Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1 Лазарев А.М., Полякова Н.А., Смирнов Б.В. Япония. Печать, радио, телевидение. - М., 1974.
2 Сергеев Г.И. От дибао к «Женьмень жибао». Путь в 1200 лет. История средств массовой коммуникации Китая. – М., 1989.
3 Засурский Я.Н. Научно-техническая революция и журналистика // Вестник МГУ. Сер.10. Журналистика. - 1971. - №4.
4 Актуальные проблемы журналистики Азии, Африки и Латинской Америки. – М., 1989.

Тақ ырыпты бекітетін сұ рақ тар

1. 1930-1940 жылдардың басында ү кіметтік радиобағ дарламалардың бақ ылауын кү шейете тү суге не себептен болды?

2. Жапонияда қ ай кезде коммерциялық радиохабарлар серіктестігі қ ұ рылды?

3. 1941 жылы «NХК» хабар тарату корпорациясының «Жапоия радиосы» бө лімшесі неше тілде хабар таратты?

4. Хабар таратуды бейбітшілік мақ сатында қ олдану жө ніндегі конвенция қ ашан қ абылданды?

5. Алғ ашқ ы Жапон радиостанциясы қ ашан іске қ осылды?

6. Қ ытай жерінде қ ұ рылғ ан «Қ ытай даусы» радиосы қ ашан шық ты?

7. «Қ ытайдың халық аралық радиосы» кү ніне қ анша сағ ат хабар таратады?

8. Қ ытай Халық Республикасының мемлекеттік «Синьхуа» ақ парат агенттігінің жаң алық тар қ ызметі туралы не білесің?

9. Азияның қ ай елдерінде мемлекеттік хабар таратудың озық ү лгісі болды?

10. «Каир радиосы» қ анша тілде хабар таратады?

Азия журналистикасының ерекшеліктері

Ү ндiстан. «Ү ндiстан уақ ыты» 1965 жылдан бастап Делиде шығ ады. Кейiнен Бомбейде жә не Ахмадабадта шығ а бастады, таралымы 20 137 дана.

«Ү ндiстан» хинди тiлiнде шығ атын, таралымы 32 367 дана, кү нделiктi газет. «Жаң алық тар» мемлекет жә не басқ а елдерде болып жатқ ан ресми жаң алық тарды халық қ а жеткiзiп отыратын кү нделiктi басылым. Таралымы 52 100 дана. «Ү ндi экспресс» ағ ылшын тiлiнде шығ атын, таралымы 11520 даналық апталық газет.

Ақ парат агенттiктерi. «Индия Пресс Эйдженси» ақ парат агенттiгiнiң («Ү ндi баспасө з агенттiгi») Ү ндiстанның ә рбiр штаттарында ө з тiлшiлiк пунктерi бар. Сондай-ақ, 100-ге жуық газеттер мен журналдарғ а ақ парат тарататын баспасө з торабы қ ызмет етедi.

«Юнайтед Ньюс оф Индия» Ү ндiстандағ ы жекеменшiк ақ парат агенттiктерінiң бiрi. «Сетейтсмен», «Хиндустан Таймс» газеттерi осы агенттiктен ақ парат алады.

«Амрита базар патрика» 200-ге жуық басылым шығ аратын агенттiк. Ү ндістанның тұ ң ғ ыш радиостансасы 1927 жылы Бомбейде салына бастады. Ал, телеорталық Бомбей, Калькутта, Мадрас жә не Канпур қ алаларында iске қ осылғ ан.

Қ ытай. Азия елдерiнiң қ ұ рамына кiретiн Қ ытай мемлекетi бү гiнгi таң да алдың ғ ы қ атарлы дамығ ан елдердiң бiрi болып саналады. Ендiгi жағ дайда осы мемлекеттiң айнасына айналып отырғ ан бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары туралы ә ң гiме қ озғ ау заң ды.

Жалпы, Қ ытай Халық Республикасында 202 миллионнан астам шамамен шығ атын 1777 газет басылады. Кө п тарайтын, кү нделiктi шығ атын бұ қ аралық газет Қ ытай Коммунистiк партиясы Орталық комитетiнiң ұ йымы " Жэнь-мин -жибао". Оның таралымы 3 680 000 дана. Таралымы жағ ынан екiншi орында тұ рғ ан газет " Гуан-мин-жибао". Сондай-ақ, айтарлық тай таралыммен жастарғ а, шаруаларғ а арналғ ан жә не экономика мен спортқ а арналғ ан салалық газеттер шығ ады.

