Ақыл-есі кем оқушылардың сөйлеу дамуының мақсаты мен жолдары

Ақ ыл-есі кем балалардың сө ййлеуінің дамуы – барлық оқ ыту пә ндерін ү йрету процесінде арнайы (тү зету) мектебінде қ арастырылатын ең бір маң ызды міндеті болып табылады. Балалардың сө йлеуінің дамуына соншалық ты кө ң іл бө лу жайдан жай емес. Ә ртү рлі сө йлеу бұ зылысын бұ зылысын тү зету жұ мысын істей отырып жә не сө йлеу білімі мен біліктілігін қ алыптастыра отырып, біз оқ ушылардың танымдық қ абілеттерін дамытамыз жә не психикалық функцияларын барынша жетілдіреміз.

Зерттеулер кө рсеткендей, «сө здік жү йені мең геру баланың барлық негізгі психикалық процестерін қ ұ рады жә не сол арқ ылы сө з психикалық іс-ә рекетті қ алыптастырушы қ уатты фактор, нақ тылық ты жетілдіруші жә не зейіннің ес пен елестетушіліктің, ойлау жә не ә рекеттің жаң а тү рлерін қ ұ рушы болып табылады».

Баланың толық сө йлеуі бұ л коммуникабельность (тез тіл табысу) дең гейін арттыру қ ұ ралы, тұ лғ а ретінде даму жолы жә не ең жақ сы ә леуметтік бейімделуге жету ә дісі болып табылады.

Ақ ыл-есі кем балалардың сө йлеуі қ ұ рылғ андағ ы басты қ иындық қ азақ тілі сабағ ында байқ алады, бұ л жағ дайда тіл тек оқ ыту қ ұ ралы ғ ана емес жә не де оқ ыту пә ні болып келеді. Балалар зейіні сө здердің дыбыстық қ ұ рамына, оны қ ағ азғ а кодпен жазу, ойын аң ығ ырақ жеткізу ү шін лексикасын жинақ тау, мә тінде бір-бірімен байланыстыру ү шін сө йлеуінің дұ рыс қ ұ рылуына назарын аудартады.

Қ азақ тіліне арналғ ан бағ дарламада кіші сыныптарғ а ауызекі сө йлеу тілінің дамуына арнайы мазмұ ны белгіленген, оқ ушылардың сө йлеу білігін талап ету қ ұ рылғ ан жә не соғ ан байланысты сабақ тар бө лінген (1-2 сағ ат аптасына).

Ақ ыл-есі кем балалардың қ азақ тілі сабағ ында дамуғ а арналғ ан нақ ты жұ мыс міндеті келесі бағ ытта беріледі:

1. Оқ ушылардың сө йлеуін дамыту арқ ылы мең геруі;
2. Сө йлеу дефектісін тү зету жә не сө йлеу білігін игеруі;
3. Сө здік қ орын анық тау, байыту жә не жетілдіру;
4. Сө йлемнің грамматикалық дұ рыс қ ұ рылу қ абілетін дамыту;
5. Ауызекі сө йлеу тү рлерін монологтік жә не диалогтік дамыту жә не кемшіліктерін тү зету;
6. Жазу тү рінде ө з ойын логикалық жеткізу жә не байланыстыру қ абілетін дағ дыландыру.

Қ азақ тілі сабағ ында 3-5 міндеті барлық оқ у кезең інде орындалады. Мұ ғ алімнің сұ рағ ына жауап ретінде оқ ығ ан мә тінді ө здігінше тү сінік айту, сурет бойнша ауызша ә ң гіме қ ұ ру жә не бұ л жаттығ у тү рлері барлық сыныпта қ олданылады.

Басқ а тапсырмаларды іске асыру белгіленген сынып аралығ ында кө біне зейінді қ ажет етеді. Ә рбір оқ ушының сө йлеу дамуының нақ ты білімдік дең гейі – жұ мыс жү йесінің дұ рыс дамуының шарты болып табылатындық тан, балалардың сө йлеуге ү йренуі оқ удың 1 жылында іске асырылады. Сонымен қ оса, балалардың спецификалық ерекшеліктеріне зейін қ оюы болашақ та жоғ алмауы керек. Оқ у барысында оқ ушылар сө зді анық тү сінбеуі, оларды басқ а сө збен байланысын дұ рыс емес қ ұ руы, ой қ ұ рылуының кезектілігін бұ рмалауы мү мкін.

Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар бастауыш сынып оқ ушылардың ең негізгі тапсырма сө здің дыбысталуындағ ы кемістікті жою, тү зету. Жазбаша сө йлеу тілінің негізгісі жоғ арғ ы сыпыптарда мең геріледі, бірақ бастапқ ы тү сініктері бастауыш сыныпта қ алыптасады. 2 – сынып оқ ушылары жазудың сө йлем тү рінде суреттердің астына жазып отырады (3 – 4 сурет), нә тижесінде байланысы бар қ ысқ а ә ң гіме болып шығ ады. Мұ ғ алім тапсырғ ан 3 – 4 сө йлем, суреттің деформалық мә тіндермен жұ мысты ө з бетінше орындайды. 4 – ші сыныпта бұ л жұ мыстың тү рі кү рделенеді, таныс немесе алдын ала талдаудан кейін, тапсырманы ө з бетінше орындайды.

