Тілдің ауызша байланыс дамуы

Тілдік байланыс бө лшек, қ ұ рылымдық жә не мағ ыналы болып бө лінеді. Басқ а сө збен айтқ анда тілдік байланыс деп- бір-бірімен сө йлемдер байланыс жасау ү шін, сондай-ақ тілдік қ атынасты бір қ ұ рылымғ а нақ ты тақ ырыпқ а бағ ынуды айтады. Тіл, сонымен қ атар байланыс қ ызметі болып табылады. Қ арым-қ атынастың тү рлері: тү сіне алуы (импрессивтік), сө йлеу алуы (экспрессивтік). Тілдің экспрессивтік формасы екіге бө лінеді: диалогтік жә не монологтік. Мақ саттары бір: сө йлеу функциясын орындайды. Сонымен қ атар ә рқ айсының ө зіндік орны бар. Ә ң гімелесушінің дайын жә не дайын емес тү рі диалог деп айталады. Диалогта сө йлемдер ретсіз жә не толық емес келеді. Мимика, жест, жалпы ситуация, ауыз екі сө йлеу кең інен қ олданылады.

Монолог- диалогқ а қ арағ анда тіл жағ дайының кү рделі қ ызметі болып табылады. Тың даушыларғ а анығ ырақ болу ү шін сө йлем логикалық тү рде болу керек. Текст тілдік монологтік қ ызметінің нә тижесі болып табылады. Тілдік байланыс жә не мағ ыналы қ ызмет болып табылады. Лексико-грамматикалық жә не интонациялық қ ұ ралдар арқ ылы хабар беруші сө зді байланыстырады. Монологтік жә не диалогтік сө йлеу тү рлері ақ ыл-есі кем балаларда болмайды. Импрессивті жә не экспрессивтік сө йлеу тілі жеткілікті дамымайды. Ақ парат алғ анда ешқ андай қ ызығ ушылық танытпайды, адамдармен сө йлеу қ арым-қ атынасына тү спейді, айтылғ ан сө здерге мә н бермейді. Бір іс-ә рекеттен екінші іс-ә рекетке кө ше алмайды, логикалық ойлауының болмауы, тақ ырыптан ауытқ уы, ойының жеткізе алмауы, осының бә рі ақ ыл-есі кем балалрда кездесетін жағ дай.Сө йлеудің толық тай қ ұ ралы ретінде жоғ ары сынып оқ ушыларында сө йлеу тілі анық болмайды. Ө мірдің шынайы бейнесі ретінде заттарды бейнелеу ү шін 1-4 сынып оқ ушыларында ақ ыл-есі кем балаларда ө ткізіледі. Осы сабақ тардың қ ұ рамына (жануарлар, табиғ ат ә лемі, табиғ аттағ ы ө згерістер) жалпы кірістермелі (транспорт, ауыл, қ ала, отбасы) жә не кү нделікті жаруашылық болып табылады.

Оқ ытудың ә діс-тә сілдерінің мазмұ ны сабақ барысында талқ ыланады. Тә жірибе алмасады, сурет салады, кесіп қ ырқ ады, иә скейді, дә мін кө реді, бақ ылайды, материалдармен таныстырады, кө рнекі-қ ұ ралдар жә не ә діс тә сілдер қ олданады. Белгілі ақ паратты мең гереді. Грамматика мен ә дебиет сабағ ы тілді дамытуғ а ә сер етеді. Жазбаша жә не шығ армашылық жұ мысқ а дайындау жө нінде жасалғ ан экскурсия мен мерекелер жө нінде оқ ушылардың елестетушілігі, суретпен жұ мыс, синтаксистік, орфографиялық жә не грамматикалық сабақ тар ауызша байланыс тілі сабағ ында ө ткізілуі тиіс.

· Диалогтік тү рде оқ ушылардың ауызша байланыс тілі қ азақ тілі болып табылады. Оқ ытушымен оқ ушының ә ң гемесі – негізгі қ ұ рал (ә діс) болып табылады. Сұ рақ тарғ а толық жауап берілмей қ ысым жасалмағ ан тү рде ө тілуі керек. Сұ рақ тарғ а толығ ымен жауап берілуі міндетті болуы керек жә не ү немі жаттығ ып отыруы қ ажет. Сол себептен бірінші сыныптан бастап мұ ғ алім ү немі толық жауапты талап етіп отырады жә не жаттық тырады. Екі немесе ү ш сө йлемнен тұ ратын монолог тү рлері сыныптан сыныпқ а кө шкен сайын тақ ырыптар ашық тү рде ө тіледі. Сұ рақ қ а жауап беруді ү йрете қ оймай оғ ан, сұ рақ қ оюды да ү йрету керек. Тіл белсенділігін арттыратын формасы болып табылады. «Оқ ушы», «оқ ытушы» деген диалог ө ткізу керек. Мысалы, бір оқ ушы екінші оқ ушығ а тү сініксіз болғ ан сұ рақ тарын бір-біріне қ оюды ү йрету, сонымен «оқ ушы-ұ стаз» диалогын ө ткізу қ ажет, оқ ушы тү сініксіз сұ раұ тарын ұ стазына қ ояды. Бір жағ ынан мұ ғ алім қ ойылғ ан сұ рақ қ а жауап алады, екінші жағ ынан оқ ушылардың тіл белсенділігі артады. Бақ ылап отырылғ ан объектіні баяндау, бір суретті кө ркемдеп айтып беру. Суретке қ арап ә ң гіме қ ұ растыру, оқ ылғ ан текстті ауызша жә не жазбаша тү рде айтып беру, осының бә рі ауызша байланыс тү рлері тә жірибеде қ олданылады. С.Ю.Ильиннің тә жірибесінде кө птеп кө рсетілген. Оқ ушылар келесілерді мең гереді:

· Жеке сө йлемдерге қ арағ анда ауызша байланыс ойларын ажыратуды

· Тақ ырыптық ойларын анық тау

· Ойлау идеясын ерекшелеу

· Текстпен тексті байланыстыра білуді

· Ө зі текстке атау беруді, келісімді немесе идеяғ а байланысты табу.

· Сө йлемдер ксө йлемдер арасындағ ы логикалық байланысты табу. Жыл ө те келе материалдар кү рделенеді.

89-106бет (Жамал, Ү кілім)