Сауаттылыққа оқыту әдістемесінің лингвистикалық негіздері

Сауатты окыту негізінде тек кана психикалык кезең і гана емес кімде кім сауатты жазуга уйреніп коймай сонымен коса спецификалык тілдіде уйренді.Жалпы айтқ ан кезде сауатты жазу кезінде жү зеге асырылады, егер ә дістеме лингвистикалық заң ның тіліне бағ ынса, сонымен қ оса қ азақ тілді фонетикасымен графикасы сә йкестенеді

Солардын негізгілерін қ арастырайық, қ азақ тілді хаттама дыбыстық болып табылады.Негізгі дыбыстық ырғ ақ тың қ ұ рамына ә ріп жә не сө з қ ұ рамы кіреді.Сонымен «конь» сө зінде «к» жә не «о» дыбысы ұ қ сас ә ріптермен байланысады,»к» жә не «о» жің ішке дауыссыз «н» екідыбыстық «н»,»ь».

Дыбыстық тіл - бұ л қ олданыстағ ы сө з, тілдік органдармен байланысады.Фонетикалық дыбыстың мү шесі бұ л буынның жартысы, қ ысқ артылғ ан, бө лінбейтін дыбыстардың бірлігі, бірде артикуляциялық жаттығ уда қ олданылады.

Ырғ ақ бұ л дыбыстық бірлігінің тілдік системасы.Берілген тілдің сө здік тү рдің жә не берілген тілді бр жә не бірнеше дыбыстың оның аллофоны болып табылады.б

Сө йлемде «мьлако» «о» ырғ ақ болып есептелінеді. «ь», «а», «о»аллофон ретінде есептелінеді.

Ырғ ақ кү шті жә не ә лсіз болады.Кү шті ырғ ақ қ атты айтылғ анда байқ алады, яғ ни ол жоғ арғ ы интонацияда байқ алады.Дауысты дыбыс «ң» қ атты позициясы «воды» ы дыбысына екпін тү седі.Одан басқ а «э» «мал-м ал» сө здің ортасында дауыссыздың алдында «банкь- бан кь»

Ә лсіз ырғ ақ, ә лсіз ырғ ақ айтылғ анда байқ алады.Дауыссыз дыбыстарғ а жең іл позиция екпінсіз. «вада».Қ атаң ү ндіге жуан жің ішке дауыссыздарғ а барлық позиция ә лсіз болып табылады, тек санаулы ғ ана.

Ә лсіз ырғ ақ кү шті сө зінің нұ сқ асы болып табылады.Қ атты жә не ә лсіз ырғ ақ тың тізбектелуі ырғ ақ тық қ атар тү зеді. «вьдавос» осы сө зде дауысты «о» катты дыбыстың екпінінде, ал екпінсіз ә лсіз позицияда ырғ ақ тық қ атар «о», «а», «ь». «труды», «трут», «труд иць» сө зінде «д» дауыссызы ырғ ақ тық қ атар тү зеді. «д», «т», «д».

Ырғ ақ тілдік жә не дыбыстық айтылуда қ алыптасады.(аллофон)-дауысты жә не дауыссыз.

Дауысты дыбыстар олар, гортанида байланысады.оларды айту кезінде ауа кедергіге ұ шырамайды.Казак тілінде 12 дауысты дыбыс бар.Дауыссыз дыбыстар, олар ауыз арқ ылы дауыс пен жаң ғ ырық тың кө мегімен байланысуын айтамыз.(тек жаң ғ ырық ғ ана), буын байланыстырушы болып табылмайды.Олардың айтылуы кезінде ауадан шық қ ан дыбыс кедергіге ұ шырайды.Дауыссыз дыбыстардың саны ә лі ырғ ақ тық шкаламен байланыспағ ан.Мектептік оқ ыту кезінде олардың саны 28.

