Сөздік жұмыс

Сө з – тілдің басты бірлігі. Жекеше алғ а басу арқ ылы, ол алдымен номинативті функцияны орындайды – нақ ты заттарды, ә ректтерді, белгілерді, адам сезімдерін, қ оғ амдық қ ұ былыстарды жә не дерексіз ұ ғ ымдарды атайды. Сө йлемді грамматикалық қ ұ растыру арқ ылы сө з қ ұ рылыс материалына айналады жә не соның кө мегімен сө з коммуникативті роль орындауғ а мү мкіндік алады.

Л.С. Выготский сө зді сө йлемнің бірлігі ретінде ғ ана емес, оны ойлау бірлігі ретінде де анық тады. Берілген тезисті негіздей отырып, сө з қ орыту, тү сінік деген мағ ынағ а сү йенеді. Ө з қ атарында ә рбір қ орыту ойлау актісі болып табылады. Сонымен сө зде ойлау мен сө йлеу тұ тастығ ы ұ сынылғ ан.

Берілген психикалық процестердің байланысын қ арастыра отырып, Л.С.Выготский «ой білдірілмейді, бірақ сө зде іске асырылады», яғ ни ой сө з арқ ылы дамиды, жетіледі. Бұ л мағ ынада сө з когнитивті (танымдық) функцияны орындайтыны белгілі, яғ ни сө здік қ орының дамуы ойлауды ғ ана емес, сонымен қ атар басқ а психикалық процестерді де қ алыптастырады.

Балалардың лексикалық сө йлеу жағ ының негізгі жетіспеушіліктерін ескере отырып (сө здіктің шектелуі, оның анық еместігі, пассивті сө здіктің активті сө здіктен басым болуы) жә не қ азақ тілінен бағ дарлама келесі жолмен анық талады:

1. Сө здік қ орды байыту
2. Балалар мең герген бірақ нақ ты қ олданылмағ ан сө здердің мағ ынасын анық тау
3. Сө здік қ орды белсендіру

Берілген тапсырма қ азақ тілінің барлық сабақ тарында іске асырылады, бірақ пә н спецификасына (оқ у, грамматика жә не орфография, ауызекі тілдің дамуы) жә не саьақ кезең іне байланысты бұ л немесе тапсырмалар бағ ыттаушы болуы бірінші орынғ а тү суі мү мкін.

Ә рбір оқ у сабағ ы кезінде сө з мағ ынасының тү сінігі немесе мә тіннен бө лек олардың мағ ыналарын анқ тау жү зеге асырылады. Соынмен қ атар сө здер бө лімін мұ ғ алім тү сіндіред, қ алғ андарын оқ ушылар оқ улық тү сіндірмесінен анық тайды, лексеманың (сө з тұ лғ асының тұ тастығ ы) негізгі тобы балалардың мә тінмен жұ мысы кезінде анық талды жә не мең геріледі. Келесі оқ ылғ ан ә деби миатериалдарды игеру сө здік қ ордың белсендірілуіне ә сер етеді, яғ ни талдау туындысының кезең інде сұ рақ тарғ а жауап, тү сінік айту, ө мірлік жағ дайларғ а байланысты берілген туынды кейіпкерлерің нің сюжетін басқ а персонаж сюжетімен салыстыру сияқ ты тә сілдер қ олданылады. Бұ ндай тә сілдерді қ олдану мең герілген жә не нақ тыланғ ан лексиканы бірнеше рет қ айталауды болжайды.

Грамматика мен орфография сабағ ында тілдік жә не сө здік материал жинақ талады, ереже бойынша сө з мағ ынасының ө телуіне орай, негізгі тапсырмасы сө здікті анық тау болып табылады. Лингвисттардың болжауы бойынша сө зде тіл компоненттерінің барлығ ы берілген: фонетика (берілген сө з дыбыстардан тұ рады), графика жә не орфография (ауызша сө з ереже бойынша ә ріптер кодпен жазылады), лексика (ә рбір сө з мағ ынаны білдіреді, ал басқ а сө здер оғ ан жақ ын немесе қ арама-қ арсы мағ ына береді), грамматика (сө з тілде белгілі бір грамматикалық формада беріледі).

64-72бет

Сө здік жұ мыс (словарная работа)

Тілдің негізгі бірлігі сө з болып табылады. Жеке тұ рғ анда сө з номинатты функцияны атқ арады, яғ ни нақ ты бір заттың атын, ә рекетін, белгілерін, адамның сезімін, ә леуметтік кө ріністерді жә не жеке тү сініктердің атын айтуда қ олданылады.

Сө з грамматикалық сө йлемдермен байланысса коммунникативті сө йлеу қ ұ ралына айналады.

