Инфляцияның даму қарқынын талдау

Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкінің 2008 қ азандағ ы берген мә ліметтері бойынша мынадай жағ дайды кө руге болады:

Қ азақ стан Республикасының Статистика жө ніндегі агенттігінің ресми деректері бойынша инфляцияның ең жоғ арғ ы дең гейі 2008 жылдың қ аң тар-тамыз айларында орын алды, яғ ни 19.4 % қ ұ рады. Бұ л соң ғ ы жылдарда белгіленген ең жоғ арғ ы дең гей болып табылады. Ә сіресе азық тү лікке деген бағ а ө те жоғ ары дең гейде болып, кө шбасшылық қ а ие болды – 27.8%.

2008 жылдың қ араша айында 2007 жылғ а қ арағ анда ұ н бағ асы 75%, кү ріш –75%, нан – 40.6%, жарма – 16.7% -ғ а қ ымбаттады. Майдың бағ асының ө суі –5.9%, сү т ө німдері мен жұ мыртқ а бағ асының ө суі болса –15.9% ды қ ұ рады. Жеміс бағ асы – 22%, кө кө ніс – 20.4, кондитер ө німдері- 16.2% - ғ а ө сті. Ет пен ет ө німдеріне – 19.7%, балық пен тең із ө німдері деген бағ а осы кезең де – 14.6%-ғ а ө сті.Соның ішінде қ ұ с еті – 24.9%, жылқ ы еті – 12%, шошқ а еті – 17.9% қ ой еті – 17%, шұ жық ө німдері – 16.6% - ды қ ұ рады.

2008 жылдың қ араша айында қ атты отын 4.7%, нығ ыздалғ ан газ – 1.6% ғ а ө сті. Жуу жә не тазалау қ ұ ралдары 1.9%, дә рі дә рмек – 1.1%, киім жә не аяқ киім – 15, жеке гигиена тауарлары 0.9% ғ а кө терілді. Ал бензин бағ асы 16.3% мен дизельді отын – 11.9% ғ а тө мендеген болатын.

Ақ ылы қ ызмет кө рсетудің ішінде білім беру мекемелерінің қ ызмет кө рсету қ ұ ны – 0.9% - ғ а, медицина мекемелерінің қ ызмет кө рсетуі – 0, 8%, мә дени қ ызметтер - 0.8%, тұ рғ ын ү й – коммуналдық қ ызмет кө рсету жә не жолаушылар кө лігінің қ ызметі 0.3% - ғ а қ ымбаттады. Шаштараз қ ызметі – 1.2%, ресторан жә не қ онақ жай қ ызметтері – 1% - ғ а қ ымбаттап отыр.

Сонымен 2008 жылдың 1 – жартыжылдығ ында ресурстардың нетто - ә келінуі талдау кө рінісінде (резервтік активтердің ө згеруіне байланысты операцияларды есепке алмағ анда) ө ткен жылдың осындай кө рсеткішінен екі еседен астамғ а асып тү сіп, 1, 8 млрд. долларды қ ұ рады. 2008 жыл ү шін Қ азақ станғ а шетелдік тікелей инвестициялар сияқ ты Қ азақ стан резиденттерінің шетелдік кә сіпорындарғ а тікелей инвестициялварының да ө суі тә н болды. 2008 жылдың 1 – жарты жылдығ ында Қ азақ станғ а шетелдік тікелей инвестициялардың жалпы ә келінуі 2523 млн. доллар дең гейінде тіркелді, нетто - ә келіну 1696 млн. долларды қ ұ рады, бұ л ө ткен жылдың осындай кө рсеткішінен 1, 7 есе асып тү седі. /21, 2б./

2008 жылдың 1 жартыжылдығ ында борыштық капитал бойынша міндеттемелер 1, 8 млрд. долларғ а, резиденттердің шетелдік активтері – 1, 3 млрд. долл. ө сті.