Сонымен дауыссыз дыбыстар келесі параметрлер бойынша байланысады.дыбыспен жаң ғ ырық тың кө мегімен; жаң ғ ырық (қ атаң жә не ү нді)- «б», «ф», «п», «в» жә не т.б.ұ ян-«р», «л», «м», «н».келесі байланыстар бойынша взырвные-«б», «п», «д», «т», «г», «к», щелевые-«в», «ф», «с», «з», «ш», «ж», «щ», «х», «й», діріл-«р», аффрикатты-«ц», «ч», смычно проходные-«м», «н», «л», еріндік-«б», «п», «м» жә не тілдік-«д», «т», «г» жә не т.б.жуан мен жің ішке бойынша «б», «б» «п», «п» жә не т.б.таң дайдың кө мегімен мұ рындық -«м», «н» жә не ауыздық -«б» жә не «п».

Дыбыстар жазбаша ә ріптермен байланысады.Мысалы «а» дыбысы мяч сө зінде я ә ріпімен, ал рак сө зінде а ә ріпін білдіреді.

Жаң а орыс тілінде 10 дауысты, 21дауыссыз жә не 2дыбыс білдірмейтін ә ріп бар.

Ә ріптің жазылуында тө рт тү рлі орын қ олданылады, таң балы жә не қ олмен жазылатын, ә рқ айсысы жазылғ ан жә не таң бамен блады.Таң бамен қ олмен жазылғ ан ә ріптердің бірімен айырмашылығ ы лексика –синтаксистикалық тү сінікте.

Жалпы алғ анда ә ріптер дауысты болып бө лінеді.нейотованные, олар жуан дауыссыздың мағ ынасын білдіреді (а, о, у, э, ы), жә не йотовонные, қ олданыстағ ы жің ішке болып байланысады.(я; е, и, е, ю,)дауыссыз косарлы жуан-жің ішке (15пар)-б, в, г, д, з, н, л, м, н, м, н, м, р, с, т, ф, жане косарлы емес жуанды білдіреді.ж, ш, ц, косарлы емес жің ішке-ч, щ.аріп негізгі турлаулы магынасын білдіреді.аріп окудагы негізгі белгілерін баска созде.Баска созді окуда сайкес келеді.сад-сады спилитъ негізгі турлаулы белгілер аріпті жане созді окуда жане де одан болектеніп турады.вода стилъ.аріптердің айтылуында негізгі белгілерін графикалык ерекшелерімен сайкестенеді.турлаулы магынасы орфографияиялык ережеге суйенеді.ар турлі бірдей дыбыстарды білдіреді.мумкін, (вод)жане(вот)-дыбыс (т)бір аріптен екі дыбыс білдіруі мумкін.аріптер я, е, е, ю дауыстыдан кейін-(майа), сө з басында-(йаблькь)бө лінетін белгілерден кейін-(л йот).

Ә ріп дыбыс білдірмеуі мү мкін, бұ ларғ а ъ, ь жатады.

Қ ағ аз бетінде ұ қ сас жуан жә не жің ішке дауыссыз, сонымен келесі дауысты ә ріптер бір бірімен байланысқ ан бір жағ ынан дауыссыз дыбыстың ырғ ағ ы келесі жазылудағ ы дауысты дыбыстардан анық талады.

Сондай кейіпте хаттың бірінде жә не орыс тілінің оқ ылуында, бө лек ә ріптер емес, ол буын болып табылады.Орыс графикасының буындық нысаны, екі бірдей жуан жә не дауыссыз жің ішке дыбыстың мағ ынасында пайдаланады.Дауыссыз дыбыстың бір қ атары ұ қ сас қ атаң жә не ү нді дауыссыз, екі қ атар дауыссыз дыбысты білдіреді.б- п, в –ф жә не т.б.

Дыбыстық аналитикалық синтетикалық ә дісті сауатты оқ ыту б.з 60 жылдары ашылды.Бұ л (ә діс кә зіргімен салыстырғ анда бұ рыннан бар ә діс; ә ріптік буындау, буындау бү тін сө здер жә не т.б).Бұ рыннан айтылғ андай орыс тілді хаттама кө бінесе толық жә не келесі фонетикалық мінездемемен анық талады.

