Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Ақыл-ойында кемістігі бар оқушыларды қазақ тіліне оқытудың әдістемелік принциптері






Жалпы дидактикалық принциптерді қ арастыра отырып, ә дістеме бұ л жеке сабақ тармен жетекші ә дістемелік принциптерге сү йене отырып сө йлем мен сө здерді қ алыптастыруғ а болады. Осы заң дылық тың айтуынша тә уелді нә тижелерге тілді ү йрене отыра адамдардың сө здік қ оры дамиды, осығ ан байланысты сө здік қ орды қ алыптастыру ү шін кө птеген органдар бар. Тілдік қ орды дамыту аппараты, тілдік механизмдік ми жарты шарын қ алыптастыру.

Нақ ты заң дылық тарды білу анық талады, принциптермен танысу жә не оқ у тілімен сө здерді ү йрену ү шін шапшаң жә не жақ ынырақ жолғ а тү су керек. Оқ у процестерін компоненттерге бө ле отыра схема жайлы кө руге, қ ұ растыруғ а болады. Тә жірибе барысында оқ у жоспарларымен танысу керек, бұ л ә дістемелік принциптердің ү йренуіне ық пал етеді жә не жалпы дидактикалық принциптер оқ у ү лгісі мен жоспарына қ арай оқ у жылына берілген жұ мыстың бірі. Ә дістемелік системаларды толық біліп шығ ады. Ө з кезегімен оқ у процесінде жұ мыс жоспарымен танысып балаларғ а тә жірибелік дә ріс беруге оң ай болады деп есептеуде.

Ә дістемелік принциптер біржақ ты болмайды. Барлық принциптерге сү йене отырып қ азақ тілін ү йрену процестермен жұ мыс істеу барысында оқ у грамматика, тілдік дамыту. Арнайы мектепте спецификалық ә дістемелік принциптердің мектепте оқ у жоспарын ә лі дайындамағ ан. Зерттей келе, қ алыпты интеллектісі бар балалар ө з ана тілінің принциптерін, ә дістемесін оң ай ү йренеді. Ал, интеллектісі тө мен балаларғ а ана тілінде сө йлеу, сө йлем қ ұ растыру ө те қ ыиндау болады жә не ә дістемелік принциптерге сү йене отырып дайындайды.

М.Р. Львова айтқ ан арнайы ә дістемелік принциптерге қ арасақ, егер кө мекші мектепте оқ итын балалар осы арнайы ә дістемелік принциптерге сү йенбесе, онда балаларғ а ана тілін ү йрену қ иын болады. Қ азақ тілін мынадай бө ліктерін қ арастырамыз:

1. Коммуникативтік білім беру;

2. Екі бағ ытта оқ ыту, ойлану жә не сө здік қ орды дамыту;

3. Мотивациялық тілді ү йрету қ ажет;

4. Оқ у жылында бала тілін қ азақ тіліне ү йрете бастау;

5. Ауызша жә не жазбаша тілді дамыту.

Осы принциптер қ азақ тілі сабағ ын тү зету мектебін коммуникативті принцип деп анық талады. Тілдік дамытушылық қ иындау балаларғ а тілдік сө здік дамымауы, кешеуілдегені кезінде балалармен қ арым-қ атынасқ а тү су ө те қ иын болады. Петрова айтуынша ақ ыл-есі кешеуілдеген балалар, тілдік қ оры дамымағ ан балалар қ арым-қ атынасқ а тү суге ынтасы болмайды, сұ рақ қ оюғ а, жауапқ а дайын болмайды жә не қ ашқ ақ тайды. Кейде бұ л балалар сұ рақ қ а теріс жауап береді. Ақ ыл-есі кем балаларғ а сө здік қ орды дамыту ү шін диалогтік монологтік ә ң гімелесуге тарту керек. Осы заң дылық тарғ а сү йене отыра педагогтар, мұ ғ алімдер балаларғ а тү зету сабақ тарын жү ргізеді жә не балаларды қ арым-қ атынасқ а тарту керек.

