Дәріс мәнмәтіні

Макроэкономиканың қ алыптасу заң дылық тары. Ұ лттық экономика жү йе ретінде

Негізгі макроэкономикалық кө рсеткіштер.

Макроэкономикалық тепе-тең дік.

Лттық экономика жү йе ретінде.

Дә ріс мә нмә тіні

Нарық экономикасы екі дә режеде қ ызмет атқ арады, ол «макроэкономика» жә не «микроэкономика» болып бө лінеді, осығ ан сә йкес талдау да – «макроэкономика» жә не «микроэкономика» дең гейінде жү ргізіледі. Осылай талдау жасағ ан Дж.М.Кейнстің 1936 жылғ ы «Жұ мыспен қ амту, пайыз жә не ақ шаның жалпы теориясы» деген ең бегі батыс экономистері арасында кең қ олдау тапқ ан. Егер де микроэкономиканың нарық жағ дайындағ ы басты сипаты жә не негізгі мақ саты – табыс табу болса, «макроталдау» назарында агрегатты ө лшемдер (жалпы ө нім, ұ лттық табыс, жиынтық шығ ындар) болады да макроэкономика қ оғ амдық ө ндірісті динамикалық ө сіп-ө ркендеуге бейімдейді.

Макроэкономикада зерттелетін негізгі мә селелер:

ұ лттық ө нім жә не ұ лттық табыстың мө лшері мен қ ұ рылымын анық тау;

жұ мыссыздық жә не жұ мыспен қ амтудың мә селелері;

инфляция мен инфляция қ арсы саясат;

экономикалық ө судің тү сінігімен факторларын зерттеу;

экономикалық дамудың циклдары;

ұ лттық экономиканың сыртқ ы экономикалармен ө зара ә серлерін зерттеу;

мемлекеттің макроэкономикалық саясатының мә селелері.

Экономиканың дамуын ұ лттық есептер жү йесі (Ұ.Е.Ж.) мен халық шаруашылығ ының балансы жалпылама сипаттайды. Ұ лттық есептің БҰ Ұ статистикалық комиссиясы жасағ ан стандарттық жү йесі ә лем тә жірибеде 1953 ж. бастап қ олданып келеді. Ұ.Е.Ж. мемлекеттің негізгі экономикалық кө рсеткіштерін бағ алау жә не ә рбір елдердің экономикасын ө зара салыстыру ү шін халық аралық стандарт рө лінде қ олданылады.

Ұ.Е.Ж. негізінде есептелген макроэкономикалық кө рсеткіштерде материалдық жә не материалдық емес ө ндірістің айырмашылығ ы есепке алынбайды. Макроэкономикалық кө рсеткіштерге жататындар жалпы ұ лттық ө нім (Ж.Ұ.Ө.), жалпы ішкі ө нім (Ж.І.Ө.), таза ұ лттық ө нім (Т.Ұ.Ө.), ұ лттық табыс (Ұ.Т.) жә не жеке табыс (Ж.Т.).

Жалпы ұ лттық ө нім Ж.Ұ.Ө. – белгілі уақ ыт кезең інде қ оғ амның қ арамағ ындағ ы ұ лттық ө ндірістік факторлармен ө ндірілген барлық игіліктер мен қ ызмет тү рінде анық талады. Басқ аша айтқ анда жалпы ұ лттық ө нім Ж.Ұ.Ө. – бұ л ұ лттық тауарлар мен қ ызмет кө рсетудің бір жылдық нарық тық қ ұ ны. Экономикалық теорияда жалпы ұ лттық ө нім Ж.Ұ.Ө. номиналды жә не нақ ты тү рге бө лінеді. Жалпы ұ лттық ө німді ағ ымдағ ы нарық тық бағ амен есептегенде, бұ л оның номинальды тү рін сипаттайды. Бұ л кө рсеткіштің нақ ты тү рін анық тау ү шін номиналды жалпы ұ лттық ө німді Ж.Ұ.Ө.-ді инфляция ық палынан арылту арқ ылы, яғ ни бағ а индексін қ олдану арқ ылы есептеумен анық талады. Нақ ты ЖҰ Ө = номинальды ЖҰ Ө

бағ а индексі

Номинальды жалпы ұ лттық ө німнің нақ ты жалпы ұ лттық ө німге қ атынасын жалпы ұ лттық ө кілінің дефляторы деп атайды.

