пайыздың мө лшері алдын ала белгіленіп, яғ ни мө лшерленіп қ ойылғ ан, сондай-ақ облигациядан алынатын табыс қ андай да бір белгіленген мерзім ішінде ғ ана жү ргізіледі. Ал акционер болса, есепті жылдың соң ында ғ ана, яғ ни ұ йымның кірісінің кө леміне байланысты дивидент алып отырады.

· Кез келген несие берушілер сияқ ты облигация иесінің де кә сіпорындар мен ұ йымдарда ешқ андай дауыстық қ ұ қ ығ ы жоқ болып табылады. Ал акционерлер болса бұ л кә сіпорындағ ы немесе ұ йымдағ я ө зінің мү ліктік мү дделеріне қ атысты барлық мә селелерді шешу кезінде дауыс қ ұ қ ығ ына ие бола алады.

Депозиттік сертификаттар дегеніміз – ірі атаулы қ ұ нғ а (номиналғ а) ие болатын мерзімдік сертификаттар. Депозиттік сертификаттар (жалпылай алғ анда) қ ұ нды қ ағ аз болғ анымен оларды бір адамнан екінші адамғ а беруге болады. Депозиттік сертификаттар клиентке банк мекемесінің берген борыштық сенімхатының рө лін атқ арады. Бұ л сертификатта банкке белгілі бір мерзімге салынғ ан салымдарының тү рі кө рсетіледі. Сертификаттың ө зі атаулы жә не ұ сынбалы болып екі тү рге бө лінеді.

Сонымен депозиттік сертификат дегеніміз – салымшының немесе оның мұ рагарінің белгіленген мерзімінің соң ында депозит сомасы бойынша пайыз тү рінде табыс алу қ ұ қ ығ ан куә ландыратын ақ шалай салым туралы эмитент банкінің берген жазбаша куә лігі болып табылады.

Кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ ай саладағ ы болмасын ө з қ ызметінің соң ғ ы нә тижесінде негізгі мақ саты пайда табу екендігі кімге болса да белгілі. Ал экономикалық теориямен микроэкономика курсын оқ ығ анда, кә сіпорындар мен ұ йымдардың ақ ша арқ ылы ақ ша жасағ анда, яғ ни ақ шаны айналымғ а салғ анда, пайда табатындығ ын оқ ып білген болатынбыз. Осығ ан сә йкес кә сіпорындар мен ұ йымдардың ө зінің бос тұ рғ ан, яғ ни уақ ытша пайдаланылмай тұ рғ ан ақ шаларын айналысқ а салса ғ ана оны тиімді пайдаланғ аны болып табылады. Бірақ та бұ л ү шін кә сіпорындар мен ұ йымдардың белгілі бір тә уекелге баруына тура келеді. Бұ ндай тә уекелге бел байлау кей уақ ыттарда кә сіпорындар менұ йымдарғ а табыс ә келсе, екінші бір кезең де шығ ынғ а ұ шыратуы мү мкін. Осы айтылғ андай шығ ынғ а ұ шырамау ү шін бухгалтерлік есеп жұ мысын дұ рыс жү ргізіп, оның мә ліметтерін уақ ытылы пайдалану керек. Нарық тық экономика жолымен жү ретін ә рбір кә сіпорындар мен ұ йымдар ү шін бұ ндай тә уекелге бару міндетті болып табылады. Міне, осы айтылғ андарғ а сә йкескә сіпорындар мен ұ йымдардың қ аржы салымына табыс табу мақ сатында басқ а заң ды тұ лғ аның шығ арғ ан қ ұ нды қ ағ аздарын сатып алуғ а жұ мсалғ ан ақ шалары жатқ ызылады. Қ ұ нды қ ағ аздар сатылып алынғ ан қ ұ ны бойынша кіріске алынады. Ал кә сіпорындар мен ұ йымдардың байланысын қ ұ ру барысында қ ұ нды қ ағ аздардың сатылып алынғ ан қ ұ ны мен ағ ымдағ ы қ ұ ны салыстырылып, екеуінің ең тө менгісі алынады. Жалпы кә сіпорындар мен ұ йымдар ө здерінің қ аржы салымы қ атарына жатқ ызылатын активтері арқ ылы мынадай табыстар таба алады:

a. Пайыз, дивидент жә не роялти тү ріндегі табыстар;

b. Қ аржы салымына жұ мсалғ ан қ аржы кө лемінде капиталдың артуы;

c. Инвестордың басқ а да табыстар

Қ аржы салымдары кіріске алу кезінде оларды сатып алу барысында жұ мсалғ ан шығ ындарды қ оса алғ андағ ы сатып алу қ ұ нымен бағ аланады. Ал оларды сатып алу барысындағ ы жұ мсалатын шығ ындарғ а: қ ор биржасының комиссиялық қ ызметі ү шін тө ленген тө лемдер мен банк мекемксінің, брокердің немесе дилердің кө рсеткен қ ызметтері ү шін тө ленген тө лемдер жатады.

Жоғ ырыда ағ ымдағ ы активтерге анық тама берген кезімізде оның қ ұ рамына қ ысқ а мерзімге салынғ ан қ аржы салымдары (қ ысқ а мерзімді қ аржылық инвестиция) жататындығ ын салымына бір жыл мерзім аралығ ында пайдаланатын қ аржы салымдары жатады.

Кә сіпорындар мен ұ йымдар қ ысқ а мерзімді қ аржы салымдарын ө зінің бухгалтерлік балансында ағ ымдағ ы қ ұ ны бойынща бағ алағ ан жағ дайда кү нделікті қ ор биржалары мен биржадан тыс жерлердегі қ аржы салымдары қ ұ нының ө згерісін бақ ылап жә н оның нә тижесін бухгалтерлік есеп қ ұ жаттарына тү зетіп жазып отыруы тиіс. Егер қ аржы салымының, яғ ни инвестицияның қ ор биржаларындағ ы немесе биржадан тыс нарығ ындағ ы ағ ымдағ ы қ ұ ны ө ссе оны кә сіпорындар мен ұ йымдар есепті кезең нің табысына жатқ ызылады, ал керісінше қ аржы салымының қ ор биржаларындағ ы немесе биржадан тыс нарығ ындағ ы ағ ымдағ ы қ ұ ны жағ дайда есепті кезең нің шығ ынына жатқ ызылады.

Қ ысқ а мерзімді қ аржы салымдарын ө зінің бухгалтерлік балансында сатып алу жә не ағ ымдағ ы қ ұ нының ең тө менгісі бойынша бағ аланғ ан жағ дайда кә сіпорындар мен ұ йымдар мынадай ү ш тұ жырымды басшылық қ а алады:

a. Баланстық қ ұ нды тұ тастай жиынтық портфель негізінде анық тау;

b. Баланстық қ ұ нды жиынтық портфель негізінде инвестиция тү рлері бойынша, яғ ни сатып алу қ ұ ны мен ағ ымдағ ы қ ұ нының ең аз қ ұ нынын анық тау;

c. Баланстық қ ұ нды жеке инвестициялар негізінде анық тау;