Фонетикалық қ абылдаудың дамуы, ойды жинақ таудың анализымен синтезі, бұ л ә діс балаларды оқ уғ а, жазуғ а бағ ытталғ ан, ойды жә не тілді дамытуғ а кө п ық пал етеді.

Аналитикалық синтетикалық принциптің негізгі ә дісі балалардың интелектісінің дұ рыс қ алыптасуын қ адағ алайды.

Дә л қ азіргі уақ ытта бұ л ә діс жан жақ қ а таралғ ан болып табылады.

Қ азіргі ғ алымдардың тә жірибелік кезең деріне В.Горецкии, В.А.Кирюшкин, А.Ф.Шанько кіреді

Аналитикалық синтетикалық ә дістің негізгісіне келесілер кіреді.

В)Ақ ыл ойы артта қ алғ ан оқ ушылардың б-4 тілінде ү немі мына дыбыстырдың бұ зылысы болады.(ш), (ж), (щ), (р), (л), (ч) бұ л дыбыстырды ү йренуге біраз уақ ыт жұ мсалады.Бұ л бұ зылыстырды дыбыстырдың сабақ барысында артикуляциялық жаттығ улар арқ ылы балаларды дыбыстар ьен ә ріптердің тура қ олданылуын ү йрету логопедке жү ктеледі.Ақ ыл есі артта қ алғ андардың тілі дыбыс шығ аруда ә лсіздеу; балалар дауыссыз дыбысты шығ аруда акустикалық артикуляциялық белгілерін шатастырады.

Г)Сө йлеу барысында дыбыстардың қ олданылуы арнайы мектептердегі бұ л факторлар текқ ана 3дыбысқ а қ атысты ф, щ, э ә ріптері.Бұ ның дұ рыс айтылуына қ арамастан олар оқ у барысында соң ғ ы этапта жә неде сө йлеу барысында сирек қ олданылады.

2)Буындардың оқ ытылудағ ы жаттығ улар а-у, у-а, а-н, у-м екі ә ріптік буындардың тікелей басымдылығ ын кө рсетеді.Буындардың қ ұ рылымын дыбыстарды қ оюда буындарда ө згеріске ұ шырап буын қ ұ рамын ө згертеді. Берілген буын бір дыбыстың екінші дыбысқ а бірігуі негізін қ ұ райды.Дауыссыз дыбыс ө зінен кейінгі дауысты дыбыстың ә серінен айтылады немесе дауысты дыбыстың алдың ғ ы дыбысты қ айта ө ң дейді.Ақ ыл есі артта қ алғ андарғ а негізгі қ иындық бұ л дайындық кезең індегі буындардың буын қ ұ рылымының алдында пайда болады.Ү йрету процесі кезінде солдан оң ғ а қ арай ө ң деу ә ріптер мен дыбыстарғ а қ атысты.Синтагматикалық байланыс кезінде буындар қ ұ рылымын ү йрету ары қ арай қ иындай тү седі(ссгс) солай жә не сол кү рделі буындардың пазициялық жү йесімен дауыссыз дыбыстардың басында жә не соң ында келуі.Арнайы мектептен қ арапайым мектептің айырмашылығ ы ә рбір буында ө з бетінше фонетикалық бірлік ретінде оқ ытылады сондық тан буын қ ұ рылымында кү нделікті қ иындық тар кездеседі

3)Қ азақ тіліндегі фонетикалық принциптері базасындағ ы негізгі ести отырып жазуды ү йрету, графигі шығ ады мағ ынасын ә ріп берілген негізгі дыбыстың ретімен бастапқ ы осының нә тижесін зерттиді.

