Инфекциялық және инфекциялық емес иммунологияның дамуы және орнығуы И.И.Мечниковтың биологиядағы жетістігімен байланысты.

Ол бірінші рет иммунологиялық кө рсеткіштердің бағ асына эволюциялық кө зқ арасты енгізді, бұ л болмаса бірде – бір иммунологиялық эффект пен иммунитет тү сінікті болмайтын еді. Ф.Бернет жазбақ шы, «барлық биологиялық ү рдістер - ө зекті эволюциның нә тижесі жә не кез – келген биологиялық жалпылама эволюциялық тұ рғ ыда ғ ана мағ ынасы болады». 1883 ж. И.Мечников «Организмнің емдік кү ші туралы» деген баяндамасында, иммунитеттің жалпы биологиялық теориясының принциптерін кө рсетіп берді.Бұ л - алғ аш теория болып есептеледі, ол жерде қ ор, аныс серпілістердің арнйылығ ы, ағ заның тек микробтардан емес жә не де ө зінің токсиндерінің, денатурациялық ақ уалдарынан, ө лген жасушаларынан ө зі арыла алатыны сияқ ты негізгі феномендер туралы айтылды.Бірақ, бұ л фагоцитарлы теорияны кейбір биологтар мен медиктер жақ сы қ абылдағ ан жоқ. Оппоненттер де табылды, олра жасағ ан тә жірибелерінің нә тижесінде микроорганизмдер мен олардың токсиндерін бактерицидтік ерекшелігі бар гуморалды заттар бұ зады деген пікір кө рсетті. Ол ғ алымдардың бірі - ә йгілі ғ алым П.Эрлих болды, ол осы ү рдістің химиялық жағ ын зерттеді. Ол ең бірінші токсикалық заттардың инъекциясымен, оғ ан қ арсы токсиндерді бейтараптаушы антиденелер, яғ ни биологиялық субстанциялар пайда болу уақ ыты арасындағ ы период бар екенін, яғ ни латентті периодты анық тады.

Жаң а эксперименттер нә тижесінде И.И.Мечников гуморалды теорияның жақ таушыларының анық тағ ан сарысуы дифтерия мен столбняк (сіріспе) қ оздырғ ыштарын ө лтірмей, тек сол қ оздырғ ыштармен бө лінген токсинднрді, уды жойып, фагоциттерді стимулдайды, ал олар қ оздырғ ыштарды жұ татыны дә лелденді.Қ аншама талас – тартыстар болса да, бұ л екі теория ө зара жақ ындай бастады, себебі басында фагоцитарлы теорияғ а қ арсы деп шешілген жаң а фактілер кейіннен бірікті.

Иммунологияның негізін салушылар И.И.Мечников пен П.Эрлих арасында жү рген ұ зақ полемика 1887 жылы басталғ ан.Ә р теорияның жақ таушылары 15 жыл ьойы ө здерінің теориясының дұ рыстығ ын дә лелдеу ү шін кө птеген эксперименттер жасады.Гуморалды теориясының жақ таушысы Э.Беринг ауырғ аннан кейінгі сарысудың гуморалды фактормен байланысты бактерицидтік қ асиеті жоғ арлағ анын анық тады. 1890 жылы Э.Беринг пен Ш.Китазато сіреспелік жә не дифтериялық токсиндермен егу нә тижесінде антитоксиндік сарысуларды алғ ан. Алынғ ан антитоксиндік сарысулар токсиндерді бейтараптағ ан.

Дифтерияны емдеуде антитоксикалық сарысуларды қ олдану кү шті патогенетикалық қ ұ рал ьолды жә не мың дағ ан адамның ө мірін сақ тауғ а кө мектесті. Бірақ, кейбір кезде антитоксикалық сарысуды қ олданғ анда, ол ауыр асқ ынуғ а (артериялық қ ысымның томендеуінен) тіпті ө лім нә тижесіне алып келген.Бұ л асқ ынуды ІІІ.Рише тә жірибе жү зінде тексерді.Біріншілік терішілік немесе теріастылық вакцинация иммундық жауаптың шаң ында (10-14 кұ ннен кейін)сол дозадан 5-10есе жоғ ары дозада бұ лшық етке немесе тамыр ішіне екіншілік вакцинация жасағ анда, тә жірибелік жануарлардың 100% ө мірге тө зімділігі тө мендеген. Бұ л қ ұ былысты анафилакция деп, ал пайда болғ ан ауыр жағ дайды А.М.Безредка анафилакциялық шок деп атағ ан.