Бү гiнде ә лем бойынша Қ ытайдағ ы журналистиканың даму дең гейi жоғ ары бағ ағ а ие. Редакцияларғ а 1960-1970-шi жылдары репрессияғ а ұ шырағ ан бұ рынғ ы мамандар қ айтып келiп жатса, жоғ арғ ы оқ у орындарынан келген жас, ә рi бiлiктi мамандармен журналистер қ атары толығ уда. Барлық газеттерге тә н сипат экономикалық тақ ырыпты жиi кө теру болып табылады. Осы тақ ырыптағ ы материалдар газет бетiнiң жартысын алып жатады. Мұ ның себебi, бiрiншiден, Қ ытай экономикасын дамыту кө зделсе, екiншiден, газеттiң ө тiмдiлiгiн арттыру. Ал, қ алғ ан материалдар тү рлi тақ ырыпта жә не белгiлi бiр идеологиялық бағ ытты ұ стана отырып жазылады, жарияланады.

“Спорт жаң алық тары” (“Синь тиюй”) спорт iсi бойынша республикалық комитеттiң органы болып табылады. 1950 жылдан бiр миллион данамен ай сайын шығ ады. Спорт жетiстiктерi мен проблемалары, спорт жанкү йерлерiнiң пiкiрлерi ү збей жарияланып
тұ ратын бiрден-бiр басылым. " Сычуань университетi" (" Сычуань дасюэ") 1974 жылдан Сычуаньнан тоқ сан сайын жарық кө ретiн журнал. Журнал философия, тарих, саясат жә не ә леуметтiк мә селелердi кең iнен қ озғ айтын жарияланым.

" Спорт ө мiрi" (" Тиюй бао") 1958 жылдан бастап 720 000 данамен шығ а бастағ ан басылым. Пекинде аптасына ү ш рет шығ ып тұ рады.

" Бiрлiк" (" Туаньцзе бао") Қ ытай кең есi халық тық саяси елшiлiгi комитетiнiң ұ йымы болып табылады. 120 000 данамен Пекинде шығ атын апталық газет.

" Халық тың қ ауiпсiздiк ә скерi" (" Цзефанзюль бао") Қ ытай армиясының ресми ұ йымы. 1956 жылдан бастап Пекинде 1 580 000 данамен кү нделiктi шығ ып тұ рады.

" Қ ытай ә йелдерi" (" Чжунго фунюй") қ ытай жә не ағ ылшын тiлдерiнде басылып, кө ркем безендiрiлiп шығ атын айлық журнал. Бұ л журналдың ұ йымы Жалпы қ ытай ә йелдер федерациясы. 1949 жылдан бастап шығ уда. Таралымы – 1 300 000 дана.

" Қ ытай жастары" (" Чжунго циннянь бао") Қ ытай Жастар одағ ының ресми ұ йымы болып табылады. 1951 жылдан 3 100 000 данамен аптасына тө рт рет шығ ып тұ рады.

Телерадиосы. Соң ғ ы жылдары Қ ытай теледидары ө зiнiң қ арқ ынды даму нә тижесiнде АҚ Ш-тан кейiнгi дү ние жү зiндегi екiншi орынды алады. Қ ытай Халық Республикасының теледидары ө зiнiң бастауын 1958 жылдан алады. 1970-шi жылдардың ортасынан ақ -қ ара тү стi теледидардан тү рлi-тү стiге кө штi. 1988 жылғ ы санақ бойынша бұ л мемлекетте 1400 000 астам телевизор болды. Статистика мә ліметтері бойынша кү нделiктi телебағ дарламаны 3 000 000 адам кө редi екен. Қ ытай Халық Демократиялық Республикасының ерекшелiгi радио жә не телевидение бiр уақ ытта дамыды. 1958 жылдың қ ыркү йегiнде эфирге телебағ дарламалар шығ а бастады.

