Дозаметрия

Кей сә улелердің (ультракү лгін, рентген, гамма) немесе олардың бө лшектерінің (фотондарының) энергиясы ө те жоғ ары болып келеді, соның нә тижесінде олар ә сер еткен денелердің атомдары мен молекулары бұ зылады, яғ ни ионданады. Сол себепті мұ ндай сә улелерді иондаушы сә улелер деп аталады. Бұ л қ ұ былыс ә сірсе биологиялық қ ұ рылымдардың жеке бө лімдеріне ү лкен зақ ым келтіреді, соның нә тижесінде оларда мутациялық қ ұ былыстар орын алуы мү мкін. Иондаушы сә улелердің тү рлі ә серлерін сипатушы ү шін доза деген шама қ олданылааы.

Жұ тылу дозасы деп дене элементі жұ тқ ан иондаушы сә уле энергиясының dE сол дене массасына dm қ атынасына тең шаманы атайды: D= dE/dm. Жұ тылу дозасы СИ ө лшеу жү йесінде грей (Гр) деген шамамен ө лшенеді, сонымен қ атар рад деген ө лшеу бірлігі де қ олданылады 1 рад= 10^-2 Гр тең.

Жұ тылу дозасы иондаушы сә улелердің денеге тигізетін тү рлі радиациялық ә серлерін толық сипаттай алмайды. Осы олқ ылық ты жою ү шін иондаушы сә уленің ә серін сапа коэффициенті деген шамамен сипаттайды. Сапа коэффициенті сан жағ ынан дозалары бірдей, иондаушы сә уленің биологиялық ә серін рентген немесе гамма сә улесіне салыстырғ анда қ аншалық ты жоғ ары немесе кем екендігін кө рсететін шамағ а тең. Иондаушы сә уленің биологиялық ә сері ретінде сә уленің ә серінен денеде орын алатын қ ұ былысты атайды. Мысалы, иондаушы сә уленің ә серінен зақ ымдалғ ан жасуша саны, немесе денеде пайда болғ ан зарядталғ ан бө лшектердің саны жә не т.б. мә ліметтерді атауғ а болады.

№1 кесте

Кестеден α сә улесі ү шін сапа коэффициенті 20 тең. Мұ ны қ алай тү сіну керек, бұ л α сә улесінің биологиялық ә сері рентген сә улесіне салыстырғ анда 20 есе кө п дегенді білдіреді.

Сапа коэффицентін ескере отырып анық талғ ан дозаны эквиваленті доза деп атайды, ол мына ө рнекпен анық талынады: H =K× D. Эквиваленті доза зиберт (Зв) деген шамамен ө лшенеді, сонымен қ атар бэр(биологический эквивалент рентгена) деген ө лшеу бірлігі де қ олданылады 1 бэр= 10^-2 Эв тең.

Иондаушы сә улелердің ауаны иондау қ абілетін ескеріп, экспозициялық доза деген шама енгізілген. Ол сан жағ ынан ауаның бірлік массасы кө лемінде пайда болғ ан барлық оң иондардың шамысына X =Q/m тең. Экспозициялық доза Кулон/кг ө лшенеді, бірақ бұ л ө те ү лкен шама болғ андық тан, практикада одан кө п кіші рентген-Р деген шама қ олданылады 1Р = 2, 58 10^-4 Кл/кг.

Жұ тылу жә не экспозициялық доза арасында мына тү рде ө з ара байланыс бар: D=fX, мұ ндағ ы f-ө тпелі коэфициент деп аталады. Жұ мсақ ұ лпалар ү шін f=1 тең, сондық тан «рад» анық талғ ан жұ тылу дозасы «рентегнмен» анық талғ ан экспозициялық дозағ а сан жағ ынан тең болады.

Доза қ уаты деп доза шамасының сол дозаны қ абылдағ ан уақ ытқ а қ атынасымен анық талынатын шаманы атайды: N_D = D/t N_X=X/t N_H=H/t.

Жұ тылу дозасының қ уаты Гр/ мин; Гр/сағ экспозициялық доза қ уаты микрР/сағ; милР/сағ; Р/сағ жә не т.б. ө лшенеді. Эквивалентті доза Зв/мин; Зв/сағ; Зв/жыл; бэр/ мин; бэр/сағ. ө лшенеді.