Мәнерлеп оқу

Мә нерлеп оқ у – мә тіннің эмоцияналдық жә не мағ ыналық мазмұ нының, ә ртү рлі интонацияның кө мегімен кө рсетілетін оқ удың сапасы.

Лингвистер интонацияны сө йлеудегі дыбыстардың қ алыптасуынан жә не мағ ыналық, эмоциональді жағ ын тон, сө йлеу ритмымен, сө йлеу типімен, дыбысталу кұ шімен, сө йлеу арасындағ ы паузамен жә не жалпы айтылу кезіндегі дыбысталу арқ ылы кө рсетіледі.

Мә нерлеп оқ ыту дағ дысын дамыту сабақ барысында жә не сыныптан тыс уақ ытта ә деби кітаптар арқ ылы, сонымен қ атар арнайы таң далып алынғ ан жаттың улар арқ ылы жү зеге асады.

Мә нерлеп оқ ыту дағ дысын дамыту тү рлері мен ә дістері:

1. Дыбыс, буын, сө з, жаң ылтпаш, тө рт жол шумақ ты анық айтқ ызу арқ ылы 1 – сынып дыбыстау, сө йлеу кезінде нақ ты артикуляциясын, дұ рыс тыныс алу дағ дысын қ алыптастыру.

2. Хормен оқ у – мұ ғ алімнің дауыс кү шін, дыбысталу мелодикасы мен сө йлеу темпін ұ ғ ынып, тү сінігін қ алыптастыру. Сол сияқ ты жаттығ улар мә тіннің кейбір сө йлемдерді немесе тө рт шумақ тар физкультминуттарда қ олданылады. Сонымен дауыс кү шін реттеу дағ дысын қ алыптастыру, яғ ни, мазмұ ны мен дауысталуы сә йкес болу ү шін, балалар тақ пақ тар жаттайды, ү зілістер кезінде оқ ыту сабақ тары барысында жә не қ озғ алыс кезінде қ атар жү ріп отырады.

3. Еліктеу арқ ылы мә нерлеп оқ у. Бұ л тә сіл арнайы мектептердің бастауыш сыныптарында жетекші орын алады. Сонымен қ атар бұ л мә нерлеп оқ удың ү лгісін бірінші мұ галім кө рсетеді. Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар балалар ү шін оқ ып жатқ ан адамды тың дап қ ана қ оймай, оның мимикасын, жесттерін кө ру қ ажет. Грамматикалық кө шірмелерді (грамзаписи) тың дау арқ ылы жә не тың далғ ан туындыны оқ ушылырмен бірге отырып талқ ылағ ан болса, сол туындыны мә нерлеп оқ у ә рекет жасағ анда ғ ана нә тиже береді. Сө йлемнің бірінші ә ріпінен бастап оқ ушыларғ а мә нерлеп оқ уын жаттық тырады. Себебі, мә нерлеп оқ уды буындап оқ уғ а болмайды, мұ ғ алім хормен жә не индивидуальды дыбысталуғ а кө ң іл бө леді. Балалар ересектерден кейін бірден сө йлемді қ айталап отырады. Сө йлемді бірнеше рет буындап оқ ығ аннан кейін, сө йлемнің тыныс белгілеріне қ арай дыбыстайды.

4. Рө лдеп оқ у, мә тінді драматизациялау. Бұ л амалдар кү рделі болса, нітижелі болып келеді, себебі, оқ ушы амалсыздан ауыз екі сө йлеу тілінен мә нерлеп оқ уғ а ауыстырады. Осы амал тиянақ ты дайындық тан кейін қ олданады. Сол кезде балалар мә тіннің мағ ынысын жақ сы тү сінеді жә не жылдам оқ и алады. Дайындық процесінде оқ ушы диалог ішіндегі автор сө зінеде мә н беру керек жә не автор сө зінде бір оқ ушы оқ уы тиіс. Себебі, автордың сө зін ажырата алу ақ ыл есә кем балалар ү шін ө те қ иын болып келеді жә не бұ л жұ мыс 3 – ші сыныптап оқ улық тан, индивидуалды карточкалардан немесе тақ тадан оқ ытыла бастайды. Ә рекеттегі тұ лғ алардың сө здері тү рлі – тү сті блоып жазылады. Осындай тү рде тү сті жолақ ты рө лдеп оқ итын оқ ушыларда алады.1 – оқ ытылудан кейін, жақ сы оқ ығ андар келесі оқ ушығ а береді; 1 – оқ уда қ ателіктері болғ ан оқ ушылар қ айталап оқ иды. Кемелденген шаң ына жеткенде жеткенде, мә тіндегі автор сө здерімен тө л сө здерді бірге оқ ымай, олардың назарын қ айта кітапқ а аудартады. Диалог мазмұ нындағ ы ә рекеттің жағ дайын ұ қ сату ү шін сахналық реквизиттер: киімдер, жиһ аз, аң дардың бет пердесін қ олданады.