Қ азiргi уақ ытта 422-ден астам бағ дарламалық телеорталық тар жұ мыс iстейдi. Барлық телестанциялар ақ паратты мың дағ ан қ ұ рылғ ылары бар спутниктiк байланыс орталық тарынан алады. Сонымен бiрге, Пекиндегi бағ дарламалар сипатына қ арай тү р-тү рге бө лiнедi Ең атышулы арна " Ақ параттық кө кжиек" арнасы. Шетел жаң алық тары 5-7 минут бағ дарламаның соң ында хабарланып кетедi. Шетелден ақ параттарды “СNN», ағ ылшын агентiктерінен, Вильнюстен, Азия жә не Тынық мұ хиты елдерi одағ ы агенттiктерiнен т.б. алады.

Қ ытай теледидарының ортақ тақ ырыбы тө мендегiдей: а) Мемлекет жағ дайы, елбасының жұ мыс уақ ыттары, ресми сапарлар, кездесулер, делегацияларды қ абылдау; ә) Таяу кө ршiлердiң жағ дайы; б) Ә лем жаң алық тары; в) Спорт. Бұ л аталғ андардан басқ а, бұ л арналарда кө ркем фильмдер, кө ң iл сергiтетiн жә не музыкалық бағ дарламалар беріледi. Сонымен қ атар жаң алық тар да жиі-жиі берiлiп отырады.

Қ ытай радиосының негiзi шетелдiк мамандардан тұ рады. Қ ытайдың ө зiндiк радиостанциясы 1926 жылы Харбинде жұ мыс істей бастады. 1928 жылы Нанкинде ә кiмшiлiк радиостанция ашылды. Қ ытайда коммерциялық радиостансалар жоқ деуге болады. Тек 1979 жылы ақ ылы жарнама таратуғ а рұ қ сат берiлген. Орталық халық тық радиостансасында 34 тiлшiлiк пунктерi бар. Жергiлiктi хабар тарату 461 радиостансада жү зеге асады. Олар кү нiне бес мың сағ ат хабар таратады. Қ ытай радиохабар таратуда 40-тан астам ә лемнiң елдерiмен байланыс орнатылғ ан. Бiрiншi шетелге хабар тарату 1947 жылы қ олғ а алынғ ан. Қ ытайда қ азiргi радиохабарлар 38 тiлде таратылады.

Ақ парат агенттiктерi. Қ ытайда iрi-iрi екi ақ парат агенттiгi қ ызмет iстейдi.

1. " Қ ытай жаң алық тары" агенттiгi 1952 жылы кұ рылып, Тайвань, Сатань, Вомыньдағ ы қ ытайлық тар мен шетелдiк азаматтарғ а арнап ақ парат жариялайды.

2. " Синьхуа" агенттiгi 1931 жылы қ ұ рылып, iшкi қ ызметтермен бiрге сыртқ ы байланыстар да жү ргiзедi. Бү гiнде бұ л агенттiкте 7 000 астам қ ызметкер жұ мыс iстейдi. Оның iшiнде 2600 журналистер мен редакторлар, 160-тан астам фототiлшiлерi бар. Агенттiктiң бас редакциясы Пекинде орналасқ ан. Олар: iшкi, халық аралық жаң алық тар, шетелге ақ парат тарату, спорттың соң ғ ы жаң алық тары мен хроникалары, фотохабар бө лiмдерi, шетелдiк агенттiктер ақ параты, экономикалық ақ парат редакциялары бар. 4000-нан астам газет, журнал, радио, телевидение, университет, елшiлiктерге ақ паратты қ ытай, ағ ылшын жә не жапон тiлдерiнде таратады [1, 45-б].

Ә лемдiк агенттiктер: «Рейтер», «ЮПИ», «АПФ» жә не Азиялық басқ а да елдердiң бiрқ атар агенттiктердiң ақ параттарын пайдаланып, хабар алмасып отырады. Азия мен Тынық мұ хит елдерiнiң ақ парат агенттiгiне жә не Координациялық Пула комитетiне мү ше.

Жапония. Жапон баспагерлерi мен редакторлары ассоциациясының (“Нихон Симбун Кёкай”) мә лiметi бойынша ә рбiр жапон отбасына 1, 2 газет басылымы тиесiлi кө рiнедi. Ал, журналдар басылымы бү гiнгi кү ндерi ең қ ызық ты, таралымы кө п ақ парат қ ұ ралдары болып отыр. Компьютерлiк журналдар мен ә йелдерге арналғ ан апталық журналдарғ а халық тың сұ ранысы кү ннен кү нге артуда.

