МОДЕЛЬ ТҮРЛЕРІ

Модельдерді қ асиеттеріне карай мынадай топтарғ а жіктейді:

1.Қ олданылу аймағ ы.

2.Модельде уақ ыт факторын ескеру.

3.Білім саласына қ арай топтау.

4.Модельді кө рсету тө сіліне қ арай топтау.

Қ олданылу аймағ ына қ арай модель не ү шін жене қ андай мақ сатқ а қ олданылады деген сұ рақ қ а жауап беру мақ сатында оқ у, тә жірибелік, ғ ылыми-техникалық, ойын, имитациялық тө різді топтарғ а жіктеледі.

Оқ у моделі — кө рнекі оқ у қ ұ ралы, ә р тү рлі машық тандырушы, ү йретуші программалар тү рінде болуы мү мкін. Тә жірибелік модель—жобалау объектісінің кішірейтілген немесе ө те майда объектілер ү шін олардың ү лкейтілген кө шгірмесі болып табылады. Бұ л модельдер — объектіні зерттеу, қ асиеттерін болжау, зерттеу мақ сатында қ олданылады. Мысалы, ү лкен тең із кемесінің моделін алдын ала бассейнге жіберіл, оньң тез қ озғ алғ ан кездегі ауытқ уын, шайқ алу кезіндегі ұ стамдылығ ын анық тайды т.б.

Ғ ылыми-техникалық модельдер—процестер мен қ ұ былыстарды зерттеу мақ сатында қ ұ рылады. Оғ ан мысал ретінде электрондардың жылдамдығ ын ү деткіш — синхротрон, найзағ айдың разрядын бакқ ылаушы қ ұ рал жә не теледидар тексеруге арналғ ан стендтерді айтуғ а болады. Ойын модельдеріне — ә скери, экономикалык, спорттық ойындар жатады. Бұ л модельдер ә р тү рлі жағ дайда объектіні бақ ылауғ а жаттық тырады. Сондай-ак қ арсыласы немесе одақ тасы тарапынан болатын іс-ә рекетке қ арай алдын алу шараларын анық тауғ а кө мектеседі. Ойын модельдері адамдарғ а ә р тү рлі жағ дайда психологиялык кө мек кө рсетеді. Имитациялың модель — шын мө ніндегі нақ ты объектіні ө те жоғ ары дә лдікпен бейнелей алады. Тә жірибе нақ ты объектіні зерттеу, бағ алау мақ сатында бірнеше рет қ айталанады немесе бір мезгілде ә р тү рлі жағ дайда бірнеше ұ қ сас объектілермен қ атар жү ргізіледі. Дұ рыс шешім тандаудың мұ ндай тө сілі байқ ау жә не қ атенің ә дісі деп аталады. Мысалы, жаң а дә рілердің ө сері мен қ абылдау мө лшерін бекіту ү шін оны алдымен тышкандарғ а беріп, тө жірибе жасайды.

Модельді уақ ыт факторына байланысты динамикалық жә не статистпикалық деп екі топқ а жіктеуге болады. Статистикалық модель деп объект жө нінде алынғ ан ақ параттың белгілі бір уақ ыт бө лігіндегі узіндісін айтуга болады. Мысалы, тіс емханасында дә л сол уақ ыт мезетіндегі оқ ушылардың тістерінің жағ дайы туралы мә лімет береді: бастауыш сыныптағ ылардьң сү т тісі, орта жә не жоғ ары буын оқ ушыларының емделген, емделуге тиісті тістерінін саны т.б.

Динамикалық модель — уақ ыт барысындағ ы объектінің қ асиеттерінің ө згерісін кө рсету мумкіндігін береді. Мысалы, жеке оқ ушының емханадағ ы тү біртек кітапшасын динамикалық модель деп айтуғ а болады. Ө йткені, осы кітапша бойынша жыл сайын олардың денсаулығ ындағ ы болып жатқ ан ө згерістерді анық тау мү мкіндігі бар. Ү й салу кезінде оның ірге тасының қ абырғ алары мен тіреулерінің ү немі тү сіп тү ратын кү шке шыдамдылығ ын тексеру керек. Бұ л — ү йдің статистикалық моделі. Сондай-ақ дауылғ а, жер сілкінісіне т.б. уақ ыт факторына байланысты болатьш ө згерістерді де ескеру қ ажет. Бұ л мә селелерді динамикалық модельге сү йене отырып анық тауғ а болады. Жоғ арыдағ ы мысалдардан байкағ анымыздай бір объектіні статистикалық жә не динамикалық модельдерді пайдалана отырып, зерттеу мү мкіндігі бар.

Материалдық модельді басқ а сө збен заттық немесе физикалық деп айтуғ а да болады. Олар тү пнү сқ аның геометриялық жә не физикалық қ асиеттерін кө рсетеді. Материалдық модельдердің қ арапайым мысалдарғ аы балалар ойьшшық тарын алуғ а болады. Ойыншық тар кө мегімен кішкене кезінен бала қ оршағ ан орта жө нінде тү сінік ала бастайды. Мысалы, кішкене жұ мсақ жолбарыс ойыншығ ымен ойнағ ан бала, зоопаркте оны бірден таниды. Сондай-ақ материалдық модельге биология кабинетіндегі қ ұ стар сү лбасы, тарих жә не география пә ндеріндегі пайдаланылатын карталар, кү н жү йесіндегі планеталардың схемалары, жер серігінің макеттері т.б. мысал бола алады. Мектептегі оқ у қ ұ ралдарымен бірге физикалық жә не химиялық тә жірибелер де материалдың модель болады. Бұ л тә жірибелер процестерді модельдейді. Сутегі мен оттегінің арасындағ ы реакцияны кө рсету тә жірибесі арқ ылы процесті бақ ылай аламыз. Материалдың модель объектіні, процесті, қ ұ былысты материалдың жағ ынан зерттеуге мү мкіндік береді. Ақ параттық модельді қ олмен ұ стап, кө збен кө ре алмаймыз. Себебі, олар тек ақ параттарғ а ғ ана қ ұ рылады. Мұ ндай модельдер қ оршағ ан ортаны ақ параттық жағ ынан зерттеуге мү мкіндік береді.

