Негізгі дидактикалық принциптерді қазақ тілі сабағында ұйымдастыру

Дидактикалық принцип педагогикада жә не методикада тілге оқ ытудың маң ызды бө лігі болып табылады. Бұ л принцип баланы кез келген оқ у пә ніне оқ ытуда қ олданылады. Белгіленген тең діктің кө мегімен принциптер іс-ә рекетті басқ ара алады. Жалпы дидактикалық жә не методикалық тең дік жү йелі тү рде қ арастырылғ ан жағ дайда оқ у процесіне ә сер ететін принциптер нә тижелі болады.

Ә діскерлердің дидактикалық принципті ү йдің қ арастырылуымен тең егені жайдан жай емес. Нақ ты емес жә не дұ рыс емес принциптер білімнің қ алыптасуына қ ауіпті. Сол секілді білімсіздік ү йдің қ исық соғ ылуымен тең.

Олигофренапедагогика ақ ыл-есі кем балалардың оқ у тең дігін ескере отырып мынадай дидактикалық принциптерді қ олданады: тә рбиелік оқ ыту; оқ ытуда тү сіну мен белсенділік; ауызша сө йлеу ә дісінде кө рнекіліктерді қ олдану; білімнің қ ол жетімділігі жә не беріктілігі; оқ удың ғ ылымдылығ ы мен жү йелілігі; дифференциациалық жә не индивидуалды жақ ындау. Барлық оқ у принциптері ө зара байланысты жә не ө з алдына дидактикалық жү йені қ ұ райды. Соның негізінде тү зету мектебінде барлық оқ у пә ндері соның ішінде қ азақ тілі де оқ ытылады. Олигофренапедагогиканың ең негізгі принциптерінің бірі- тә рбиелік оқ ыту. Қ азақ тілі сабағ ы балада жағ ымды қ ылық тардың қ алыптасуына оптималды жағ дай жасайды.

Оқ ытушы қ азақ тілін оқ ытуда балалардың эмоционалды кү йін ескере отырып Отанғ а деген махаббатын жә не адалдық, ең бекқ орлық қ асиеттерін дамытады. Ауызша сө йлеу тілін дамыту сабағ ында табиғ ат туралы ә ң гіме, ауа райын бақ ылау, қ оршағ ан ортаны тануда жағ ымды жағ дай жасайды.

Коррекциялық мектепте маң ызды принциптердің бірі- оқ уда тү сіну мен белсенділік. Осы принциптің мазмұ нын ескере отырып Г.М. Дульнев оқ ушыларды оқ ытудың процесі материалды толық тү сінуді, оқ у ең бегіне саналы қ арауды, ө здігінен дамуды жә не творчествалық ойлауды айтып ө тті. Материалды саналы мең геру қ атысушылардың белсенділік жұ мысы болғ ан жағ дайда ғ ана болуы мү мкін. Сол себепті саналы принципі белсенділік принципі жиынтығ ында қ арастырылады. Саналы принципін қ олдану ерекшеліктерін қ олдануда Г.М. Дульнев ақ ыл-есі кем оқ ушылардың материалды ұ ғ ынуда туындағ ан қ иындық тары туралы айтып ө тті. Кө бінесе балалардың оқ уғ а қ ызығ ушылығ ының жоқ тығ ын, ұ ғ ынғ ан материалдарды басқ а жағ дайда қ олдана алмауын, ө зін-ө зі реттеуді дамытудың тө менгі дең гейде болуын кө рсетті. Қ азақ тілін ұ ғ ыну арнайы мектепте басқ а тә ртіптермен салыстырғ анда қ иынырақ. Г.М. Дульнев айтқ андай лингвистикалық ауызша сө йлеудің абстрактілігінен кемшіліктері айқ ын кө рінеді.