Қ азiргi уақ ытта дү ние жү зi бойынша бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарындағ ы жалпығ а ортақ белгi Жапон баспасө зiнде де кең iнен орын алып отыр. Ол – жарнама. Жапон мемлекетiнiң бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына 255 кү нделiктi газет басылымы, 37 000 000 Таралыммен жә не жылдық таралымы 788 000 000 болатын 4 132 журнал басылып шығ ады.

Жапониядағ ы газет басылымы жалпыхалық тық жә не префектуралық болып екiге бө лiнедi. Бұ л елдегi газет-журналдар кө бiне коммерциялық болғ андық тан, басылымдардың тә уелсiздiгi тек қ ағ аз жү зiнде ғ ана. Яғ ни, басылымдарда халық тың сө зiнен гө рi қ ұ рылтайшылар мен партиялардың сө зiн сө йлеу басым. Жапонияда шығ атын газет-журналдар жапон, ағ ылшын тiлдерiнде 10-12 беттiк болып басылады. Мұ ның сыртында жергiлiктi баспасө з ұ йымдарының кейбiр басылымдары 18-20 беттiк болып келедi. Мұ нда ә ртү рлi сипаттағ ы: салалық, саяси, кө ркем тағ ы басқ а тү рлi тақ ырыптағ ы мақ алалар жарияланып отырады.

1950-шi жылдардың аяғ ында мә дениет пен бiлiм беру саласына қ атысты журналдар кең iнен тарала бастағ ан. Сол кезең де шық қ ан басылымдарғ а: “Бiлiм беру” (1951 ж), “Мә дениет жә не бiлiм” (1951 ж), “Тә рбие туралы қ азiргi ғ ылым” (1960 ж), одан бергi кезең де шығ а бастағ ан “Жапонияның психология туралы журналы” (1960 ж), “Эксперименттi психология журналы” (1957 ж), “Педагогикалық психология журналы” (1958 ж) секiлдi халық тың кө ң iлiнен шық қ ан басылымдар бү гiндерi де қ оғ амда ө з орнын алып отырғ ан жайы бар. Ал, газет басылымдарына келер болсақ, бұ л салада “Асахи Симбуня” компаниясының атқ арып отырғ ан қ ызметi орасан. Аталғ ан бiр ғ ана компанияның “Асахи ивнинг нью”, “Сюкан Асахи”, “Асахи Греф”, “Асахи Спорт” секiлдi кө пшiлiк кешкiлiк, кү нделiктi жә не апталық басылымдары бар. Сондай-ақ, елдегi экономикалық жаң алық тарды тарататын басылымдардың кө бiсi “Майнити симбуня” компаниясының қ арамағ ына тиесiлi.

Телерадиосы. Жапония дамығ ан телевизиялық торабы бар мемлекет. Бұ л елдiң ұ лттық телевизиясы ө з бағ дарламаларын жапон, ағ ылшын тiлдерiнде таратады. Ал, радиобағ дарламалар жапон, ағ ылшын т.б тiлдерде таралады. Радиостанциялар қ ызметi мен телевизия орталық тары сияқ ты арнаулы радио департаментi арқ ылы ақ парат министрлiгi айналысады.

Баспасө з ұ йымдары секiлдi, теле-радио органдарында да жарнама тарату кең iнен орын алғ ан. “Денцу” жарнама агенттiгiнiң мә лiметi бойынша, жарнама таратудың “ең алтын уақ ыты” кешкi 19-00 мен 22.00 сағ ат аралығ ы, яғ ни бұ л аталғ ан уақ ыттардың 15 секундтық жарнама уақ ыты 7 000 доллар немесе 700 000 жапон иенi тұ рады [2, 36-б].