Л.С.Выготский сө з тек сө йлеу қ ұ ралының бірлігі ғ ана емес, сонымен қ атар ойлау қ абілетінің де бірлігі. Осы берілген тезиске сү йене отырып, ол сө здің мағ ынасын / жалпылау, тү сінік дегенді білдіреді. Берілген психикалық процестердің ә рекеттеріне қ арап, Л.С.Выготский «ой білінбейді, ол сө з арқ ылы жасалады», яғ ни ой сө з арқ ылы дамиды, шың далады. Бұ л сө здің когнитивті (тану) атқ аратынын кө рсетеді, ө йткені сө йлегенде сө здік қ ор жә не ойлау процестері ғ ана емес, сонымен қ атар басқ а да психикалық процестер дамиды.

Сондық тан да ақ ыл есі кем баланың қ оршағ ан ортамен байланыс жасауын тү зетуде жә не дамытуда сө здің атқ аратын рө лі, маң ызы, ық палы зор.

Балалардың лексикалық сө йлеуінің жетіспеуін ескере отырып(сө здік қ ордың жетіспеуі, оның анық еместігі, активті сө здік қ ордан гө рі пассивті сө здік қ ордың кө п болуы), қ азақ тілі бағ дарламасыкелесі жолдар арқ ылы тапсырма жұ мысын анық тайды:

· Сө здік қ орды байыту

· Балалар мең геріп алғ ан, бірақ дұ рыс қ олданбайтын сө здің мағ ынасын тү сіндіру.

· Сө здік қ орды активизациялау.

Аталғ ан тапсырмалар барлық сабақ тарда жү зеге асырылады(оқ у, грамматика жә не сауат ашу, ауызша сө йлеуін дамыту) жә не сабақ тың кезең іне қ арай бірінші немесе екінші тапсырма алдың ғ ы планғ а ө туі мү мкін.

Ә дебиет сабақ тарында жаң а сабақ пен танысуда нақ ты тапсырма (негізгі материал) болып алдың ғ ы екі тапсырманы шешуболып табылады. Ә дебиет сабақ тарының ір кезең інде сө здің мағ ынасын талқ ылау немесе берілген мә тінге байланысты сө здің маң ызын (мә нін) талқ ылайды. Мә тіндегі, шығ армаларындағ ы сө здің жартысының мағ ынасын мұ ғ алім тү сіндіреді, ал қ алғ андарын оқ ушылар ө здері кітаптан немесе сө здіктен қ арап алады. Оқ ылғ ан шығ арманың қ алғ анын оқ ушылар ө з беттерімен оқ ып алады, ал келесі кезең де сұ рақ қ а жауап, тү сінік айту, бір шығ арманың кейіпкерлерін екінші шығ арманың кейіпкерлерімен салыстыру, ө мірде болғ ан жағ дайлармен салыстыру жұ реді. Бұ л тә сілдерді пайдалану арқ ылы нақ тыланғ ан жә не қ алыптасқ ан лексиканы біртекті қ айталауғ а мү мкіндік аламыз.

Сауат ашу жә не грамматика сабақ тарында тілдік жә не сө йлеу материалдарын тиянақ ты таң дау керек, себебі бұ л сабақ тарда негізгі тапсырма сө здік қ орды нақ тылау болып табылады. Лингвистердің тұ жырымдауы бойынша сө зде тілдің барлық компоненттері кө рсетілген дейді: фонетика, графика жә не орфография, лексика жә не грамматика.

Сө здік қ ордың едә уір белсенді қ олданылуы жә не дамуы тә жірибелік сабақ тарда артады, себебі ол кезде оқ ушылар тек қ ана затқ а қ арап қ ана, оны қ имылдату, бө лшектеп кө ру, зерттеу арқ ылы бақ ылағ анда.

Ә дебиет сабақ тарында сө здің мағ ынасын тү сіндіру ү шін кө рнекіліктер ғ ана емес, сонымен қ атар жест, мимика, драматизациялау (ол жымиды, қ абағ ын шытты, т.б.) ә дістерді қ олданады.

Сө здің мағ ынасын балаларғ а тү сіндіру жең іл болуы ү шін оны мә тінде пайдаланғ ан жө н. Мысалы кішкентай сө зі тү сінікті болуы ү шін кә шкентай бала кә ляскіде ұ йық тап жатыр деген сө йлемді пайдаланғ ан жө н.

Сө зді тү сіндірудің тә сілдері (амалдары) сө здің типологиясына(тү ріне), білім алушылардың жасына, ақ ыл ес қ абіілетінен жә не ө з бетінше жұ мыс істеуіне де байланысты қ олданылады.

Кө рнекілік тә сілдерді жоғ ары сыныптарда да қ олданады, себебі қ арап, ұ стап кө рмейінше оқ ушылардың оның не екенін тү сініп білмейтін сө здері болады, олар ескі заттың аты, кә сіби терминдер, спецификалық кө ріністер жә не т.б.