Ақ параттық модель дегеніміз—объектінің, процестің, қ убылыстың қ асиеттері мен кү йін сипаттайтын ақ парат жиынтығ ы жә не сыртқ ы ә леммен ө зара байланыс болып табылады.

ТАҢ БАЛЫҚ ЖӘ НЕ ВЕРБАЛЬДЫК АҚ ПАРАТТЬІҚ МОДЕЛЬДЕР

Объектіні немесе процесті сипаттайтын ақ парат ә р тү рлі кө лемде, кө рсету тә сілі тү рліше жә не ә р тү рлі қ ұ ралдармен берілуі мү мкін. Ә р адамның мү мкіндігі мен қ иялы ә р қ илы болғ андық тан алуан тү рлілікке қ ойылар шек жоқ. Ақ параттық модельге вербальдік (ағ ылшын тілінен аударғ анда ауызша) модель жатады. Бү л модель ойлау мен оның қ орытындысы нә тижесінде алынады. Вербальдік модель ойда қ алуы немесе сө збен жеткізілуі мү мкін. Мұ ндай модельге жолдан ө ту кезіндегі біздің тә ртібімізді жатқ ызуғ а болады. Адам жолдағ ы жағ дайғ а талдау жасайды, бағ даршамғ а қ арап немесе кө ліктің қ андай жылдамдық пен келе жатқ андығ ън бағ дарлап жолдан ө туді алдын ала ойша жоспарлайды. Егер осы жоспар, яғ ни модель дұ рыс қ ұ рылса, жолдан сә тті ө теді, ал дұ рыс қ ұ рылмаса, оқ ыс жағ дай болуы мү мкін. Сондай-ақ осындай модельге ақ ынның ойындағ ы ө лең жолдарын, сазгердің ә уенін т.б. мысал ретінде келтіруге болады.

Вербальдік модель дегеніміз — ойша немесе ә ң гіме турінде жасалган ақ параттьіқ модель. Таң балық модель деп арнайы таң балармен, яғ ни кез келген жасанды тіл қ ұ ралдарымен кө рсетілген ақ параттық модельді айтады.

Таң балық модельдерге сурет, мә тін, график, схемалар мысал бола алады. Вербальдік жә не таң балық модельдер бір-бірімен ө те тығ ыз байланысты. Адамның ойындағ ы вербальдік модель ә р тү рлі таң ба арқ ылы кө рсетілуі мү мкін. Керісінше, таң балық модель арқ ылы шын мә ніндегі модельді жинактап, ойша оның дұ рыс моделін қ ұ руғ а болады. Мысалы, ө зіміз білетін аң ызда Ньютонның басына қ ұ лап тү скен алма оғ ан Жердің тартылыс кү ші жонінде ой салды. Осы ой заң ды таң балар арқ ылы қ орытын жазуғ а мү мкіндік берді.

Физикалық қ ұ былыстың болу заң дылығ ын тү сіндіретін мә тінді оқ ығ ан соң, адамда ойша оның бейнесі жинақ талады. Осылайша бейне нақ ты қ ұ былысты тануғ а ә серін титізеді. Кө рсету тү ріне қ арай ақ параттың модельді мынадай топтарғ а жіктеуге болады:

Геометриялық модель — графикалық пішіндер мен кө лемді кө не трукциялар. Ауызша модель — иллюстрациями пайдаланып, ауызиш жә не жазбаша сипаттаулар.

Математикалық модель — объект немесе процестің ә р турлі параметрлерінің байланысын кө рсететін математикалық формулалар. Қ ұ рылымдық модельдер—схема, графиктер мен кестелер т. б.

Логикалық модель — ой қ орытындысы мен шарттарды талдау негізге алынғ ан іс-ә рекеттерді таң даудың ә р турлі нұ сқ алары кө рсетілген модельдер.

Арнайы модельдер — ноталар, химиялық формулала ә р тү рлі модельдерді тарату ү шін ә р тү рлі аспаптар қ олданылады.

Модельдерді сипаттау ү шін кө птеген формалды тілдер бар. Материалдык модель қ ұ ру ү шін суретші қ ылқ аламы, фотоаппарат, ара, балғ а, сызғ ыш т.б. қ ұ ралдар жеткілікті.

Егер модель абстракты тү рде бейнеленсе, оларды сипаттауғ а мү мкіндік беретін арнайы тіл, сызба, график, алгоритм, математикалық формулалар т.б. таң балық жү йелер қ олданылады. Ал оларды тарату екі тү рлі қ ұ рал арқ ылы іске асырылады. Бірі — кә дімгі аспаптар, ал екіншісі — кә дімгі компьютер больш табылады. Тарату тә сіліне қ арай модельдер компьютерлік жә не компьютерлік емес болып бө лінеді.

Компьютерлік модель деп программалық орта кө мегімені асатын моделъдерді айтады. Компьютердің ақ паратпен жұ мыс істейтіні белгілі. Қ азіргі кезде компьютерлер дыбыстық, бейне, анимация, мә тін, схема, кесте т.б. ақ параттармен жұ мыс істей алады.Осы ақ параттарды ө ң деу, тарату, қ абылдау ү шін компьютердің техникалық жә не программалық жасауы болуы тиіс.