2008 жылдың 1 – жартыжылдығ ында жалпы сыртқ ы борыш 12, 7 % - ғ а ө сіп, 25, 8 млрд. долларды қ ұ рады. Мемлекеттік жә не мемлекет кепілдік берген борыш бойынша міндеттемелер 3, 59 млрд. долларғ а тө мендеген кезде, сыртқ ы борыштың ө сімі банктердің жә не ү лесіне сыртқ ы борыштың 86%-ы тиесілі, кепілдікпен қ амтамасыз етілмеген республика кә сіпорындарының заемдық операцияларымен толық қ амтамасыз етілді.

Тұ тастай алғ анда, 2008 жылы тамызда шілде айына қ арағ анда инфляция 0.8% дең гейінде қ алыптасты.

Тұ тыну бағ алары қ ұ рылымы бойынша неғ ұ рлым жоғ ары дең гейде азық -тү лік тауарлары -7, 4%-ғ а қ ымбаттады, азық тү лікке жатпайтын тауарларғ а жә не ақ ылы қ ызмет кө рсетулерге бағ алар мен тарифтер тиісінше 6, 2%-ғ а жә не 5, 9%-ғ а кө терілді.

2008 жылы инфляция динамикасына тә н ерекшеліктердің ішінде барлық тұ тыну тауарларына жә не қ ызмет кө рсетулерге бағ аның ө ткен жылдағ ыдай ерекшеленген «лидерлерсіз» іс жү зінде біркелкі ө суін атап айтуғ а болады. Бұ дан басқ а, тең ге енгізілген сә ттен бастап барлық жылдарда болғ ан инфляцияның кү тілетін маусымдық тө мендеуінің орнына есептік жылдың 2007 жазғ ы айларында оның кө терілгендігі байқ алды.

2004 жылдан бастап Ұ лттық Банк ақ ша-кредит саясатын жү ргізу кезінде базалық инфляцияның кө рсеткіштерін бағ дарғ а алады. Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкі Басқ армасының қ аулысына сә йкес базалық инфляцияның есебі екі ә дістеме бойынша жү ргізіледі жә не оны Қ азақ стан Республикасының Статистика жө ніндегі агенттігі жү зеге асырады. Базалық инфляция есебінің бірінші ә дістемесіне сә йкес тұ тыну бағ алары индексінен (ТБИ) кө кө ністерге, жеміс-жидектерге, жанармайғ а жә не кө мірге бағ аны алып тастау, ал екінші ә дістеме бойынша - ТБИ-ден бағ аның ең жоғ ары ө суін кө рсеткен компонентті жә не бағ аның неғ ұ рлым тө мендеуін кө рсеткен 5 компонентті алып тастау кө зделеді. /21, 3б./

Ақ ша-кредит саясатының 2004-2007 жылдарғ а арналғ ан негізгі бағ ыттарында негізі қ аланғ ан 2007 жылғ а арналғ ан базалық инфляцияның болжамы, бір жылда орташа алғ анда 4-6%-ды қ ұ райтынын ескере отырып, ө ткен жылдың қ орытындылары бойынша тұ тастай алғ анда болжанғ ан дең гейден нақ ты дең гей шамалы ғ ана асатын болды.

Алдың ғ ы жылдарғ а кө з жү гіртсек 2007 жылы жылдық инфляция дең гейі 10, 7%-ғ а жетті (2007 жыл желтоқ сан 2006 жылғ ы желтоқ санғ а), алдың ғ ы жылдарғ а қ арағ анда біршама ө скен.

Тұ тыну бағ аларының ө суінің басты себептері азық -тү лік тауарларының қ ымбаттауы (8, 1%-ғ а) жә не ақ ылы қ ызмет кө рсетулері бағ аларының ө суі (8, 0%-ғ а). Азық -тү лікке жатпайтын тауарлар 5, 9%-ғ а қ ымбаттады.