5. Интонация амалдарын орындаудың арнайы жаттығ улар жә не саналы тү рде қ олдану методикасын анық жасағ ан М.Ф. Гнездилов. Мә нерлеп оқ ытуғ а дайындық ты 1 – сыныптан бастау қ ажет. 1 – сынып оқ ушыларымен жү йелі тү рде жұ мыс жасаса, жылдың аяғ ында оқ ушылар синтаксистік ү зілістерді сапалы тү рде сақ тауды, сө йлеудің аяғ ында дауысты тө мендетіп, нақ ты жә не анық оқ и алады. 2 – ші сынып оқ ушылары мұ ғ алімнің интонациясын ізінше қ айталай алады, олар сұ рақ та берілген негізгі сө здерді бө ліп алу жағ ын қ арастырады. Бұ л оқ ушылардың осы кезең де саналы тү рле екпінмен жұ мыс жасай алады деген сө з емес. Бұ л біліктіліктің қ алыптасуы жай, ә рі бұ л процестерде арнайы жаттығ улар жасалып отыруы керек. 3 – сыныптан бастап оқ ушылар едә уір болсада сө здерді бірдеп, бү тіндей, оқ у біліктілігі артқ анда, интонация қ ұ ралын мә тінді оқ у барысында дамытады. Темпен жә не сө йлеудің ә уезділігімен, тонмен, дауыс кү шімен, кейіпкердің нақ ты мінезімен, лоардың жасы, нақ ты ситуациямен жұ мыс жасалады. Оқ ушылар мұ ғ аліммен бірге осы жағ дайда қ андай темп қ ойылатынына талқ ылау жасайды. 3 – ші сынып ү шін актерлік мінезіне сай, кейіпкердің сө здеріне нзар аударғ ан орынды (сыбырлау, айғ айлау), ө з бетімен автордың нұ сқ ауларын орындауды талап ету керек. Логикалық ү зіліспен (пауза) жұ мыс жасау, ақ ыл – кем балалар ү шін кү рделі. Сол себепті кіші сыныптардаосы жұ мыстарды ө ткізбейді. Балалар ү зілісті мұ ғ алімнің айтқ анымен жасайды. Бірақ та бұ л жағ дайда оқ ып жатқ ан баланың мә тініндегі мағ ына бұ рмаланады, сол себепті мұ ғ алім қ ате ү зілістерге, тоқ тауларғ а тү зету жасап, мағ ынасына қ арай болатын ү зілістерді кө рсетіп отыру керек.

Жоғ арғ ы сынып болғ ан сайын интонацияның компонентарлы сө йлеу жұ мысы барынша тү сінікті болады. Туындығ а талдау жасау ү дерісінде логикалық ү дерістер анық талады, мағ ыналық екпін жасау арқ ылы сө здер, ол ә р абзатцта тон мен дауыс кү шімен белгіленеді. Мә нерлеп оқ у жұ мысын шың дау мақ сатында: тақ пақ тар, прозалық ү зінді, жаттауғ а арналғ ан арнайы бағ дарлама, эмоциялық жағ дайғ а толы қ ысқ ы ә ң гімелер.

Интонациялық, мә нерлеп оқ уғ а алынғ ан мә нінде бірінші мқ ғ алім оқ иды, кейін оқ ушы ішінен оқ иды. Бұ л балалар мә тінмен танысып, интонациялық қ ателіктер жібермеу ү шін жү ргізіледі.

Талдау процесі кезінде тон мен сө йлеу темпі белгіленеді. Жоғ арғ ы сыныпта ө лең ді талдауда (7сынып)

1) Ө лең жолдарын мұ ғ алім оқ иды.

2) Ө лең жолдарын оқ ушылар іштерінен оқ иды

3) Ә ң гімелесу жә не мә тінге белгі қ ою.

Оқ у біліктілігін қ алыптастыруда мынаны ескеген жө н. Егер мұ ғ алімнің ө зі жетік мең герген, мақ сатты тү рде туындының мағ ынасын талдауды ғ ана емес, сонымен қ атар мө нерлеп оқ уды жақ сы мең герген болуы тиіс. Мә тіндегі логикалық екпін, логикалық жә не психологиялық ү зіліс, дауыс тонының талдау кө п жағ дайда индивидуалды қ абылдауғ а байланысты екені даусыз. Сонымен қ атар бірнеше ережелер бар, бқ л ережелер кә сіби тү рде мә нерлеп оқ уғ а дайындық ты қ ажет етеді.