Радиотаратуда дә л қ азiр Жапонияда “АМ” диапазонында жұ мыс iстейтiн 47 радиостанция мен “FМ” диапазонында жұ мыс iстейтiн 27 станция бар. Сонымен бiрге, қ ысқ а диапазонда жұ мыс iстейтiн бiр ғ ана станция бар екен. Токио мен Осака секiлдi телерадио индустрия жә не баспасө з ұ йымдары кө п орналасқ ан қ алаларда бағ дарламалар шет тiлiнде жү ргiзiледi. Атап айтар болсақ, ағ ылшын, немiс, француз жә не орыс тiлдерiнде ақ парат таратады. Телерадио компаниялардағ ы жарнама таратуда жетекшi рө лдi “Денцу” агенттiгi атқ арады. Жапониядағ ы жалпы жарнама шығ арудың 78 пайызы аталмыш агенттiктiң ү лесiнде.

Ақ парат агенттiктерi. Жапонияның алғ ашқ ы ақ парат агенттiгi ХIХ ғ асырда пайда болды. Бiрiмен-бiрi бә секелесе отырып, олар бә секелестік жағ дайда ө мiр сү рдi, яғ ни бiресе қ осылып, бiресе бө лiнiп отырды. Алғ ашқ ы ү лкен агенттiк 1914 жылы қ ұ рылды, “Кёкусай Цусинся” деп аталады. Бұ л агенттiк Ирак мемлекетiнiң астанасы – Бағ дад қ аласында жұ мыс iстей бастады. Негiзгi мiндетi шетел жаң алық тарын таратумен ғ ана шектелдi.

Қ азiргi уақ ытта Жапониядағ ы алдың ғ ы қ атарлы ақ парат агенттiктерi: “Киодо Цусин” жә не “Дзидзи пресс”. Сондай-ақ, ә рбiр салағ а қ атысты жеке қ ұ рылғ ан, “Радио-пресс”, “Азия жаң алық тары” жә не “Кең ес жаң алық тары” атты агенттiктер де жұ мыс iстейдi. Олар 4000-нан астам газет, журнал, радио, телевидение, университет, елшiлiктерге ақ паратты ағ ылшын жә не жапон тiлдерiнде таратады. Агенттiктiң шетелде 20 тілшілiк пунктi бар. Париж, Лондон, Нью-Йорк қ алаларында орналасқ ан аймақ тық бюросы жұ мыс iстейдi.

Ә лемдiк агенттiктер: “Рейтер”, “ЮПИ”, “АФП” жә не Азия елдерінiң халық аралық ақ паратты тарату агенттiктерiмен тығ ыз байланыс орнатқ ан. Агенттiк қ азiргi заманғ а сай арнайы қ ұ ралдармен жабдық талғ ан жә не жұ мыс барысы компьютер арқ ылы атқ арылады.

Монғ олия. 1998 жылы Монғ олияның Ә дiлет Министрлiгiнде 500-ден астам газет-журналдар тiркелген. Бү гiнгi кү нде монғ ол баспасө зi мемлекеттiк, партиялық, ведомстволық жә не жеке меншiк басылымдар болып бө лiнедi. Алғ ашқ ы ү ш категорияғ а жататын басылымдар: " Ардын Эрх" (" Халық билiгi»), “Парламент жаршысы» кү н сайын шығ ады, «Загсийн саурын мэдээ» («Хабарлар») ү кiмет жә не ресми ұ йымдардың газетi кү н сайын шығ ады. «Улан-Батор» ә кiмшiлiк басылымы кү н сайын шығ ады, «Унэн» («Ақ иқ ат») Монғ ол Халық Республикасы парламентiнiң басылымы, аптасына ү ш рет шығ ады, «Ардчила» («Демократия») Демократия одақ тарының басылымы. «Хө дө лмө р» («Ең бек») Монғ ол кә сiподақ комитетiнiң басылымы кү н сайын шығ ады, «Тусгаар тоггная» («Тә уелсiздiк») Қ орғ аныс Министрлiгiнiң газетi. «Нугел буян» («Мейiрiм мен зұ лымдық») Полиция басқ армасының тө л басылымы.