Сө йлеу тілі дамуының жұ мыстары бір – бірімен байланысты жә не кешенді жү ргізіледі. Ә р сө йлеу тіліндегі бірліктері (дыбыс, сө з, сө з тіркесі, сө йлем, мә тін), иерахиялық дең гейдегі байланыстарғ а қ арамай, коммуникация прцессін ретттейді, дамытады. Дыбысталу біліктілігі баланың сө здік қ орын қ алыптастыру бірге жү ргізіледі. Сө здерді тек басқ а сө здермен, ә р тү рлі формада, мә тінде байланыстырып мең геруге болады. Сө йлемде сө здердің реті, формальді жә не т.б. ерекшеліктер анық талады.

Арнайы мектепте сө йлеуді ә ржақ ты дамытумен қ оса, сө йлеу жетіспеушілігіне арналғ ан тү зету жұ мыстары жү ргізіледі. Ә сіресе кіші сыныптарда артикуляция анық тығ ымен, орфоэпиямен, интонациямен жұ мыс істей отырып, мұ ғ алім логопед арқ ылы бекітілген сө зге енгізілмеген дыбыстармен шұ ғ ылданады (бұ л кезең ақ ыл-есі кем балалармен жұ мыс жасау кезінде қ иындық тудырады жә не логопед пен мұ ғ алімнің бірлесіп ат салысуын қ ажет етеді).

Сө здік қ орын тү зету жұ мысы арқ ылы сө здігін байыту мен оны анық тау бағ ытымен жү ргізіледі. Бұ л процесс сө з тың дауда оралымсыз стереотиптерді жоюғ а жә не сө здік қ арқ ынына ә келеді (бала мейірімді, ұ қ ыпты, батыл, адал, мейірбан, тек жақ сы деген сө з ғ ана емес).

Сө йлем қ ұ ру мен байланыстыру кезіндегі кемшіліктерді тү зету жұ мысы ө те қ ажет. Бұ л жетіспеушілікті жою ү шін мемлекеттік бағ дарлама ә р тү рлі сө йлем типтерін этап бойынша балалар жұ мысымен ө теуді жә не септік пен шақ тү рлерін дұ рыс қ олдануды ұ сынады. Сонымен қ атар айқ ындау тү рлері кезіндегі жұ мыс (сө з, сө з тіркесі, сө йлем) пен мазмұ н ату арасы тығ ыз байланыста болу керек (заттар, қ ұ былыстар жә не ө мірдегі олардың бір-бірімен байланысы).

8 сыныпта кө рсетілетін кинофильм немесе видеофильмнің тү сінігі бойынша тү рі жағ ынан ә ртү рлі, мазмұ ны жағ ынан бірдей тақ ырыпқ а тү седі: Бізге жануарлар туралы фильм ө те ұ найды; Біз жануар туралы фильм кө ргенді ұ натамыз; Біз жануар туралы баяндалатын фильмдерді ө те ұ натамыз.

Оқ ушылар ү шін ең бастысы ө з ойларын дұ рыс жеткізе білу болып табылады. Егер бала ө з ойын, сезімін жеткізе алмаса, тіпті сө йлемейтін болса оның сө йлеуін қ алыптастыру мү мкін емес.

Сө йлеу қ алыптастыруының бірінші ә дістік шарты болып қ оршағ ан ортаның қ ұ былыстары мен заттар туралы оқ ушылардың елестетушілігін анық тау мен байыту. Оқ у сабағ ында оқ ушылардың ауызекі сө йлеу тілін грамматика жә не дұ рыс жазуын (орфографиясын) дамытуда айтылатын тақ ырыптың мазмұ нымен танысады, оқ ылғ анды егжей-тегжей реттейді, ауызекі сө йлеуін дамыту сабағ ында ө ткендерді қ айталайды, зат пен қ ұ былысты ә ржақ ты мең гереді, соғ ан қ атыстылардың орнын анық тайды, басқ а заттар мен қ ұ былыстардың байланысын анық тайды, практикалық жұ мыстар қ атарын орындайды, жиналғ ан білімді, біліктілікті жә не байқ аушылығ ын жү зеге асырады. Осының нә тижесінде мұ ғ алім оқ ушылардың сө йлеуіне ә серін тигізеді.

Баланың сө йлеу кезіндегі қ ызығ ушылығ ын арттыру – бұ л ақ ыл-есі кем балалардың сө йлеуін дамытудағ ы жұ мыс жетіспеушілігінің 2-ші ә дістік шарты.

Сө йлеу мотивациясының кө терің кілігі ә ртү рлі кө мекші тә сілдер қ олдану жолымен жү зеге асырылады, бұ л сө йлеуге сыртқ ы ә сер етуші ә діс-тә сілдер: кө рнекі қ ұ ралдар, мұ ғ алім сұ рақ тары, қ ызық тырушы тақ ырыптар, қ ызық жағ дайлар, ынталандыру шаралары жә не т.б.

Тағ ы да бір балалардың сө йлеу дамуының шарты – қ ажетті сө йлеу тә сілдері арқ ылы пікір айтуын қ амтамасыз ету оқ ушылардың қ ажетті «қ ұ рылыс» мареиалдарын мең геруге ү шін арналғ ан дайындық жұ мысы шарттары орындалады. Олар: сө здер, сө з тіркесі, сө йлемдер болып табылады.