Лең оқу

Ө лең – бұ л кішігірім лирикалық немесе лирико – эпикалық шығ арма, ритмикалық – дыбыстық ерекшелігі бар.

Ритмикалық тақ пақ тың ырғ ағ ы орыс тілінде, дыбыстық қ айталаумен жә не дауыссыз дыбыстардың қ айталануы. Тақ ырыптың ритмы, соң ғ ы сө йлемге келгенде мінедтті тү рде пауза жасау, кішкене созың қ ырағ ан темппен ақ ындық тү р беріп ерекше мә нерлей дыбыстап оқ иды. Тақ пақ тың соң ын аяақ тауғ а келгенде ү лкен орынды рифмы алады. Бұ л тақ пақ тың ритмикасын кү шейте тү седі, дыбыстық, лексикалық,, синтаксикалық ұ йымдысуында. Тақ пақ тың строфикалық бірлік ү йлесімі маң ызды роль атқ арады. Рифмдік жә не страфикалық бірігуі, ә р жолдың ритмикалық жә не синтаксикалық бір тұ тас болып табылады.

Тақ пақ жоғ ары дең гейдегі эмоционалдық сипат алады. Ә деби оқ ылымдарғ а қ арағ анда тақ пақ та автордың сезімімен уайымы білініп тұ рады.

Ә дебиетте лирика – этикалық жә не лирикалық болып бө лінеді. Этикалық ө лең де міндетті тү рде сюжет болады. Бұ л оны мә тінімен жақ ындастыра тү седі. Мысал ретінде К. И. Чуховскидің шығ армаларын алсақ «Мойдодыр» (3- сынып) Н.А.Некрасова «Дедушка Мазай и Зайцы» (4-ші сынып). В.В.Маяковский «История Власа-лентяя лоботряса» (6-шы сынып) т.б. Бұ л шығ армаларда сюжетпен қ атар лирикалық элементтер қ оса жү реді. Бұ л табиғ атты суреттеу мен қ атар, сонымен бірге оқ иғ а ө рбіп жатыр («Весна, весна на улице,, весенние деньки»); автордың ө зінің қ аһ арманына деген кө з қ арасы.

Этикалық ө лең нің методикалық жұ мысы, оқ ылу методикалық мә нерімен ү йлесімді. Сюжеттің мінезін ашып кө рсетеді. Оқ ушылар эпикалық ө лең ді обзацқ а бө ліп, ә р бө лікке ө зінше ат қ ойып, ә ң гімелеп, суреттеп, тү сінігін айтып береді.

З.Н. Смирнованың статьясында кө птеген ө лең дер туралы ұ ғ ымдар жазылғ ан. 7-сыныптық арнайы мектептерде ұ стаздар диафильммен қ атар 100% ө лең нің мә тінін тү сінікті етіп оқ иды. Біріншілікте грамзапись пен диафильмге қ осып арнайы мектептерде ұ стаздар оқ у мен қ атар кө рнекіліктермен, суреттер, аппликациялармен кө рсетіп тү сіндіреді.

Арнайы мектептерде лирикалық ө лең дер қ атты ә сер береді жә не маң ызды орын алады.

Лирикалық ө лең дер балалардың мінезіне эмоционалды тұ рғ ыдан қ атты ә сер береді.

Лирикалық ө лең дер балалардың мінезіне эмоционалды тұ рғ ыдан қ атты ә сер береді.

Лирикалық ө лең дердің мә нінде, кө збен кө ріп, қ ұ лақ пен естіп, бойың ды дір еткізетіндей ә сер береді.

Сабақ ты ө ткізу ү шін ә р ұ стаздың ө зінің творчествалық ерекше дайындығ ы керек. Ең бастысы балалардың ұ ғ ып тү сінгені керек.

Мысалы оқ ушыларда ө тетін тақ ырыпқ а дайындау А.С. Пушкиннің «Вот север, тучи нагоняя...» (5-сынып). Тақ ырыпты ө тпектен бұ рын, мұ ғ алім жылдың қ ай мезгілі екенін сол мезгілге тә н қ андай қ ұ былыстар болатынын оқ ушылардан сұ райды. Суреттерді іліп, Мысалы Н.Ромазалиннің жұ мысындағ ы «Зима» «Времена года» сериалынан. Суреттерді кө рсетіп, шағ ын ә ң гіме қ ұ рамыз. Содан кейін мұ ғ алім тақ ырыпты тү сіндіріп А.С. Пушкиннің портретін аламыз. Оқ ушылар ақ ынның атын атап естеріне қ андай ертегілерін, ө лең дерін білетінін айтады. Ұ стаз оқ ушыларғ а ә ң гімелеп, суреттеп суретін кө рсетіп тү сіндіреді:

«Біз бү гін сіздермен бірге бұ рынғ ы ө ткен кезге саяхат жасаймыз, ұ лы ақ ын Александр Сергеевич Пушкин ө мір сү рген заманғ а.

Бір кү ні кешке ұ лы ақ ынның ұ йқ ысы қ ашып ұ йық тай алмайды. Терезенің сыртында самал жел соғ ып тұ рды. Ол солтү стік жақ тан соғ ып тұ рды. Бұ л желдің соң ы міндетті тү рде қ ысты ә келеді. Азанда ақ ын есік алдына шық са, жердің бә рі ә ппақ ақ қ ар басып жатыр. Сай саланың бә рін ә ппақ ақ қ ар басып, жерге дә у ақ кілем тө сеп қ ойғ андай ә сер береді. Бұ л қ ыс сондай ә семдікпен ерекшеленіп, табиғ атты кө ркем етіп кө рсетіп тұ р.»

Мұ ғ алімнің ә ң гімесі ертерек дайындалсада тү рі, бояаулары қ анық, ә серлі болып шығ уы керек. Ең бастысы ұ стаздың ө зі не айтып тү сіндіріп тұ рғ анын жү регімен сезуі керек.

Психологиялық дайындық тан кейін, ө лең ді мә нерлеп оқ ып, мә тінін дұ рыс тү сінуіне ық пал ету.

Бірақ та ұ стаздың мә нерлеп оқ ып асық пай зер қ оя тү сіндіріп бақ ылау керек.

Сабақ қ а алдын ала дайындалып, мысалы А.С. Пушкиннің ө лең ін қ ыс туралы аламыз. Қ ай жерде қ алай оқ ылатынын интонация арқ ылы қ оямыз.

Вот север, тучи нагоняя, (асық пай)

Дохнул, завыл, и вот сама

Идет волшебница зима! (жандандыра)

Пришла, рассыпалась; клоками

Повисла на скуках дубов,

Легла волнистыми коврами(таң қ ала)

Среди полей, вокруг холмов,

Брега с недвижною рекою

Сровняла пухлой пеленою.

Блеснул мороз. И рады мы(қ уана)

Проказам матушки зимы.

Бірінші екі жолы баяу оқ ылады, дыбыстарды ерекшелендіре. Одан кейін ү лкен пауза жасап, одан кейін дыбыстық, тондық қ а ө згертеміз. Бұ дан кейін кішкене жандандырамыз. Ө лең ді оқ удың соң ы психологиялық пауза мен ұ штастырамыз. Қ ыстың жаң а ә серімен аяқ таймыз.