Нче сыйныф

Грамотага ө йрә тү

Балаларның мә ктә пкә чә хә зерлеге булу-булмавын исә пкә алып, грамотага ө йрә тү ике чорга бү ленергә мө мкин: ә зерлек чоры һ ә м ө йрә тү чоры. Грамотага ө йрә тү баштан ук аналитик-синтетик аваз-хә реф методы белә н тормышка ашырыла. Беренче дә реслә рдә н, сү здә ге авазларны аерып алырга ө йрә ткә ндә ү к, аваз тамгасы белә н таныштыру, аны квадрат җ ә ялә р белә н билгелә п, шул тамгалар белә н генә сү знең аваз схемасын кү рсә тү: алма – [ [ ][ ][ ][ ]]. Болай эшлә гә ндә «Ә лифба»да уку материалын да кызыклы, сыйфатлы итеп сайларга мө мкин – бу очракта ө йрә нелмә гә н хә реф урыны квадрат җ ә ялә р белә н генә алмаштырыла: Балык йө зә. – Балык [ ‘]ө зә.

Сө йлә м. Кешелә рнең генә фикерлә ү, уйлау, сө йлә ү сә лә тенә ия булганлыгы, шул фикерлә рне, уйларны ә йтеп һ ә м язып аралаша алулары турында гомуми кү заллау. Аралашу бары тик игътибар белә н тың лаганда, матур итеп сө йлә шә, аң лап укый һ ә м хатасыз яза белгә ндә генә уң ышлы булганлыгын аң лату, балаларның фикеренә, аң ына сең дерү.

Җ ө млә һ ә м сү з. График схемалар ярдә мендә сө йлә мне җ ө млә лә ргә, җ ө млә не сү злә ргә таркату, сү злә рне иҗ еклә ргә бү лү һ ә м авазларга аеру. Сү з басымы. Басымның лексик мә гънә билгелә ү дә ә һ ә миятен кү рсә тү (ал ма – ал ма, и рис – и рис һ.б.). Дә рестә еш кулланыла торган сү злә рне (нә рсә, кемнә р, нишли һ.б.) орфоэпия нормаларына туры китереп ә йтергә кү нектерү.

Иҗ ек. Сузык аваздан гына торган һ ә м сузык аваздан башланган иҗ еклә р. Шундый иҗ еклә рне сү здә тә ң гә л ишетү һ ә м аерып ала белү. Сузык авазларны һ ә м аларның хә рефлә рен шундый иҗ еклә рдә тә къдим итү һ ә м балаларның ачык ә йтү енә ирешү (бигрә к тә [а], [о], [ы], [w], [в] һ.б. авазларны). Сү здә ге иҗ ек санын сузык авазларга карап билгелә ргә ө йрә тү.

Фонетика. Сө йлә м авазлары. Сү здә ге авазлар җ ыелмасының, кешелә р кабул иткә н тә ртиптә урнашып кына, мә гънә белдерә алганына тө шендерү. Аермалары бер генә авазда булган сү злә рне чагыштырып, авазларның мә гънә аеруда катнашуын кү рсә тү: ә ни, ә ти, ә би; таш, тыш, теш, тө ш. Бу кү ренешнең аралашу эшчә нлегендә ге ә һ ә миятен аң лату.

Авазларны ә йткә ндә, авыз эчендә һ ава агымының тоткарлану/тоткарламавын кү зә теп, аларны сузык һ ә м тартыкларга аерырга ө йрә тү. Нечкә һ ә м калын сузык авазлар. Терминын кулланмыйча, татар телендә ге сингармонизм кү ренешенә гамә ли кү зә тү лә р оештыру. Авазларны сү здә һ ә м сө йлә м агышында ә дә би дө рес ә йтү. Яң гырау һ ә м саң гырау тартык авазлар.

Графика. Аваз һ ә м хә рефне аеру. Аваз – сө йлә мнең таркалмый торган иң кечкенә берә млеге [ ], хә реф – авазның тамгасы. Хә рефлә р белә н кү рсә телгә н сү з формасын авазлаштыру (уку). Сузыкларның нечкә яки калын булуына карап, сү згә нечкә яки калын ә йтелеш сайлау. Татар телендә ге кайбер хә рефлә рнең ике авазга билге булып йө рү е: [в], [w] – в;

[к], [къ] – к һ.б.

Татар теленең алфавиты. Авазларны дө рес ә йтергә һ ә м хә рефлә рнең исемнә рен дө рес атарга кү нектерү. Һ ә р хә рефнең алфавиттагы билгеле урынын яттан белү гә ирешү. Е, ю, я хә рефлә ренең ү зенчә леген гамә ли ү злә штерү.

Язу эшчә нлегендә гигиена талә плә рен ү тә ү. Баш һ ә м юл хә рефлә ренең язылышын ү злә штерү. Аерым хә рефлә рне, аларның кушылмаларын, иҗ еклә рне, сү злә рне, җ ө млә лә рне графика, каллиграфия, гигиена кагыйдә лә ре талә п иткә нчә язу. Ә йтелеше язылышына туры килгә н сү злә рне ишетеп язу. Текстны хатасыз кү череп язу алымнарына ия булу.

Графиканың хә рефтә н башка чараларын аң лау: сү злә р арасында буш ара, сү злә рне юлдан юлга кү черү сызыгы, кызыл юл (абзац).

Җ ө млә тө зү һ ә м бә йлә нешле сө йлә м ө стендә эш. Сү з, сү зтезмә һ ә м җ ө млә лә рне чагыштырып, аларның аермасын аң лату. Җ ө млә дә ге сү злә рне аерып алу, аларның тә ртибен ү згә ртеп карау, җ ө млә лә рне кыскарту һ ә м җ ә енкелә ндерү.

Балаларның мә ктә пкә чә ирешкә н сө йлә ү осталыгын ү стерү, камиллә штерү. Укытучы соравына бирелгә н җ авапны яхшылап уйлап җ иткерү, тө гә л, анык, аң лаешлы итеп ә йтергә гадә тлә ндерү.

Кычкырып укыганны һ ә м тың лаганны тә ң гә л аң лау. Текст кисә клә рен тө шереп калдырмыйча, кирә ксезгә урыннарын ү згә ртмичә, таныш ә кият яки кечкенә хикә янең эчтә леген укытучы ярдә мендә сө йлә ү.