Фонетика, лексика, грамматика, жазудың нормасы жә не стилистика заң ы саналы оқ ытуда сө йлеудің беріктілігінің алғ ышартын қ ұ райды. Қ азақ тілін оқ ытудың саналы принципін жү зеге асыруда белгілі программада енгізілген шарттарғ а негізделеді. Біріншіден, оқ ушылардың сө йлеу тә жірибесі қ алыптасуының қ ол жетімділік жә не пркатикалық маң ыздылығ ы материалының жиынтығ ы. Екіншіден, кү рделі жү йенің элементтерге бө лшектенуінің жә не бір бү тінді қ ұ райтын этаптардың элементтерін ұ ғ ынудың яғ ни материалдың концентрлік орналасуы. Ү шіншіден, сө йлеудің біршама кемшілігі мен ақ ыл-есі кем балалардың танымдық қ абілетінің кемшілігін жоятын дайындық кезең і. Тө ртіншісі оқ у материалын ө тудің баяулық темпі.

Қ азақ тілі сабағ ында оқ ушылардың ойлау қ абілетінің белсенділігін жә не оқ ығ ан материалды ұ ғ ынуын арттыратын ә дістер қ олданылады. Бұ л тең еу жә не қ ұ растыру, тү сіндіру жә не дә лел, анализ жә не синтез, классификация жә не аналогия. Сонымен қ атар ақ ыл-есі кем оқ ушылардың танымдық қ ызығ ушылық тары мен сө йлеу мотивациясының тө мендеуі ү немі балалардың белсенділігін қ адағ алайтын жұ мыс ә дістерін қ олдануда қ ажет етеді(кө рнекіліктер, практикалық жә не ойындық ә рекет ә р тү рлі жаттығ улар). Алынғ ан білімді бір дең гейден екінші дең гейге ауыстыру жә не ө зін-ө зі реттеуді қ алыптастыру ү шін мынадай жаттығ улар қ олданылады: «Ө зімізді тексереміз» кішкентай мұ ғ алім жә не т.б. Саналылық жә не белсенділік кө рнекілікпен оқ ытумен тығ ыз байланысты. Интеллектуалды жетіспеушілік жә не анализаторлардың аналитика-синтетикалық қ ызметінің бұ зылысы ақ ыл-есі кем балалардың алынғ ан мә ліметтерді тү сінуі мен практикада қ олдануын қ иындатады. Ә дістерді қ олдануда қ ате жіберген жағ дайда алынғ ан білім тез ұ мытылады К.Д. Ушинский қ азақ тілін оқ ытуда кө рнекіліктерді ерекше атап ө тті. Кө рнекілікпен оқ ытуды ана тілден болу қ ате. Екі пә нді бө лген жағ дайда кө рнекілікпен оқ ыту ө зінің берік негізін, яғ ни бақ ылау мен ө зінің ойын бір сарынғ а қ ою мен дұ рыс жеткізе білуін жоғ алтады. Бұ л жағ дай коррекциялық мектепте қ азақ тілін оқ ытуда аса маң ызды. Ақ ыл-есі кем балаларғ а сө здіктің саяз болуы, грамматикалық элементтердің ә лсіз болуы жә не қ оршағ ан орта туралы елестетуінің шектеулілігі тә н.

Қ азақ тілі сабағ ында табиғ и пә ндер жә не қ ұ былыстар, графикалық кө рнекіліктер, ұ лттық ә дістер қ олданылады. Сонымен қ атар басқ а пә ндерде қ олданылмайтын спецификалық ә дістер қ олданылады. Бұ л ым-шара жест, ә ртістік, дикция, оқ удың айқ ындылығ ы, кө рнекіліктер. Бірақ коррекциялық мектепте кө рнекілікпен оқ ыту жеткіліксіз. Балаларды мақ саты жә не жоспарлы тү рде оқ ыту ү шін ө тілген мә ліметтерді басқ а пә ндермен салыстыра отырып сө здерді ү немі кө рнекіліктермен ү лестіріп отыру қ ажет.