Коммуникативтік принциптерге сү йене отырып балаларғ а білім беруде балаларғ а жоғ ары дә режеде дә ріс беру керек (фонетика, морфология, синтаксис) қ арым-қ атынасқ а тү су ү шін қ азақ тілі ережелерін нақ ты білу қ ажет жә не балалар сұ рақ қ а жауап бере алатын болу керек. Балаларғ а оқ у жоспарын қ ызық ты болмасын деп баланы оқ ығ ан жағ дайында қ ызығ ушылық қ а ынталандыру қ ажет. Балаларғ а сабақ тың мазмұ нын ұ мытпау керек жә не балаларды мадақ тап қ ою қ ажет. Кө птеген жаттығ уларды ү йрету, тақ тағ а шақ ырып жаздыру, кітапты іздеу жә не т.б баланы сабақ қ а қ ызығ ушылығ ын дамыту қ ажет жә не дифференцивтік индивидтік сабақ беру кезінде ұ жыммен жұ мыс істеу жә не кө пшілікте сабақ айтуды ү йрету қ ажет. Бастауыш сынып оқ ушыларына жең іл принциптерді ү йрете бастайды. Жоғ ары сынып оқ ушыларын да осы принцип, бірақ та басқ а жолымен қ арастырылғ ан, 5-9 сыныптарда теориялық мә ліметтер кө п болғ ан жағ дайда грамматикалық жаттығ улармен айналысады. Жаттығ уларды орындағ ан уақ ытта сө йлеу тілі тә жірибесіне аса пайдасы бар. Коммуникативті принциптерге, жаттығ уларғ а сү йене отыра, балаларғ а дә ріс берген жағ дайда ұ тымды жолмен жү ргізіледі. Бұ ғ ан мысалы: сұ рақ -жауап, диалогтік оқ у, интонацияны дұ рыс қ ою, ү лгі ретіндегідей диалогті қ ұ ру, тү сінік, пікірталас, киносюжет, ойындар жә не т.б. Барлық тапсырмаларды орындап болғ ан сон, тілдік мә ліметтерді қ олдана отыра лингвистикалық, грамматикалық, ауызша сө йлеу тілін тексеру қ алыптасады.

Сө йлеу тілі бұ зылысы бар балалардың танымдық ерекшеліктері бойынша материалдар табу. Оқ ушыны мұ ғ алімдер сұ рақ қ а тартады, мысалы: ата-анасының есімдерін сұ райды, жұ мыс орнын, ә пкесі, ағ асы туралы жә не т.б. сө йтіп баланың сө здік қ орын байытады. Осы сабақ та мамандар балағ а сұ рақ тарғ а қ алай жауап беруді, 3 сынып оқ ушыларында сұ рақ қ а жауап беру, сұ рақ қ оюы қ алыпты жағ дайда болады. Мысалы: ә пкен қ андай жұ мыс істейді? Баланы тексеру ү шін осындай сұ рақ тар қ ояды.

Ойлану жә не сө йлеу қ абілетін қ алыптастыру, ойлау, еске тү сіру, тілдік қ орын дамыту, психологиялық заң дылығ ына қ алыптастыру. Интеллектісі бұ зылғ ан балаларда тілдік қ оры қ алыптаспағ андық тан қ арым-қ атынасқ а тү су ө те қ иын болады. Ө з кезегінде логикалық ойлауында жоғ алтады жә не қ арым-қ атынасқ а тү спей ө з-ө зін шектетіп қ ояюы мү мкін. Осы ү нсіздікті жою ү шін балаларғ а оқ у ү рдісін қ алыптастыру керек. Н.И. Шишкин айтқ андай «тіл-бұ л интеллектінің даму шең бері, интеллектісі бұ зылғ ан балалардың тілдік қ арым-қ атынасы жоқ». Тілді дамыту ү шін тү зету жұ мыстарын жү ргізіледі. Сө здік системаларды дамыту ү шін ойлау процесін қ олдануғ а бағ ыт бағ дар беріп ақ ыл-есі кем балаларғ а тілдік қ орын дамыту ү шін кө птеген принциптерге сү йене отырып тү зету жұ мысын жасайды.