Гуморалды жә не фагоцитарлы теория жақ таушыларының ұ зақ уақ ыт дискуссиясы иммунологияның ғ ылым болып орнығ уына жол тапты.Физиология мен медицинағ а ең бегң сінгені ү шін гуморалды жә не жасушалық теорияларды ашқ ан ғ алымдарғ а – И.И.Мечников пен П.Эрлихқ а 1908 жылы Нобель сыйлығ ы берілген.

Инфекциялы емес иммунологияны негіздеп, нә тижесінде жаң а қ азіргі заманғ в\ы иммунологияның дамуына ү лес қ осқ андар Ж. Борде мен М. Чистович болды.1898 жылы Ж.Борды микобты емес жасушаларғ а жауап ретінде антидене бө лінер мекен деген оймен мынадаі тә жірибе жасады: қ оянғ а қ ойдың эритроциттерін енгізді, жауап ретінде жануар ағ засында антиденелер пайда болды, олар қ ой эритроциттерін жапсырып, ыдырауына келтірген.Осы уақ ытта М.Чистович те тә жірибе арқ ылы жануарларғ а антиденелер синтезді микробты емес те, жасушалық емес те бө где нә р уыздық заттарды тері ішіне, не тамыр арқ ылы енгә згенде байқ алады деген тұ жырым жасады. Ә сіресе – қ ан сарысуының нә руызын енгізгенде. Антиденелер бө где сарысуғ а қ осылғ ан нә тижесінде сарысу қ ұ рамындағ ы нә руыздардың іріленуі мен жабысу арқ ылы жойылатыны анық талды.Бұ л кезде де антиденелердің арнайылығ ы анық талғ ан.Кейінірек Г.Бухнер комплемент жү йесін ашып, ал Ж.Борде комплемент жү йесінің мағ ынасын кө рсеткен. Ж.Борде иммунды комплекс қ ұ рамындағ ы антиденелер комплементті активтейтінін, ал ол ө з кезегінде антигендердің мембранасының ыдырап, фагоцитоз кү шейтетінін кө рсеткен. Ж.Борденің зерттеулерінің нә тижесінде иммунды жауапты макрофактор бастап, солар аяқ тайтыны кө рсетілген, себебі иммунды комплекстің фагоцитозы антигеннің толық жойылуына алып келеді. Бұ л зерттеулер кө рсетуі бойынша, И.И.Мечников пен П.Эрлих бір ү рдістің екі тү рлі сатычын зерттеген, нә тижесінде иммунитеттің гуморалды – жасушалық теориясы пайда болғ ан.

Инфекциялы емес иммунология дамуының келесі кезең і К.Ландштейнер есімімен байланысты. 1990 жылы К.Ландштейнер антигендердің модификациясы мә селесімен шұ ғ ылданып, 0, А, В, АВ қ ан топтарын зерттеп, адамның эритроциттерінің топтық изоантигендерін ашты. Бұ дан кейін иммуногенетиканы зерттеу бағ дарламасы туды, яғ ни тіндердің гисто сә йкестігі мен трнсплантациялық иммунитеттің кө птеген мә селелері шешілді. Бұ дан бірнеше жыл ө ткеннен кейін К.Ландштейнер жаң алығ ы клиникада қ олдана бастады. Оның зерттеу тә жірибесін ескере отырып, дә рігерлер кез-келген қ анды қ ұ ймай, тек науқ астың қ анның эритроциттері жабысып қ алмайтындай қ анды қ ұ йғ ан.