М. Ф. Гнездиловтың жү ргізген арнайы зерттеуі ауызша сө йлеу мен кө рнекіліктердің қ осындысы арқ ылы оқ ытудың жағ ымды жақ тарын кө рсетті. Яғ ни қ оршағ ан ортаны елестету мен сө йлеудің дұ рыс қ алыптасуына ық палы зор. Оқ ушы сыныптан сыныпқ а кө шкенде кө рнекілік материалдары ө згереді. Ол кезде бала графикалық схемаларды, кестелерді қ олдана алады. Аномальді балаларғ а қ азақ тіліне ү йрету айтылғ ан білімнің қ ажеттілігіне ерекше кө ң іл бө лу қ ажет. Оқ у материалы қ ол жетімді болу ү шін тө мендегі критерийлер қ олданылады:

1. Ғ ылыми жинақ таудың дең гейі. Жаң а ережелер, анық таулар, шешімдер екіден кө п абстрактілі белгілерді қ ұ рамауы қ ажет. Мысалы: зат есім-бұ л пә ннің аты(бірінші белгі) кім? не? Деген сұ рақ қ а жауап береді(екінші белгі);

2. Балалар ө мірімен байланысты. Алдымен балаларғ а таныс материал қ арастырылады. Балалардың оқ итын бірінші мә тіні оқ ушылардың ө мірі ү лкендердің ең дегі, жануарлар жайлы болады. Содан кейін Отанымыздың тарихы, батырлар жайлы мағ лұ мат алады;

3. Оқ у материалын берудегі концентризм. Ө тілген тақ ырыпты қ айталау ақ ыл-есі кем балалардың қ иын ұ ғ ымдарды тү сінуіне мү мкіндік береді;

4. Оқ ушының жаң а материалды ұ ғ ынуына дайындық. Ә дебиеттік оқ ыту сабағ ында жаң а тақ ырыпты мұ ғ алім экскурсия, сурет кө ру, кино кө ру жә не музейге бару арқ ылы тү сіндіреді.

Іс-тә жірибеде алынғ ан білімді қ олдануда беріктілік маң ызды орын алады.

Екіншіден бір ақ паратты бекіту ү шін кө п қ айталау арқ ылы ғ ана қ ол жеткізуге болады. Ақ ыл-ойында кемістігі бар балаларда қ абылдауының тө мендігімен тұ рақ сыздығ ымен ерекшеленеді. Сондық тан қ айталауғ а кө п уақ ыт бө лінеді.

Ү шіншіден жаттығ улардың ә ртү рлі болуы шарт. Бұ л тапсырмалар балалардың білімдерін тек бір жақ ты емес тү рлі тапсырмаларғ а қ абілеттілігін жоғ арылату. Сол себепті орфографиялық ережеге сай ә ртү рлі сө здермен, мә тіндермен, ә ртү рлі диктант тү рлерін жазады жә не т.б.

Сонымен қ оса модификациялық жаттығ улар балағ а ақ паратты жақ сы мең геруге жә не есте сақ тауғ а кө мектеседі.

Тө ртіншіден білімді мең геру беріктігі оқ ушының ө зіндік жұ мыс жасау қ абілеті оның оқ ығ ан жылы мен мә лімет кү рделілігіне байланысты болады.

Жү йелік мазмұ ндама ақ паратының принципі ғ ылыми принциппен тығ ыз байланысты. Ғ ылыми жү йелік мазмұ ндама білімі ең бірінші программамен қ амтамасыз етіледі. Бірақ грамматикалық ақ паратты реті қ ұ жатты жазып қ оюмен ө зіне тә н лингвистикалық тілдік фактіні баяндау.