Оқ у процесінде оқ ыту кезінде екі бағ ыт арқ ылы сө йлеу жә не ойлау процестеріне сү йеніп білім береді. Біріншіден ақ ыл-есі кем балалардың сө зі, бақ ыланғ ан сабақ тар арқ ылы тү зету жұ мысына ү здіксіз қ атысатын балаларда едә уір жақ сы дамиды. К.Д. Ушинский ө з уақ ытында былай айтып кеткен: сө йлеу тілін, ойлау қ абілетімен бірге ұ щтастырып дамытуғ а болмайды деген жә не екеуінде бірге дамыта отыра тү зету жұ мысын жасауда балағ а қ иындау жә не баланың даму процесіне кедергі болады деген. Осы ережені мамандар сабақ берген кезде ұ мытпау қ ажет. Сондық тан да арнайы мектептерде сабақ беру кезінде ә ң гімелесу, балалармен қ арым-қ атынасты орнату ү шін сабақ мазмұ нын арнайы берілген тапсырмалармен оқ ытады. Осындай информацияны сө здік қ абілетін қ алыптастыру ү шін жә не де логикалық ойлау процесін жү зеге асырады. Бұ л қ азақ тілі сабағ ында балаларғ а, грамматика, лексика сө здерге жұ рнақ жалғ ауларды қ оюды ү йретеді. Ақ ыл-есі кем балаларғ а лексика, грамматиканы жеке-жеке тү сіндіріп, осы ережелерге сай мысалдатып ү йретеді. Балалар ажыра алмағ андық тан сө йлем қ ұ ра алмайды. Грамматиканы ү йрену ү шін балаларғ а бірінші сө здермен таныстырады, олар қ андай сұ рақ қ а жауап беретінің сұ рап, содан сон сө йлем қ ұ растырады. Ауызша сө йлеу сабағ ында балаларғ а лексикалық сө здердің мағ ынасын ашып жә не тү сіндіре отыра дамыту. Мысалы: грецкий жаң ғ ақ, кедровый орешек, мысық сыбырлап жатыр, ит тамақ ішіп жатыр жә не т.б. Грамматикалық тілдік қ орды дамыта мең геруі ү шін мына жаттығ уларғ а сү йене отыра дамытады.

Мысалы: бастауыш пен баяндауышты ажыратып оларғ а дұ рыс сұ рақ қ ою, сө йлем қ ұ растыру жә не т.б. жаттығ улар жасайды. Бастауыш пен баяндауышты ажырату ү шін қ ызық ты жаттығ уларды орындау балаларғ а ақ ыл-есіне кем болғ андық тан жең іл тү рінде ү йретеді. Қ азақ тілі оқ ушығ а қ ызық тыруда тілдік мә дениетімен қ атар оқ ыту процесінде мектепке дейінгі оқ ушыларды тілдік заң дылық тарды ескерген жө н. Мектепке дейінгі ақ ыл-есі кем балаларда ана тілге деген оқ ыту, олардың ана тіліндегі дә режесін анық тау керек.. қ алыпты балада ана тілді мең геру ана тілді мең геру кезінде бала заң дылық тарды тез ұ ғ ады (фонетика, сө зқ ұ рам, грамматика). Ф.И. Буслаев айтуынша ең алдымен жаттығ у, кейін тү сік қ алыптасады дейді. Бұ л заң дылық жалғ асуы мен оқ ыту ақ ыл-есі кем балаларғ а қ ажет, себебі бұ л заң дылық дамытуғ а ә келеді. Бірақ мектепке дейінгі ақ ыл-есі кем балаларда бұ л принцип бойынша тілдің оқ ыту тірегін арнайы оқ ытусыз бір мезетте болу қ ажет. Сонымен қ атар сө йлеуді қ алыптастыруда баламен қ арым-қ атынасқ а тү скен абзал. Сондық тан мектепке дейінгі бұ л методикалық принципті қ азақ тілін қ алыптастыру деп аталса, содан соң сезу тірегі болып табылады.