2007 жылы азық -тү лік тауарларының қ ұ рылымында бағ алардың жоғ арылауы тіркелген болатын: кө кө ніс пен жеміс-жидек – 23, 1%-ғ а, кү ріш – 18, 3%-ғ а, ет жә не ет тағ амдары – 12, 5%-ғ а, қ ант – 11, 9%-ғ а, балық жә не тең із тағ амдары 11, 0%-ғ а. /19, 2б./

Азық -тү лікке жатпайтын бағ алар тобына да бағ алардың ө суі байқ алды. Олардың ішінде: киім-кешекке – 8, 8%, аяқ -киім – 7, 0%-ғ а, баспа қ ұ ралдарына – 5, 7%, жанар-жағ армай – 3, 2%-ғ а қ ымбаттады.

Ақ ылы қ ызмет кө рсету қ ұ рылымында тұ рғ ындық -коммуналдық қ ызмет кө рсету аясында бағ а 7, 4%-ғ а жоғ арылады. Оның себептері: газбен қ амтамасыз ету – 34, 5%-ғ а, тұ рғ ын ү йді қ амтамасыз ету – 9, 6%-ғ а, қ оқ ыс шығ ару – 8, 0%-ғ а қ ымбаттады. Сонымен қ атар, білім беру мекемелерінде де 19, 5%-ғ а қ ымбаттауы тіркелді, денсаулық сақ тау – 7, 2%-ғ а, жолаушылар кө лігі – 6, 0%-ғ а қ ымбаттады. /19, 2б./

Орта жылдық инфляция 7, 6% қ ұ рады, 2006 жылғ ы мақ саттық межені асып тү сті (5, 2-6, 9%). /19, 2б./

2008 жылғ ы инфляция дең гейі жыл басынан бергі уақ ытта дейін %-ғ а жетті. Қ азіргі таң да доллар девальвациясы жалғ асып тұ р. Оның бағ амы жыл аяғ ына дейін 1=120 дә режесіне жетуі мү мкін. Мұ ндай жағ дайда экспорттың ақ шағ а шақ қ андағ ы (номиналды) кө лемі ғ ана ұ лғ аяды. Ішкі жалпы ө німнің ө сімі де сол дең гейден аспайды. Ал шын ө сім бұ л екі кө рсеткіште мардымсыз болуы ә бден ық тимал. Ө йткені қ ымбаттағ ан тең ге – тауардың ө тімі, яғ ни сыртқ ы рыноктағ ы бә секелестік қ абілеті кемиді. Бұ л ретте екінші дең гейдегі банктер ү лкен кері ә сер етіп тұ р. Дә лірек айтқ анда олар, ә сіресе, елдегі жарғ ылық қ оры мол ірі ү ш банк шет елден жең іл несиелер алып елге ү лестіруін ү дете тү суде. Бұ л екі жақ ты зиянды. Біріншіден, Ұ лттық Банк айналымдығ ы валюта мө лшерін азайту ү шін оны сатып алуғ а мә жбү р болады. Демек, сақ тық қ ордағ ы валюта мө лшері ұ лғ аяды, сол арқ ылы оның қ ұ нсыздануы ө зінен-ө зі жү ріп, ұ лттық қ ордағ ы номинальді қ азына мө лшері тең геге шақ қ анда азаяды. Демек, ұ тыстан ұ тылыс басым болып тұ р. Мұ ндай жағ дайда Ұ лттық Банк тең гені ү степ қ оректендіру (рефинансирование) тә сілін қ олдануы мү мкін. Жыл басынан бері бір рет бұ л тә сіл жү зеге асырылды да. Оның пайдасы шамалы болды. Тең ге бағ амы ө се тү сті. Сө йтіп, онсыз да қ ымбаттап бара жатқ ан (шет ел валюталарына қ арағ анда) тең геміз ішкі рынокта қ ұ нсыздануын (инфляцияғ а ұ шырауын) жалғ астырады. Бұ л дегенініз ең алдымен ө ткен жылдық мемлекеттік тө лемдердің 30-100 пайыз дең гейінде ө суінің салдары. Сатармаң дар айналымдағ ы бос ақ шаны ө з қ алтасына тү сіруді ойлауы нарық заң дылығ ы. Ішкі рынок сұ ранысты тауарларғ а толмай тұ р. Демек, инфляцияны ө сіруші, сө йтіп, экономиканы «Голланд ауруына» ә келіп тіреуші қ оздырғ ыш кү ші ә леуметтік тө лемдердің еселеп арттырылуы болып шық ты. Бір жағ ынан халық қ а жақ сылық жасағ андай, ал сол жақ сылық экономикағ а кері ә серін тигізіп отыр. Мұ ны экономика тілінде «Голланд ауруы» дейді. Біреулер Қ азақ станды «Голланд ауруымен» ү рейлендіре бастағ анына екі-ү ш жылдың жү зі болды. Бірақ ондай дерттің алуы мү лде алыс. Оғ ан себеп Қ азақ стан экономикасы ә лі де болса ондағ ан, тіпті жү здеген миллиард доллар кө леміндегі инвестицияны ағ засына сің іре алатын, қ азақ шалап айқ анда мү лде «шө ліркеп қ алғ ан» субъект. /18, 7б./