Концентризм-программалық ақ параттың орны-ақ ыл-есі кем оқ ушылардың білімді мең геруі, қ абылдауы жә не мең геруі. Принципті қ адағ алау қ азақ тілі мұ ғ аліміне сабақ қ а дайындалудағ ы ө зіндік себептерін тигізеді. Ақ ыл-есі кем балаларды орфографиялық мең геру бұ л балаларғ а қ абылдау қ иынғ а тү седі. Бұ л тапсырмаларды жең ілдету ү шін орфографиялық ережелерді қ айта қ арастырып басынан бө лек сө здерден, содан соң мә тін қ олданылады. Қ арастырылып отырғ ан ереже шрифт кө лемі бойынша немесе олардың олардың орнын бос қ алдырып кету, кейін мә тін оларда да бір бірінен айқ ын ерекшеленетін ерекшеліктер болады.

Оқ ушылардың ә ртү рлі сатыдағ ы тіл бұ зылысының дамымауы, сенсорлы-моторлық кемістіктер, интеллектінің бұ зылысы, қ азақ тілі мұ ғ алімінің ә дісі саралап жіктеу жә не жеке жұ мыс жасау ә дісі балаларды оқ ытуда қ олданылады. 3 топ бойынша оқ ытылатын (жоғ арғ ы, орта, тө мен) топтарғ а бө ліп оқ ытылғ ан жағ дайда ғ ана оқ ушыларғ а жең іл болады.

В.В. Воронкова, В.Г. Петрованың кө п жылдар бойы жү ргізген зерттеулері кө рсетті: жіктеу ол мақ сатты бағ ыттардың дамуы ә ртү рлі факторлармен анық талады. Соның ішінде балалардың білімді мең геру мү мкіндігі бір тү бірлі қ иындық тар мен себептер негізінде болды.

Фонематикалық қ абылдаудың дамымауынан оқ ушылардың жазуында бірқ атар қ ателіктер кездеседі (ауысу, тастап кету, т.б) бұ л балалармен жү огізілген жұ мыста сө зді жазбай тұ рып сө здің шартты графикалық схемасын қ ұ растыру, сө здерді буынғ а бө ліп айту арқ ылы. Басқ а сө збен айтқ анда басқ а сақ талғ ан анализаторлардың кө мегімен, кинестетикалық жә не кө ріп жаттау мен қ ателерді болдырмау. Осы жолдар арқ ылы фонематикалық қ абылдаудың кемістігін тү зету.

Жү йелілік принципте сонымен қ атар ескерілетін жағ дай типологиялық жағ дай бірқ алыпты бола бермейді. Олар сабақ тың қ ұ рамына қ арай ө згеріп отырады. Мысалы: (оқ у, сө йлеу тілінің немесе грамматикалық дұ рыс жазу) бір оқ ушы жазуда қ ателіктер жібергенімен, оқ уды жә не ауызша сабақ тарды жақ сы оқ ығ анымен жазбаша жаза алмауы мү мкін.

Ә р баламен жеке жұ мыс жү ргізу индивидуалды ә дістермен сә йкес келеді, себебі ә р тү рлі кемістіктің ұ қ сас болып келсе де жұ мыс барысында ә р тү рлі болып кө рінеді. Мысалы: фонематикалық есту бұ зылысы бар топтарда тіл бұ зылысы бар да балалар кездеседі. Дифференциалды жә не индивидуалды принципте М.Ф. Гнездилов айтып кеткендей тақ ырыптық жұ мыста оқ ушылар міндетті тү рде оқ у сабағ ында мә тінді оқ ып, мазмұ нын айтып лексикалық, грамматикалық, орфологиялық талдау жасау. Бірақ бұ л тапсырмалардың дең гейі сол сыныптан балалардың білім дең гейіне сай келуі керек. Сыныптағ ы оқ ушылардың жеке мү мкіндігі мен кемістік ерекшелігі ескеріледі. Кейбір оқ ушыларда жазуында қ ателіктердің кө бейгендігі байқ алады, мұ ғ алім оның себептерін жә не сонымен қ оса оның шешімдерін қ арастырады.

35-50бет