4)Ә ліппеге дейінгі кезең нің басты мақ саты: оқ ушыларды оқ у мен жазудың алғ ашқ ы, ұ арапайым дағ дыларын игеруге дайындау; білім алуғ а деген ынтасын ояту жә не сө илеу тілі дамуындағ ы ерекшеліктерін анық тау, есту жә не кө ру дағ дыларын дамыту; дыбыстарды дұ рыс айтуғ а жә не ажырата білуге ү йрету; кең істікті, уақ ытты бағ дарлауғ а ү йрету; қ олдың бұ лшық еттерін шынық тыру, қ имыл қ озғ алысын дамыту, ауыз екі сө йлеу тілін жетілдіру.Оқ ыту жұ мысы қ оршағ ан ортадағ ы заттармен, қ ұ былыстармен таныстыру, дидактикалық ойындар сипатындағ ы жаттығ улар жү ргізу арқ ылы ө теді.

5)Логопедиялық оилаудың бұ зылысы.Психикалық процестің баяу ө туі қ абылдауда оқ ушылар тә жірибесін ұ йымдастыруғ а мү мкіндіктері болмайды.Ә р фонетикалық оқ ытылуы сол типте осылардың барі қ алыптасып интелектісі бар оқ ушыларғ а арналғ ан.Ақ ыл есі арта қ алғ ан оқ ушылар кө п уақ ытты керек етеді осы материалды игеруді бекітеді.Мектеп праграмасын мең геруді кө п уақ ытты керек етеді.Соны ары қ арай дамыту ү шін буынғ а бө ліп оқ ытуды буынды структурамен танысып ү ш немесе оданда кө п дауысты келесі жылғ а қ алдырады.

6)Аналитика смнтетикалық методотпен элементерін буынга бө лу ә дісі.Қ олайлы жағ дайда мақ сат қ ұ руда буындарды қ абылдау жә не тану.Буынғ а бө лу ә дісінің элементерді енгізгенде сауаттылық қ а ү йрету есте сақ тау процесін қ озғ алысқ а ә келеді.Ақ ыл есі артта қ алғ ан балалар осы мамандық пен бір жағ ынан буын структурасының механизмнің қ алыптасуын ескереді, екіншіден ү немі буынғ а бө лу карточламен немесе ойын тү рінде балша берілген тапсырмалар мен жұ мыс істеу есте қ алуына кө мектеседі.

7)Сенсорлы жә неиинтелектуалды, тілінде кемістігі бар балаларды оқ ыту.

Ақ ыл есі артта қ алғ адарды оқ уынды ең алымен оның кө ріп қ абылдауын, саусақ қ ол маторикасын, тілінде кемістікке, қ арапайым мә тіндегі қ ателіктеріне, назар аударуына, есіне мә н беру керек.

8) Ақ ыл есі артта қ алғ ан балалллардың ә ртү рлі мывсалдармен жә не ойын тү ріндегі мысалдары анализ жә не синтез арқ ылы қ адағ алау.

Қ иындау келген логикалық тапсырмалар тағ ы дә л осындай, анализ жіне синтезді талап етеді, қ осымша берілген тапсырмаларды, талап қ оюды талап етееді.

Бұ л мақ сатта қ арату жә не ойын тү ріндегі тапсырмалар қ олданылады.

Ә ріптерді жақ сы есте сақ тау ү шін сурет тү рінде берілген альфабит қ олданыларды. Сурет ол ә ріпті былай бейнелеуі керек жә неисол сурет сол ә ріптер басталуы керек. Бұ л ә дісте балаларғ а ә ріпті жаттау оң ай болады.

Дыбыстық аналитикалық синтетикалық ә дісті сауатты оқ ыту б.з. 60 жылдары ашылды. Қ ұ л ә діс (Қ азіргімен салыстырғ анда бұ рынан бар ә діс: ә ріптік буындау, буындау бү тін сө здер жә не т.б) Бұ рынан айтылғ андай орыс тілді қ айталама кө бінесе толық жә не келесә фонетикалық жә не фонетикалық мә нездемемен анық талады.

Фонематикалық қ абылдаудың дамуы, ойды жинақ таудың анализімен синтезі бұ л ә діс балаларды оқ уғ а, жазуғ а бағ ытталғ ан, ойды жә не тілді дамытуғ а кө п ық пал етеді.