Инфекциялық емес иммунологияның жаң а кезінің дамуы авсралиялық ғ алым Ф.Бернет, ағ ылшын ғ алым П.Медовар, чех ғ алымы М.Гашектың есімдерімен байланысты.Бірақ, жаң а иммунология 1944-1945 жж. П.Медавар тұ рақ тамаудың иммунологиялық табиғ атын дә лелдеп, иммунитет организмді микробтардан ғ ана емес, басқ а да генетикалық бө где организмдердің жасушалары мен тіндерінен қ орғ айтынын кө рсеткен жұ мыстарынан басталады деген пікірлер бар. Ғ ылымның маң ызды даму кезең дері Ф.Бернеттің есімімен тығ ыз байланысты. Ол арнайы иммунитеттің негізгі жасушасы – лимфоцитке кө ң іл бө лді, сө йтіп оны «иммуноцит» деп атады, иммунды жауаптың тү зілуінде тимустың маң ызды екендігін айтты, иммунитеттің клон-сұ рыптау теориясын ашты жә не иммунды жү йенің негізгі қ ызметі – оганизмнің ішкі ортасының генетикалық тү рақ тылығ ын бақ ылау екенін, яғ ни иммунологиялық бақ ылау концепциясын негіздеді.Иммунологиялық реактивтілікке қ арсы «иммунологиялық тө зімділік» яғ ни шыдамдылық жатады деп аталғ ан кү йді Ф.Бернет болжады, ал П.Медавар мен М Гашек тә жірибелік тү рде қ олдады.1949 жылда Ф.Бернет пен Ф.Феннер тимуста лимфоциттердің 90% жойылатыны, организмнің эмбрионалды кезең де байланысқ ан антигендерге инерттілігі ө мір бойы сақ талатыны анық талғ ан.Ол кезде бұ л феноменге ғ ылыми тү сінік берілмеді.Иммунологиялық тө зімділіктің ресми ашылу мерзімі – 1953 жыл. Осы жылы П.Медавар мен Ф.Бернет ө здерінің зерттеулерінің нә тижесінде (тимуста лимфоциттер ө луі жә не қ ан тү зетін донорлық жасушаларды қ ан тамыр арқ ылы тышқ андардың эмбрионалды кезең інде егіп, аллотрансплантаттың ұ зақ уақ ыт бойы бітісіп кететіндігі), антигендер иммунды жү йенің қ алыптасыу кезінде қ атысса, онда оларғ а иммунды жауап дамымайды деп болжамдады.Осылай иммунологиялық тө зімділік теориясы пайда болды.Дә л осымен қ атар, чех ғ алымы М.Гашек осындай нә тижелерге қ ол жеткізді.Ол қ ұ стардың эмбрионалды парабиозды техникасын пайдаланғ ан еді. Жалпы бұ л авторлардың жұ мысы ертеректе мә лім болғ ан Д.Оуэн ең бектеріне негізделеді.Д.Оуэн эмбрионалдық кезең дң ортақ плацентағ а ие дизиготалы егіз бұ заулардың эритроцтарлы мозаицизмнің (химеризм) тұ рақ тылығ ын анық тады (тұ жырымдады).Алайда, бұ л екі автор орын алғ ан қ ұ былысқ а, ғ ылыми тұ рғ ыда, арнайы терминдік атау бермеді жә не бұ л істі П.Медавар жү зеге асырды. 1960 жылы Ф.Бернет жә не П.Медавар иммунологиялық тө зімділіктің жасанды индукциясы саласындағ ы зерттеулері ү шін Нобель сыйлығ ымен марапатталды.П.Медавар ұ зақ жылдар бойы (1939-1953 ж.ж)трансплантат тұ рақ тамаушылығ ын зерттеуде кө п ең бек етті.Аллотрансплантатты мү шелік қ абылдамауында иммундық жү йе басты маң ыз атқ арғ андығ ын П.Медавар анық тады.

1956 ж. Американдық иммунолог Альберт Кунс антиденелердің плазмалық жасушаларда тү зілетіндігін дә лелдеді. 60-шы жылдардың басында иммунитетке тә н арнайы серпілістердің бә рі де, яғ ни – антиденелер тү зу, денеге сырттан ендірілген ұ лпа не ағ заларды қ абылдамау, вируске қ арсы қ орғ анысты жү зеге асыратын лимфоциттер екендігі кү мә нсіз дә лелденді.

1957 жылы Бернет иммунитет теориясын ұ сынды. Оның негізінде Н.Ерненің (1955ж.) табиғ и сұ рыпталу концепциясы жатқ ан.Оны ол П.Эрлихтің 1898 жылы ашылғ ан бірінші иммунитет теориясы («жанама тізбек» теориясы) арқ ылы кө рсеткен сұ рыптау принципі негізін қ олданып, тү сіндірілген.Бірақ, Н.Ерне кө зқ арасында антигеннің сү рыптау қ асиеті молекулалық дең гейде емес, лимфоидты ұ лпалардың ауқ ымды жасушалық популяциясында, жасушалық дең гейде жұ мыс атқ аратындығ ы тұ жырымдалды.1964 жылы Ф.Бернет «клон-сұ рыптау иммунитет теориясы» деген атымен танымал гипотезаны жан жақ а дамытылғ ан. 1984 ж Н.Ерне иммунитеттің сұ рыптау теориясының жалғ асы болып табылатын идиотип-антиидиотип желісі теориясын ұ сынғ аны ү шін Нобель сыйлығ ымен марапатталды.