Қ азақ стан Республикасының Статистика жө ніндегі агенттігінің ресми деректері бойынша инфляция 2007 жылы шілдеде 0, 9% қ ұ рады (2007 жылдың маусымында – 0, 8%). Азық -тү лік тауарларына бағ а 0, 4%-ғ а, ал азық -тү лікке жатпайтын тауарлар 0, 9%-ғ а жә не ақ ылы қ ызмет кө рсету – 0, 5%-ғ а қ ымбаттады. /23, 2б./

2007 жылдың шілдесінде азық -тү лік тауарларының ішіндегі жұ мыртқ а – 4, 6%, қ ант – 2, 5%, кө кө ніс – 1, 7%, май – 0, 4%, балық жә не тең із тағ амдары – 0, 2% тө мендеді. Бағ аның жоғ арылауы кү рішке – 0, 9% жә не ет, ет тағ амдарына – 0, 2% байқ алды. /23, 2б./

Азық -тү лікке жатпайтын тауарлар ішінде де бағ аның жоғ арылауы байқ алды: жанармай – 6, 5%-ғ а, сонымен қ атар аяқ киім, киім-кешек, баспа жабдық тары, жеке гигиена тауарлары – 0, 4%-ғ а.

Ақ ылы қ ызмет кө рсетулер арасында да бағ а жоғ арылады кө лік қ ызметі – 2, 0%, мә дениет жә не білім беру қ ызметтері – 0, 6%, дә рігерлік қ ызмет кө рсету – 0, 5%. Тұ рғ ындық -коммуналдық қ ызмет кө рсетулер – 0, 3%-ғ а қ ымбаттады. Сонымен бірге, газбен қ амтамасыз ету – 0, 6%, қ оқ ыс шығ ару – 3, 4%, сумен қ амтамасыз ету – 0, 4%, электр энергиясы – 0, 1%. /23, 2б./

2007 жылдың басынан бастап тұ тыну нарығ ында бағ аның жоғ арылауы 5, 1% қ ұ рады (2007 жылдың қ аң тар-шілде – 4, 0%). Азық -тү лік тауарларының бағ асы 5, 0% (4, 7%), азық -тү лікке жатпайтын тауарлар – 3, 4% (2, 5%), халық қ а ақ ылы қ ызмет кө рсету – 7, 0% (4, 0%) жоғ арылады. /23, 2б./

2007 жылдың шілдедегі инфляция жылдық дең гей бойынша – 8, 1% қ ұ рады (2006 жыл желтоқ санда – 7, 5%), азық -тү лік тауарлары 8, 4%-ғ а, азық -тү лікке жатпайтын тауарлар – 6, 8%-ғ а, ақ ылы қ ызмет кө рсетулер – 11, 1%-ғ а қ ымбаттады. /23, 2б./

Сонымен осы кө рсеткіштерді талдай келе, инфляция дең гейі соң ғ ы жылдары біраз жоғ ары дең гейде тұ рғ анын кө руге болады, бірақ 2008 жылы 2007 жылғ ы инфляция дең гейіне қ арағ анда тө мендегені байқ алады. Бірақ оны дә л айту ә лі ертерек, себебі жылдық қ орытындылар шық қ ан жоқ.