Iрi газеттер сондай-ақ электрондық нұ сқ ада да шығ ады: Ү кiметтiк «Ардын эрх» жә не меншiктiк «Ө лө ө дө р» монғ ол тiлiнде, қ алалық «Уланбатор Пост» ағ ылшын тiлiнде Веб-сайтта, «Монғ олия Онлайн» беттерiнде кө рiнiс тапқ ан. Монғ ол баспасө зiнiң тұ ң ғ ышы “Монғ ол ақ иқ аты” деп аталады. Алғ ашқ ы нө мiрi 1920 жылдың қ арашасының 10-да шық қ ан. Бұ л басылым Монғ ол халқ ының революция баспасө зiнiң тұ ң ғ ышы. Бұ л газеттен кейiн-ақ “Ұ ран” 1922 жылы шық қ ан, “Астананың жаң а газетi" 1923 жылы шық қ ан ең ү лкен форматты “Ардын эрх” газеттерi бiрiнен соң бiрi дү ниеге келдi. 1945 жылы сә уiр айынан бастап “Ардын эрх” газетi “Уиэймен” бiрiктiрiлiп Ү кiметтiң тө л басылымы ретiнде қ айтадан шығ а бастады. Алғ ашқ ы жастар газетi “Пионерейн унэи” деп аталады. 1944 жылы 5 000 таралыммен шық қ ан. Ал жастарғ а арналғ ан ең алғ ашқ ы журнал “Залғ амжлагч” деп аталады. 1926 жылдың 8 маусымнан бастап шығ а бастады.

Телерадиосы. Ең алғ аш рет монғ ол радиосы 1934 жылдың қ араша айынан бастап хабарларды Улан-Батордан тарата бастады. Алғ ашқ ы кезде кү нiне екi сағ аттық қ ана хабар берген. Келе-келе техникалық қ ұ рал-жабдық тардың дамуына, кө беюiне, материалдық -техникалық базаның ұ лғ аюына байланысты эфирге шығ у уақ ытын кө бейттi. 1980 жылдардан бастап, монғ ол радиосының ү нi бiр кү нде 24 сағ ат бойы тың даушы қ ауымғ а монғ ол, орыс, қ ытай, ағ ылшын, француз жә не қ азақ тiлiнде берiлiп, кең -байтақ монғ ол жерiне тарады. Балалар мен жастар редакциясы 1950 жылы қ ұ рылғ ан. Жетi сайын балалар мен жастарғ а арнап “Жастық кезең ”, “Спортшы”, “Халық сарбазы” секiлдi бағ дарламалар ұ сынады. Бү гiнде Монғ олия радиосы Интернет жү йесiне қ осылғ ан.

Монғ ол телевидениесi 1967 жылдың желтоқ сан айында қ ұ рылғ ан. 1970 жылы ғ арыштық байланыс iске қ осылып, “Орбита” станциясы арқ ылы Ресей халқ ының тұ рмыс-тiршiлiгiмен, онда болып жатқ ан оқ иғ а, жаң алық тармен танысуғ а мү мкiндiк туды.

Монғ ол телевидениесi 1973 жылы бү кiл ә лемдiк телевизияның “Интервидение” қ ұ рамына мү ше болып кiрген. 1998 жылдың есебi бойынша, Монғ олияда 20-ғ а жуық тә уелсiз телеарна, станция, студия бар екен. Барлық телевизиялық студиялар мен каналдарда кабельдiк байланыс орнатылғ ан. Олардың ең iрiлерi “Сансар ТВ”, “Сансар Ка ТВ”. Соң ғ ы кездері “СNN», “NНК”, “МТУ” телеарналары мен Гонконг бағ дарламасын да трансляциялайды.

Ақ парат агенттiктерi. “МОНТА” ақ парат агенттiгi саяси хал-ахуал, экономика, жалпы саясат туралы халық тың ақ параттық сұ ранысын қ амтамасыз етедi. “МОНТА”, “Бюллетень МОНТА”, “Хураан гү й сэтгел” сияқ ты газеттердi монғ ол жә не орыс тiлiнде шығ арып тұ рады.

1957 жылдың қ азан айында тағ ы бiр ақ парат агенттiгi “МОНЦАМО” қ ұ рылды. “МОНЦАМО” агенттiгi монғ ол баспасө зi, теледидары мен радиосын монғ ол елiнде болып жатқ ан оқ иғ а-жаң алық тармен қ атар, шетел ақ параттарымен қ амтамасыз етедi. “МОНЦАМО” 100-ден астам газет пен журналдарғ а, радио, телевидение, университеттерге, елшiктерге ақ паратты ағ ылшын жә не монғ ол тiлдерiнде таратады. Ә лемдiк агенттiктер: «Рейтер», «ЮПИ», «АПФ» жә не Азияның басқ а да елдердiң бiрқ атар агенттiктерiнiң ақ параттарын пайдаланып, хабар алмасады.