ЖҰ Ө дефляторы = номинальды ЖҰ Ө

нақ ты ЖҰ Ө

1. Шығ ындар бойынша ЖҰ Ө ө лшегенде шығ ындардың келесі тү рлері қ осылады:

- жеке тұ тыну шығ ындарына халық тың ағ ымды тұ тыну ү шін тауарлар сатып алуғ а, ұ зақ мерзімде пайдаланатын тауарлар сатып алуғ а, қ ызметтер ү шін тө лем жасауғ а жұ мсалатын ақ ша қ ұ ралдары жатады;

- кә сіпкерлердің машиналар мен жабдық тар сатып алудан тұ ратын жә не қ ұ рылыстар мен айналым қ орларының ө згертуге жұ мсалатын барлық шығ ындардан тұ ратын жалпы инвестициялар. Инвестицияғ а тек ғ ана физикалық инвестицияны қ оспай, оғ ан адамзат капиталындағ ы инвестицияны да есептейді. Капиталдың бір бө лігі моралды жә не физикалық тозу нә тижесінде кетеді. Соның нә тижесінде, жалпы инвестициялар дегеніміз амортизациялар мен таза инвестициялардың қ осындысы.

- тауарлар мен қ ызметтерді мемлекеттің сатып алуы, бұ л шығ ындарғ а жатпайтын мемлекеттің бюджеттік шығ ындарының тү рі трансферттік тө лемдер, себебі олар тауарлар мен қ ызмет кө рсету қ озғ алысымен байланысты емес.

- таза экспорт – шетелдіктердің осы елдің тауарларын сатып алуғ а жұ мсағ ан шығ ындарының кө лемі мен осы елдің шетел тауарларын сатып алуғ а жұ мсағ ан шығ ындарының кө лемінің айырмашылығ ы.

ЖҰ Ө = С+G+І+Х;

Мұ ндағ ы: С – жеке тұ тыну шығ ындары; G – мемлекеттің сатып алуы; І – жалпы инвестициялар,

Х – таза экспорт.

2. Табыстар бойынша есептеу шаруашылық іс-ә рекеттер субъектілерінің табыстарын бө лу жә не табыстар тө лемімен байланыссыз бө лінетін қ аржылардың қ ұ рылу тә ртіптерін сипаттайды:

ЖҰ Ө =W+R+I+P;

Мұ нда: W- жалдамалы жұ мысшының жалақ ысы; R – ренталық тө лемдер; I – жинақ капиталының пайызы (%); P- фирма мен корпорацияның пайдасы.

ЖҰ Ө -ді есептеу тағ ы бір ә дісі – қ осымша қ ұ нғ а негізделген ә діс ө ндірістің ә р сатысында қ осылғ ан шығ ындарды алудан сауда кө лемін ескереді. Бұ л ә дістің ерекшелігі - ө ндіріс кө лемін ө лшеген кезде қ ос есепті болдырмау керек.

Жалпы ішкі ө нім (ЖІӨ) – белгілі бір мерзімде ел шең берінде ө ндірілген барлық тауарлар мен қ ызметтердің нарық тық қ ұ ны. Ұ лттық иелігіне қ арамастан, осы елдің территориясындағ ы барлық экономикалық субъектілер қ ызметтерінің нә тижесі жатады.

ЖІӨ =ЖҰ Ө - сыртқ ы экономика операция бойынша сальдо

Егер де мемлекеттің жалпы ішкі ө німі жалпы ұ лттық ө німнен артық болса (ЖІӨ > ЖҰ Ө), онда осы елдің шең берінде қ ызмет атқ аратын шетел капиталының жергілікті капиталдан артық болғ аны.

Таза ұ лттық ө нім ТҰ Ө бұ л қ олданудан шығ арылғ ан жабдық тардың орны толтырылғ аннан кейін тұ тыну ү шін қ алғ ан тү пкі ө німдер мен қ ызметтердің сомасы. Келесі формула бойынша есептеледі: ТҰ Ө = ЖҰ Ө - А, Мұ нда А – амортизациялық жарнаның сомасы. ТҰ Ө -нің бік компоненті бизнеске салынатын жанама салық тар экономикалық ресурстардың ағ ымдағ ы ү лесін кө рсетпейді, сондық тан жанама салық тың кө лемі ұ лттық табысты Ұ Т есептегенде ТҰ Ө -нің ақ шалай кө лемінен алынады.