Иммунологияның ә рі қ арай дамуы иммуноглобулиндердің химиялық қ ұ рылысы ашылуымен байланысты. Иммуноглобулин қ ұ рылысын бір-біріне тә уелсіз ағ ылшын биохимигі Д.Портер жә не американдық ғ алым Дж. Эделман 1959 жылы ұ сынып, Нобель сыйлығ ына ие болғ ан. Олар миеломды тышқ андардың иммуноглобулиндерінің қ ұ рылысын зерттей отырыпр, иммуноглобулин Gмоделін ұ сынды.

60-шы жылдардың басында Д.Миллер Ф.Бернеттің тапсырмасы бойынша тимусты зерттеп, ол иммунитеттің орталық мү шесі екенін дә лелдеген.1968 жылы Д.Миллер Г.Митчеллмен бірге иммунды жауап кезінде жасушалардың кооперациялануы жә не олрадың тығ ыз байланысында маң ызы бар екенін білді.Келесі жылы И.Ройт ө зінің ғ ылыми жұ мысында жасушалық иммунды жауап кезінде макрофактордың жасушалар кооперациялануына ә сері бар екенін атап ө тті.Кейінірек, Т-лимфоциттер бө где заттармен «ө згерген ө зінікі» ретінде байланысатыны мә лім болды, яғ ни бө где зат ө з МНС-нә руыздарымен «таныстырылу» керек; бұ л феномен «екуін бірден тану» немесе негізгі гистосә йкестік бойынша иммундық жауаптың «генетикалық рестрикциясы» деп аталды.Осы ашқ ан жаң алық тары ү шін П.Доерти мен Р.Цинкернагель Нобель сыйлығ ының лауреаттары болды.

Тіндердің трансплантациясы мен гистосә йкестікке арналғ ан жұ мыстары ү шін физиология мен медицина саласында 1980 жылы Нобель сыйлығ ы ДЖ.Снеллге – тық андардағ ы гистосә йкестіктің Н-2 локусын зерттеген ү шін; Ж.Доссеге – адам ағ засындағ ы HLA жү йксінің антигендерін тапқ ан жә не зерттеген ү шін; Б.Бенацераффқ а – адам тіндерінде тұ рақ тамау механизмдерін ашқ ан ү шін берілген.

Иммунологияның келесі фундаменталды кезең і антиденелерді зерттеумен – ол Г.Келлер мен Ц.Мильштейн – 1984 жылғ ы Нобель лауреаттарының зерттеу жұ мыстарымен байланысты. Олар 1974-1975 жж. Иммунды диагностикада маң ызды биологиялық молекулаларды бө ліп алуда, иммунотерапияда жә не басқ а зерттеу мақ саттармен кең қ олданылатын моноклонды антиденелер алу технологиясын ашты; ол ү шін антиденетү зуші В-лимфоциттерге соматикалық жасушалардың гибридизациялау ә дісін қ олданды.

Иммунды жауап даму ү шін антиденелерді тану ү рдісі жеткілікті болғ ан жоқ. Бұ л ү рдісте иммунды хабарлы жасушалар бө летін молекулалы факторлардың қ ызметі маң ызды болды. Мысалы, макрофагтар Т-лимфоциттерді ИЛ-1-мен белсендіреді, ал Т-лимфоциттер ИЛ-2-мен Т-Лимфоциттерді де, В-лимфоциттерді де стимулдайды. Соң ғ ы жылдары иммунды жү йк ағ заның басқ а да жү йелеріне иммунды жауаптың иммунды хабарлы жасушалары ө ндіретін медиаторларымен (цитокиндер) реттеу қ ызметін кө рсететіні дә лелдене бастады. Эндокринді, жү йе, т.б. жү йелеріне, ағ заның қ ан тү зу мү шелерінің қ ызметіне иммунды жү йенің ерігіш ө німдері (цитокиндер) негізгші реттеуші факторлары екені белгілі болды. Иммунды жү йенің қ ызметі қ аншалық ты жұ мыс істейтініне байланысты организмнің ө мірлік дең гейнің қ ызметі айқ ындалды.Бұ д қ ызмет иммунды жү йемен тығ ыз байланыстыболмауы да мү мкін, бірақ иммунды жү йенің ө зінде немесе одан басқ а жү йелерге иммунды реттеу барысында ө ндірілген цитокиндердің ә сері реттеуші ә сер ретінде жайылуы мү мкін. Осмығ ан байланысты қ азіргі кезде иммуноцитокинді-нейроэндокринді реттеу ғ алымдардың кө п қ ызығ ушылығ ын тудырып отыр.