Аналитикалық синтетикалық принциптің негізгі ә дісі балалардың интелектісінің дұ рыс қ алыптасуын қ адағ алайды.Дә л қ азіргі уақ ытта бұ л ә діс жан жақ қ а таралғ ан болып табылады.

Қ азіргі ғ алымдардың тә жірибелік кезең деріне В.Г. ГОрецкий, В.А Кирюшкин, А.Ф Шалько кіреді.

Аналитикалық синтетикалық негіздің ә дісіне келесілер кіреді.

1) Тілді ү йрету дыбыстан басталады, яғ ни ол қ андайда бір ә ріптен бастау алу керек.Дауыс шынайы дыбыспен ерекшеленеді, яғ ни кез келген дыбыстың қ осылуын анық тайды.

2) Кө п уақ ыттың жұ мыссыз нә тижесінде анализ бен синтездің байланысуы пайда болады. Ғ алымдар сө йлемді сө зге, ал сө здерді буындарғ а бө ліп қ арастырады, дыбысты шығ арып жә не қ айтадан буындарғ а қ ысады, оны сө збен толық тырып, сө йлем қ ылып шығ арады.

3) Дыбысты ә ріпті дұ рыс оқ ыту кө бінесе тілдік оқ ытумен анық талады.

4) Оқ у мен жазу буыннан алынады, дә л орыс графикасының буындық принципіи ретінде негізгі буындық структура буын болып табылады.Ең бірінші кезең де оқ ушылар оқ уғ а жә не жазуғ а ү йренеді.

5) Буындық структура кө бінесе оқ ығ анғ а ың ғ айылы болып келеді, сонымен кө бінесе сө здерд қ олданылады.Буындар баланың есінде мынадай ретпен қ алыптасады. Г дауыстылары С, Г дауыссыз, дауысты (ма), СГС (кот, кит) ССГС (Стол, степь), СГССС (мост, серп), ГС (ум), СССГ (строи иьт) Барлық буындық стуктуралар, тікелей базалық буында оқ ытылады.

6) Жазбаша жә не ауызша оқ ыту параллельді жү реді. Таң балық ә ріппен танысқ ан оқ ушылар, оны жазбаша тү рде оқ ып ү йренеді.

7) Барлық дыбыстар мен ә ріптерді оқ у, сонымен буындық структура. Ә ріпке дейін жә не ә ріптік кезең де шақ талады, сосын жылдық оқ удың соң ында алғ аш бар білім ө з дең гейін кө рсетеді.

8) Сауатты оқ у, ө з кезең інде тә рбиелік жә не дамытушылық қ а ү йркетеді. Ол сә йкеес системалық жаттығ улармен қ амтамасыз етеді, қ оршағ ан орта жә не оның анализі мен сө здік талдаумен қ абылдап тү сінумен шартталғ ан.

9) Акыл есі кем балалар орыс тілінің жү йесін фонетикалық заң мө лшері бейнеленген талдау болжамдау аналитикалық синтетикалық ә діс.

129-143бет

Ә ліппеге дейін кезең

Ә ліппеге дейінгі мезгілде сауат ашу сабағ ы қ алыптасады. Жоғ арыда айтылғ андай, 2 ай жалғ асады. Мұ ғ алім осы уақ ыт аралығ ында ә р оқ ушыны мұ қ ият тү рде зерттейді: кең істікте бағ дарлау, сө йлеу дең гейі, фонематикалық есту, кө ру қ абылдауы, моторика, мектепке дайындығ ы. Логопед пен мұ ғ алім оқ ушының сө йлеуі, лексикалық толық тылығ ы грамматикалық қ ұ рылымын бірге отырып жұ мыс жасайды. Барлық мә ліметтер арнайы кү нделікке жазылады. Ерекше тү рде психофункциямен қ атар ә р балағ а жеке тапсырмалар беріледі. Мінездеме мұ ғ алімге ары қ арай жұ мыс жасауына, жоспарлануына, жалпы жә не кейбір кемшіліктеріне қ арай жеке оқ ушы кө мек кө рсетуі абзал. Сонымен қ атарлас оқ ушыларғ а сауат ашу сабағ ы болады. Ә ліппеге дейінгі кезең де келесі шарттар орындалады:

1. Сабақ қ а деген қ ызығ ушылығ ын арттыру;

2. Сө йлеу туралы тү сінік қ алыптастыру;

3. Есту қ абылдауын тү зету, фонематикалық естуін дамыту;

4. Артикуляциялық бұ лшық етін жақ сарту, нақ ты артикуляциялық дыбыстарды қ ою;

5. Кө ру қ абілетін кең істікте бағ дарлау;

6. Ұ сақ моториканы дамыту.