Ұ Т = ТҰ Ө - ж.с.

Мұ нда: ж.с. – жанама салық тар.

Жеке табыс ЖТ халық тың жеке тұ тынуына тү сетін ақ шаның санын жә не осы жағ дайдың Ұ Т-тың қ озғ алысында орын алатын қ айта бө лу процестерін кө рсетеді. Жеке табысты есептегенде Ұ Т-тан корпорациялардың пайдасына салынатын салық тар, олардың бө лінбей қ алғ ан пайдасы, ә леуметтік сақ тандыру жарналарының кө лемі алынып тасталады, трансферттік тө лемдер қ осылады.

ЖТ = Ұ Т – С+Т

мұ нда: С - корпорациялардың пайдасына салынатын салық тар, бө лінбей қ алғ ан пайдасы, ә леуметтік сақ тандыру жарналарының кө лемі;

Т - трансферттік тө лемдер.

Қ олда қ алғ ан табыс адамдардың жұ мсай алатын табыстарын сипаттау ү шін қ олданылады, осыны есептеу ү шін жеке табыстан халық тө лейтін салық тардың жалпы кө лемі алып тастайды. Қ олда қ алғ ан табыс- тұ рғ ындардың билігінде болатын табыс.

Макроэкономикалық тепе-тең дік - жиынтық сұ раныс пен жиынтық ұ сыныстың тепе-тең дік кө рінісі. Жиынтық сұ раныс пен жиынтық ұ сыныстың сызық тарының қ иылысуының мағ ынасы – бұ л бағ а дә режесінің тең дігі мен ұ лттық ө ндірістің тепе - тең дігі.

12.1. график. Макроэкономикалық тепе-тең дік.

Р   АD Ре   АS     Qе Q	Егер АД> AS, бұ л жағ дайда 2 ұ йғ арымғ а тоқ тауғ а болады: - ө ндіріс кө лемін ө згертпей, бағ аны кө теруге болады; - ө ндіріс кө лемін кең ейту, сонда ұ лттық табыс ө седі. 1. Егер АД< АS, бұ л жағ дайда: - ө ндірісті қ ысқ арту қ ажет болады; - ө ндіріс кө лемін ө згертпей, бірақ бағ аны тө мендетуге болады, сонда ұ лттық табыс азаяды.
Мұ нда, Р - бағ аның жалпы дә режесі, Q - тауардың жалпы кө лемі, Ре - бағ а дә режесінің тепе-тең дігі, Qе - ө ндіріс кө лемінің тепе-тең дігі.

Жиынтық сұ раныс (АД) – бұ л қ оғ амдағ ы ү й шаруашылық тарының, кә сіпорындардың жә не ү кіметтің берілген бағ а дең гейінде жалпы ө ндірілген тауарлар мен қ ызметтерді сатып алу қ ажеттілігінің кө рінісі. Ұ лттық есептер жү йесі бойынша тауарлар мен кө рсетілген қ ызметтерге сұ раныс тө рт жақ тан қ ойылады: тұ тыну, инвестициялар, мемлекет, таза экспорт. Экономиканың жабық жә не ашық тү рлеріне болатынын ескерген жоқ. Жабық экономикада сыртқ ы экономикалық қ ызметті қ арастырмайды жә не тек ішкі мү мкіншіліктерге есептеледі. Жиынтық сұ раныс тауарлар мен кө рсетілетін қ ызметтердің жалпы санына мемлекет резиденттерінің жағ ынан тү скен сұ раныс ретінде анық талады. Графикалық тү рде жиынтық сұ раныс қ исығ ының ең ісі кері тә уелділікті болады. Экономикада ақ шаның қ ұ нсыздануы басталса бағ аның артқ ан кезінде ө німге деген сұ раныс азаяды.

12.2. график. Жиынтық сұ раныстың қ исығ ы.

Р

Р₁

АD2

Р₂

АD1

АD

Q₁ Q₂ ЖҰ Ө