Тілдік сезінуді қ алыптастыру кіші сыныпта қ азақ тілінде болады. Арнайы сө йлеу практикасына баланың сө зге, сө йлемге, қ ұ рылымына, логикалық қ асиеттеріне, лексико-грамматикалық категориясы сө здердің, сө йлемдерді қ алыптастыруы керек. 1-сынып, 2-4 сынып оқ ушылары сауат ашу сабағ ында ә ртү рлі сө йлеу жаттығ уларын ө згертуіне оқ ушыда сө йлеу қ абілетін арттырады. Кіші сыныпта сө йлеу фундаментімен оқ ушығ а қ ызық тыру мақ сатында практикалық -грамматикалық жаттығ улар орындалады. Ү лкен сыныпта сө йлеу дағ дысын, грамматиканы, мә тінді тү сіну қ ажет. Сө з қ ұ рамы, сө йлемнің сө йлеу кезінде анализге тікелей байланысты. Ауызша сө йлеу мен жазбаша сө йлеу арасындағ ы принцип- қ арым-қ атынасқ а тү судің амалы. Ауызша сө йлеу жазбаша сө йлеуге тікелей байланысты, қ арым-қ атынас орнату, интонация, лексика, жест қ олданылады.

Жазбаша сө йлесу ауызша сө йлеуге қ атысты. Себебі оқ уда қ иындық береді, жазбаша сө йлеудің ауызша сө йлеуден айырмашылығ ы осы. Жазбаша сө йлеудің қ иындығ ы психологтар абстрактілі, дә режесі регламентті ауызша сө йлеуден айырмашылығ ы осы. Жазбаша, ауызша сө йлеудің қ алыптасуы, логикалық даму дә режесі ауызша сө йлеуге ә сер етеді. Ақ ыл-есі кем оқ ушыларда екі форма да дамымайды. Л.В. Зинкова, В.Г. Петрова, Р.К. Луцкина зерттеулері жазбаша формасы ақ ыл-есі кем балада белгілі этапта ауызша сө йлеуге қ арағ анда дами тү седі дейді. Авторлар жазбаша кезінде бала ойын жинақ тап жазады дейді. Оқ ушыларды ә ртү рлі оқ ыту барысында жазбаша, ауызша сө йлеу оқ ушығ а жақ сы ә сер етеді. Филогенетикалық сө йлеу қ асиеті сө йлеу формасына жағ дай жасайды. Бастапқ ы кезінде кү рделі сө йлемдер ауызша сө йлеу сабағ ында болса, кейін грамматикалық жә не жазу сабағ ында, грамматикалық қ асиетімен жә не жазбаша сө йлеу кезінде қ олданады.

Жазбаша сө йлеудің формасы- ауызша сө йлеу кезінде дайындық сабағ ы ретінде болады. Оқ ушы сө здерді талдап қ ұ рамы, грамматикалық жә не стилистикалық жә не мә тін бө лігін талдап, дә птерге жазады. Балада ә рдайым дұ рыс ә діс сө йлеуімен синтаксистік екпінге кө ң іл бө лу керек. Ауызша сө йлеу кезінде интонация ә дісі кө ң іл кү йін кө рсетеді. Грамматикалық жә не жазу сабағ ы кезінде жиі диктант, шығ арма, мазмұ ндама жазу керек. Себебі ауызша сө йлеуге де ық палын тигізеді. Ә дістер принциптері балалардың тү зетуіне ә сер етуі. Ә дістер мен тә сілдерді сө здің саны мен сө зге бө ліп, ә р сө зге мә н бере басқ а сө збен салыстыру, суретке қ арай талдап, сө йлемнің кө лемін білу талдау жасау керек.

Қ азақ тілі сабағ ында басты ерекшелік тә сілі- ә ң гімелесуде. Ә ң гімелесудің маң ыздылығ ы сө йлеуді дамыту мен қ атар ойлау қ абілетін арттыруына септігін тигізуі, оқ ыту мақ сатында репродуктивті қ олдану абзал. Кө мекші мектепте бұ л аса маң ызды рол атқ арады. Бірақ репродуктивті ә діс модификацияғ а қ осу керек, себебі ойлауғ а қ абілетіне қ атысты болады. Ә ріп есте қ алу мақ сатына қ арай бірнеше мысал келтіру қ ажет. Мысалы: есте сақ тау, сол сә тте оқ ушығ а тапсырма беру, ә ріпті жасыра отырып, кө ршісіне жасыру, соны табуғ а тиісті тапсырма беру. Ә ріпті таба отырып балада ә ріп таң басы мен тү сінігі қ алыптасады. Механикалық есте сақ тау жаттығ уы кезінде мінез-қ ұ лық ө згеруі, талдау жасаудың бастамасы болады.