Ақ ыл-есі кем балалармен мұ ғ алім қ азақ тіліне қ ызығ ушылығ ын арттыру екі себеппен тү сіндіру қ ажет. Бірінші қ ызығ ушылығ ының тө мендеуі. Кө птеген ақ ыл-есі кем балаларда оқ у жазуғ а деген қ ызығ ушылығ ы тө мен. Екінші себеп ақ ыл-есі кем оқ ушыларғ а барлық қ арым-қ атынастар психикасына ә сер етеді. Ө зін-ө зі бағ алаудың тө мендеуі, тұ йық талуы, ә лде кө п сө йлесуі байқ алады. Ө зіне деген сенімділікті тек оқ у барысында ғ ана кө рсетеді.

Оқ ушығ а қ азақ тілі сабағ ының керек екенін тү сіндіру мақ сатында балаларғ а ың ғ ай жасауғ а тиісті. Оларғ а дә режесіне сай тапсырмалар берілуі сабақ тың ойын тү рінде тиімді болады.

Ә ліппеге деінгі жоспарлы материалдардағ ы оқ ушығ а кү нделікті тұ рмыс жағ дайы, мектептегі ө мір, отбасылық ө мір, ү лкен адамдар ең бегі, табиғ ат туралы тү сінік нақ ты тү рде дайындау қ ажет.

Тә жірибе барысында бірінші сынып оқ ушылары ең бек сабағ ында ермексазбен, тү рлі тү сті қ ағ аздармен, экскурсияғ а бару, заттардың тү р келбетін анық тау, сауат ашу сабағ ында сурет, ертегі оқ у, ә ң гіме, сабақ тан тыс ойын жаттығ улары бар барлығ ын орындау.

Ақ ыл-есі кем балалардың есту қ абілетін арттыруең бірінші дифференциациялау, яғ ни қ оршағ ан ортаның дыбыстары(жапырақ сыбдыры), адамдардың кө ң іл кү йінің жағ дайы(алақ ай) анық тауы қ ажет. Фонематикалық қ абылдау алдымен кемшіліктерді жою жә не фонематикалық қ абылдауғ а дайындалу. Баланың 2-3жас аралығ ында фонемді тілді ажырату байқ алады. Психологтардың пайымдауынша фонематикалық дифференциацияның қ абылдау балағ а дыбысты дұ рыс қ абылдауғ а кө мек кө рсетеді. Ақ ыл-есі кем балалар ана тілінің фонемасын қ абылдауы тө мен болады. Мысалы: с-ш, з-с, л-р. Ақ ыл-есі кем балалар есту фонемінің қ алыптасуына ә сер етеді.

Фонематикалық есту қ абілетіне жү ргізілетін жұ мыс сө здердің бір біріне ұ қ састығ ын, яғ ни фонематикалық паронимдердің тү сінікті қ алыптастырумен жү реді. Мысалы: ұ стаз балаларғ а сурет ұ сына отырып бейнедегі сом кеінгі ү йді, ары қ арай табақ ты, одан кейін тышқ анды кө рсетеді. Кү рделі жағ ынан буындарды біріне бірін талдау, буын қ ұ рылымымен жә не дыбыстың айтылуындағ ы қ иыншылық тар кездеседі. Оқ ушылар ұ стазбен бірге бір буынды жә не бір дыбыстарды екі тізбекпен қ айталай отырады. Тілінде бұ зылысы бар балаларғ а бұ л тізбектегі буындарды қ оспайды. Жаттығ уларды орындау барысында оқ ушылар ә р сө зге мұ қ ият жә не қ ателіктерін тү зетіп отырады.