Егер бір сө з балаларғ а тү сініксіз болса, онда оны синоним сө зге ауыстыру керек, бұ л арнайы мектепте кең қ олданылғ ан тә сіл. Бірақ синонимдес сө здерді кө п пайдалану балалардың сө здік қ орының кө беюіне мү мкіндік бермейді. Ө йткені бала жаң а сө здің орнына соғ ан синонимдес ескі сө зді алмастырады да, соң ғ ы сө зді белсенді қ олданбайтын болады. Соғ ан қ оса, синонимдес сө з жаң а сө здің мағ ынасын дә л бере алмауы мү мкін. Мысалы, талып тү сті деген сө збен шаршады деген сө з синонимдес, бірақ шаршады сө зі автордың ойын толық бере алмауы мү мкін.

Сө з мағ ынасын тү сіндіру процесінде білім алушылардың барлығ ы толық максималды тү рде қ атысуы керек. Сол ү шінде балаларғ а ө з бетінше сө здің мағ ынасын тү сініп кө рудің маң ызы зор. Соғ ан қ оса, балаарғ а мағ ынасын толық тү рде ашып берудің де маң ызы зор, мысалы қ орқ у \найзағ айдан қ орқ у, кү лу \ кү лкілі бір нә рсе кө ргенде ғ ана кү лу еместігін тү сіндіру керек.

Сө здік жұ мыс істеуде балаларғ а мә тінді оқ ытып, сол мә тін ішінен ө здеріне тү сініксіз сө здерді тапқ ызу маң ызды мә селелердің бірі болып табылады.

Ақ ыл есі кем балалар арнайы дайындық сыз ө здеріне тү сініксіз сө з ретінде таныс, бірақ ө згертілген лексикалық сө з тірексті кө рсетуі мү мкін. Балалардың қ абылдауын дамыту барысында ә рдайым ө тілген сабақ та баларғ а қ ай сө з тү сініксіз екенін сұ рап, оны тү сіндіріп жә не сө з, сө йлем арасында пайдаланып отыру қ ажет. Мұ ндай мақ сатты жұ мыс балалардың мә тінге кө ң іл бө луін қ алыптастырып қ ана қ оймай, сонымен қ атар коммуникативті біліктерінің артуына ық пал жасайды, яғ ни білім алушылар бір \бірімен қ арым \қ атынас жасайды, білмегендерін сұ райды, сыныптастарының толық емес жауаптарын толық тырады.

Сонымен, тү зету (коррекционды) мектептегі сө здік жұ мыс жү ргізудің жалпы талаптарын атап ө тейік:

· Сабақ ө ту уақ ытына сә йкестелген сө з бірлігі болу керек. Бұ л жерде кез келген вербалды материалдарды мең герудегі сияқ ты, материалдарды бө лшектеп (біртіндеп) ө ту принципі сақ талуы керек. В.А.Сумарокованың зерттеулері кө рсеткендей, кіші сынып оқ ушыларының орташа оптимальды сө здердің саны бірінші кезең де 2-3, жоғ ары сынып оқ ушылары ү шін 3-5 болуы керек.

· Жаң а сө здерді тү сіндіруде мә тінге сү йену керектігі. Психологтардың зерттеулері бойынша жаң а сө здерді мең герумен жаттап алу ү шін оларды тақ ырыппен немесе оқ иғ алармен байланыстыру керек дейді.

· Сө зді презентациялау (таныстыру) процестері барлық анализаторлардың жұ мысына сү йенуі керек. Жаң а сө зді міндетті тү рде мұ ғ алім оқ иды, ал оқ ушылар есту арқ ылы есте сақ тайды, ә рі қ арай кө рнекіліктерді пайдалану арқ ылы сө здің толық мағ ынасы ашылады, содан соң ол сө зді оқ ушылар бір рет дауыстап оқ иды, содан соң егер грамматика болса, жазып алады.

· Сө здің мағ ынасын тү сіндіру \ лексикамен жұ мыс істеудегі алғ ашқ ы кезең ғ ана. Ол сө зді сө йлеу тіліне енгізу ү шін жү йеленген жаттығ улар қ атарын орындау керек, ол сө зді қ айталап отыру керек.

· Лексиканы белсендіруде шарттардың табиғ илығ ын сақ тау қ ажет. Балалар қ ұ растыратын сө йлемдер оқ ылғ ан мә тінге сә йкес жасалуы керек не мұ ғ алімнің тапсырмасы бойынша басқ а сабақ та, экскурцияда, телебағ дарламада кө ргендеріне қ арай сө йлем қ ұ растыруы керек.

· Лексикамен жұ мыс істеу грамматикамен, фонетикамен тығ ыз байланыста болуы керек. Сө здің грамматикалық негізін, дұ рыс айту механизмін ү йренбей жатып жаң а сө зді мең геру мү мкін емес. Жаң а сө зді мең геру тілдің барлық жағ ына кешенді жұ мыс атқ арусыз мү мкін емес, бұ л жағ дайда жаң а сө з баланың есте сақ тауында (жадында) мағ ынасыз сақ талады немесе тез ұ мытылып кетеді.

81бет