Сө йлеу ә рекеті мен ойлау операциясы заттық ә діс арқ ылы тілге ың ғ айлап отырып, сө йлеу мен ойлауды қ алыптастыру. Психологтар мен методистер кө мекші мектептерге ақ ыл-есі кем балаларда сө йлеуде тұ йық тылық тарды, сө йлеу тү рткісі тө мен екендігін байқ ағ ан. Қ осымша тілдік материалдар балалардың қ ызығ ушылығ ын арттыруын дә лелдейді. Қ азақ тілін белсенді тү рде ү йретудің жү йе ретінде тү рткі болады. Бұ л ұ станым қ азақ тілі оқ уы барысында оның қ ұ рылымын ә діс таң дауда оқ ыту тә сілінде жаттығ у тү рлерінде жә не ұ стаздың іс-ә рекетіне сә йкес келуі керек. Мысал ретінде ұ станымның ә дебиет сабағ ында білінеді. Ә дебиет сабағ ында мазмұ нында оқ у жылдамдығ ы оқ ушығ а ә сер етеді. Оқ ығ ан кезде эмоция кө рсету, психологиялық ө мір мә селелерінің кө рінісіне, бұ л тақ ырыпқ а қ ызығ ушылық пен, кейіпкерлердің іс-ә рекетінебағ а беру арқ ылы ө здерінің жеке басына қ атысты уайымдармен бө лісуі т.б. Сө йлеу қ абілетін арттыруда ең маң ызды-сабақ қ ұ рылымы. Сабақ қ ұ рылымы жү йелі болады. Уақ ытқ а қ арай жұ мыс жасайды, ауызша сө йлеуден кейін жазбашағ а, логиканы сақ тай отырып бір этаптан келесі этапқ а кө шкен кездегі болу керек.

Сабақ қ ұ рылымында таң дай ә дісімен тә сілдер тығ ыз байланысты. Сонымен қ атар сө йлеу, ойлау қ абілетін атқ арады. Грамматика жә не орфография сабағ ы кезінде оқ ушылар жай жә не жалаң сө йлемдерді ажырата алуы тиіс(7-9сынып) жә не сө йлеу кезінде қ олдану міндетті. Ауызша сө йлеу сабағ ы нә тижелі болу ү шін келесі шарттар болу керек:

1. Грамматикалық қ асиетіне байланысты ә р топқ а сай тақ тағ а жазылғ ан сө зді интонациямен оқ у, жай жә не кү рделі сө йлемді ажырата білу;

2. Кітаппен жұ мыс жасау. Жай сө йлемдерден кү рделі сө йлем қ ұ растыру, тыныс белгілерді ажырату.

3. Карточкамен жұ мыс жасау. Жай жә не кү рделі сө здерді қ атар-қ атар оқ у. Байланысу жағ ынан сө йлем талдау.

4. Сұ рақ қ а жауап беру. Кеше қ айда болдың? Сө йлеуді дамыту сабағ ында заттың кө лемін, тү сін, дә мін: алма-қ ызыл, далалық, дә мі тә тті оқ ушығ а жалпы тү сінік қ алыптастыру қ ажет.

5. Сө йлем қ ұ растырып ү йрену. Мысал ретінде адамдардың қ олайсыз жағ дайдағ ы реакциясына бағ а беру.

6. Анологиялық жазбалар арқ ылы мә тін қ ұ растыру, кү рделі сө йлем қ ұ растыру. Сауат ашу сабағ ында негізгі рол- мұ ғ алімнің іс-ә рекеті. Мұ ғ алім баланы қ ызық тыра мадақ тап, бағ алай, сыныпта жақ сы ауа райын қ алыптастыру керек.

Тілдік қ алыптастыру жә не тірек принципі.

Оқ ушының қ алыпты даму кезінде ү лкендермен қ арым қ атынасқ а тү суі барысында сө йлеуді дамытады. Коммуникативтік мақ сатқ а мең гереді. Қ азақ тілі заң дылық тарына сү йене отырып(фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік) барлық бағ ытта жұ мыс істеуі керек. Сонымен қ атар ана тілін мең геруі кезінде қ иындық тар туады, сө йлем қ ұ рауы т.б.

 

 

51-65бет






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.