Оқудың түрлері

Арнайы тү зету мектебіндекең тарағ ан оқ у тү рі – дауыстап оқ у. Психологтардың зерттеуінше дауыстап оқ у материалды тү сінуге жағ дай жасайды. Бұ л жағ дай жоғ арғ ы жә не тө менгі сынып аралығ ында да таралғ ан. Оның себебі оқ ушылар мә тінді кө ріп қ ана қ оймайды, айиады жә не естиді. Дауыс мә неріне кө ң іл аударып оқ у, оқ ушылардың мә тінді тү сініп оқ уына кө мектеседі.

Дауыстап оқ у мұ ғ алімге оқ ушылрдың жү ргізіп оқ у мә нерін кө рсету, сө йлеу тілінің ерекшеліктерін анық тауғ а кө мектеседі. Оқ ушылардың дауыстап оқ уын ә рдайым қ адағ алап отыру, бірінші орында оның дұ рыс оқ ылуына жағ дай жасайды. Дегенменде, оқ ытудың бұ л тү рі ә рқ ашан қ олайлы жә не ү немді болмайды, себебі оқ ытудың жай тү рі дауыстап оқ уғ а қ арағ анда – есе тезірек. Балаларды ө мірге дайындай отырып, оқ удың бұ л тү рін қ олдана білуге ү йретуіміз керек. Оқ ушыларғ а мұ ғ алімні кө мегінсіз мә тінді оқ у ү лкен қ ындық тудырады.

Дауыстап оқ у тү рінің қ ызық ты салыстырмалы мә ліметтері М.Ф.Гнездилованың «арнайы мектептерде қ азақ тілі пә нін оқ ытудың ә дістемесі» аты кітабында жазылғ ан: екінші сынып оқ ушысының дауыстап оқ удың мазмұ нына байланысты қ ойылғ ан сұ рақ тарғ а берген дұ рыс жауабы 42%-ды қ ұ рады, ү нсіз оқ удан соң – 26%; ү шінші сынып оқ ушысы дауыстап оқ удан соң сұ рақ тардың 60% - а дұ рыс жауап берді, ү нсіз оқ удан соң – 33%. Оқ ушылар тек тө ртінші сыныптан бастап дауыстап оқ уды ө з бетінше ү йренеді.

Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар балаларғ а арналғ ан мектеп оқ ушыларына қ арағ анда жалпы мектеп оқ ушыларының нә тежиелері жоғ ары болады. Интеллектісі қ алыпты оқ ушылардың екінші сыныптан бастап ақ ө з бетінше дауыстап оқ уды ү йренеді жә не тү сінік айтуғ а машық танады.

Арнайы мектеп оқ ушыларының мә тінді ө з бетінше оқ ып, тү сінік қ алыптастыру қ аншалық ты қ иын болсада, оны қ алыптастыруғ а жағ дай жасау қ ажет. Дайындық кезең і бірінші сыныптан бастап жү рседе, жұ мыстың басында бағ дарлама оқ ытудың ү шінші жылының екінші жартысына ың ғ айлап қ ойылады. Онда оқ ушылар мә тіннен суретке сай немесе мұ ғ алім қ ойғ ан сұ рақ қ а жауап іздейді. Ү шінші сыныпта ө з бетінше оқ у тү рі қ алыптасады. Бұ ғ ан дейін оқ ушылар дауыстап оқ у техникасымен танысады жә не бү тіндей оқ уды ү йренеді.

Ү шінші сыныпта ө з бетінше оқ у тү рінің қ ұ рылымы барынша қ арапайым болуы керек. Жоғ ары сыныптарда мұ ғ алім алдын ала тү сіндіретін қ иын сө здерді пайдалануғ а болады. Дегенмен таныс емес сө здердің саны коп болмауы керек. Бастапқ ыда оқ ушылар ө з бетінше оқ у тү рін қ олданғ анда дауыстап оқ уғ а ың ғ айланып тұ рады, сондық тан сыбырлап оқ у тү рі сақ талалады.

Оқ ушылар ө з ішінен оқ уды ұ ғ ыну ү шін, дә режелеріне байланысты ә р – тү рлі қ иын тапсырмаларды қ олданса болады. Ережеге сә йкес ол тапсырмаларды мә тінді ү нсіз оқ удың алдында береді:

1. Карточкада жазылғ ан тапсырманы оқ ып, оны орында

2. Мә тіннің ішінен тақ тада жазылғ ан екі, ү ш сұ рақ тың жауабын тап.

3. Тақ тада жазылғ ан бірнеше сұ рақ тарғ а жауап беруге дайындал.

4. Мазмұ ндама айтуғ а дайындал.

5. Ө зің нің мү лдем тү сінбейтін сө зің ді таң дап жаз.

6. Кө рсетілген жоспарғ а сай мә тінді бө л.

7. Мә тінді ө з бетің ше бө лшектерге бө л.

Бастапқ ы оқ ыту кезең інде іштей оқ у тү рін ө з бетінше қ олдану таң далғ ан мә тінді дауыстап оқ уғ а негіз болады. Оқ ушылар таң далғ ан мә тін ішінен ү зінді оқ и отырып, кө рсетілген қ иын тапсырмалардың бірін орындайды. Оқ ушыларғ а ө з ішінен оқ итын ү зінді тү сінікті болуы ү шін мә тіннің кө рсетілген негізгі бө лігін мұ ғ алім оқ иды. Осылайша ү шінші сыныпта мұ ғ алім балалардың кө ң ілін сюжетке аудара отырып ә ң гіменің бірнеше абзацын оқ иды. Соң ғ ы екі абзацты оқ ушыларғ а ө з ішінен оқ уды тапсырады. Сө йтіп бірнеше сұ рақ тар қ ояды. Ә ң гімені оқ ыр алдында дайындық кезең і ү шінші сынып оқ уыларына мә тінді ө з бетінше оқ уғ а жә не сұ рақ тарғ а жауап беруге кө мектеседі.

Тө ртінші сыныптан бастап ө з ішінен оқ итын мә тіннің кө лемі ө седі. Дегенмен ү нсіз оқ у тү рі сақ талады. Ө з бетінше оқ удың толық тү рі жаттығ уғ а арналғ ан арнайы мә тінде қ олданылады.

Алтыншы сыныпта оқ ушылар мазмұ нына қ арай кө лемі кішірек мә тінді ө з бетінше оқ иды немесе кейінірек дауыстап та оқ и алады.

Жетінші сыныптан бастап оқ удың екі тү рі де толық тай параллельді тү рде қ олданылады. Оқ ушылар мә тіннің белгілі бір бө лігін дауыстап оқ иды, кейбір абзацтарды мұ ғ алімнің тапсырмасы бойынша ө з ішінен оқ иды, маң ызды бө лігін дауыстап оқ и отырып сыныпта талдайды, ал қ алғ ан бө ліктері ү йге тапсырма ретінде ү нсіз оқ у тү рінде беріледі.