Дыбыстарды талдауды ү йрету, фонематикалық естуге арналғ ан жұ мыстар бір-біріне бір бағ ытта жү реді. Оқ ушылардың қ иындық тарын тү сіне отырып, ең алдымен сө здерді ерекшелеп сө йлеу бірлігін қ алыптастыру керек. Оқ ушылар ү стел ү стіндегі заттарды атауғ а ұ сынады. Кейін екі балағ а сө здерді қ айталауғ а нұ сқ ау береді, ә р сө зге ретімен атауғ а тапсырма беріледі. Заттардың ә рекетімен байланысты жаң а сө йлем қ ұ рауғ а баспалдақ болады. Қ ұ ралғ ан сө йлемдер сө здерге бө лінеді. Жаттығ улардан кейін оқ ушыларды қ айта бастапқ ы сө здерді буынғ а бө луді ұ сынады.

Қ орытынды жұ мыс сө йлеуге арналғ ан талдау жасау. Сө йлеуді талдау ә ліппеге дейінгі кезең де ойын тү рі ерекше. Сө йлемнің қ ысымын тө мендету мақ сатында ә р тү рлі ә діс тә сіл қ олданылады. Кө рнекіліктер арқ ылы сө йлем қ ұ рау, оқ ушыларғ а сө йлемнің қ анша сө зден тұ ратынын анық тауды ү йрету.

Артикуляциялық аппаратқ а дамытуғ а арналғ ан жаттығ улар сө йлеуді талдауғ а ың ғ ай жасайды. Артикуляциялық аппарат іс-ә рекетінің тұ йық тығ ы ми бө лімінің ақ аулығ ына байланысты. Ә ліппеге дейінгі кезең де логопед жә не ұ стаз бірге жұ мыс атқ ара отырып артикуляциялық аппарат екі бағ ытта жұ мыс жасайды: дұ рыс артикуляциялық бекіту жә не ә р дыбысқ а нақ ты тә рбиелеу. Кү нделікті артикуляция жаттығ улар, артикуляциялық бұ лшық еті, жоғ арғ ы дұ рыс айтылудың дыбыстары, жаң ылтпаштарды жаттату, балаларғ а бірінші кү ннен бастап артикуляциялық дыбыстарды нақ ты тү рде жаттауды талап ету.

Кең істікте бағ дарлауғ а арналғ ан жұ мыстар, балаларғ а нақ тылық, кө лемдік, кө ре есте сақ тау, екі затты салыстыру, оң жақ пен сол жақ ты айырмашылығ ын білуді талап етеді. Бірінші кезең де балаларғ а тү с ажырату, кө лем заттың мө лшерін анық тау. Ә ліппеге дейінгі кезең балалар орнаментпен жұ мыс жасау, геометриялық фигуралар, кө кө ністер мен жемістердің суреттерімен жұ мыс жасайды. Графикалық ә ріптерде жазуды ү йретуді ең алдымен екі орнаментті салыстыру, қ ұ растыру. Жұ мысты қ иындату тізбекпен қ атар кө ру қ абілетін қ абылдату, басқ а да психикалық функцияларды дамыту.

Қ олдың ұ сақ моторикасын дамыту, ақ ыл-есі кем балалардың айырмашылығ ы, ұ сақ моториканы дамыту жә не жалпы іс-ә рекеттің дамымауы қ аламды дұ рыс ұ стамауы жазуда кемшілік туғ ызады. Ұ сақ моториканы дамытуең бек сабағ ында жү реді. Осындай сабақ тар қ азақ тілі сабақ тарында болады. Келесі ретпен орналасады:

1. Арнайы жаттығ улар-саусақ тарғ а арналғ ан;

2. Трафарет, контор, ә ртү рлі нү ктелерді қ осу;

3. Ә ріп таң басының затқ а ұ қ састырып салу;

4. Ә ріптердің элементтері.