Оң тү стiк Корея. Кореяның ең алғ ашқ ы газеттердiң негiзi 1896 жылы қ аланғ ан. Ол “Тоннип синмун” газетi. Аталмыш газет аптасына ү ш рет, тө рт кiшi форматты беттермен, таралымы 300 000 данамен шығ ып тұ рады. Алғ ашқ ы нө мiрi 1896 жылы 7 сә уiрде жарық кө рдi. Газет негiзiн қ алағ ан Со Чжэ Пхиль (Филипп Джейсон).

Кореяның алғ ашқ ы кү нделiктi газетi 1898 жылы жарық кө рген " Мейль синмун" басылымы. 1904 жылы жаң а кү нделiктi " Тэкан мейль синбо" газетi пайда болды. Газет корейлiктерге ық палын тигiзгенмен, Жапон қ ыспағ ына орай 1905 жылы жабылып қ алғ ан.

1910-1920 жылдар аралығ ында Корея журналистикасы ү шiн қ аралы кезең болды. Жапон ү кiметiнiң органы болып есептелетiн газеттерден басқ а басылымдардың шығ уына қ атаң тыйым салынды. Соғ ан қ арамастан шетелде газет iсiн жалғ астыра бердi. " Коннип синмун" мен " Синкам минбо" басылымдары Сан-Францискода шық са, " Тэдон синмун" басылымы Ресейде шығ ып тұ рады. Екінші дү ниежү зiлiк соғ ыстан кейiн, Корей мемлекетi ө зiнiң тә уелсiздiгiн алды. Бiрнеше аптаның iшiнде кейбiреуi коммунистер кү шiмен шығ арылатын 68 газет пайда болды [3, 134-б].

1988 жылы таралымы 400 000 дана " Хангерз синмун" кү нделiктi газетi пайда болды. Ол бiрiншi кү ннен бастап-ақ компьютер жү йесiне қ осылды. Бә секелестiкке тө зе алмай кө п газеттер жабылып қ алды. Соның ә серiнен 1991 жылы 12 кү нделiктi газет басылымы тоқ тап қ алды. 1993 жылғ ы есеп бойынша, Кореяда 103 кү нделiктi газет бар, оның 54-i Сеульде, калғ андары аудандарда басылып тұ рады.

Корей газеттерi дә стү р бойынша дү йсенбi кү нi шық пайды екен. 1989 жылдың шiлдесiнен бастап ық палды «Хангун ильбо» газетi бұ л дә стү рдi бұ зды. Газеттердiң сенбiлiк қ осымшалары да 1990 жылы ғ ана пайда болды. Басылымдардың кө лемi кө бейдi. Ро Дэу Президент болып сайланып, алтыншы республиканы кө ркейтуге кiрiсiп те кеттi. Осы тұ ста кө п газет-журналдар шығ а бастады. 1987 жылы елде 30 кү нделiктi газет шық қ ан. 1991 жылы олардың саны 98-ге жеттi, ал 1995 жылы саны 116 болды. Қ азiргi таң да Корея баспасө зi даму ү стiнде, сағ атына 15 000 дана тү рлi-тү стi ө нiмдердi шығ арып отырады. Бұ л басылымдар жаң а ғ имараттарғ а орналасып, озық ү лгiдегi тезникамен жабдық талғ ан.

Телерадиосы. Кореяда радиохабар 1927 жылы пайда болды. Екi жылдан кейiн жапондық тар Сеульде радиостанция орнатады. Бұ л станса 1954 жылғ а дейiн жұ мыс iстейдi. Кореядағ ы ең алғ ашқ ы коммерциялық радиосы " Пусан Мунква Бродкастинг Стейшн" 1959 жылы пайда болды.

1966 жылы " Сеул УКВ Бродкастинг Компани" ө зiнiң жеке стансасын іске қ осты. 1970 жылы ұ зын жә не қ ысқ а толқ ынды ү ш радиостанса пайда болды: " Корея Мунква УКВ", " Пусан Мунква" УКВ жә не " Корея УКВ". Сеульдiң қ алалық радиостанциясы 1990 жылы маусымда жұ мысын бастады. Радио аты " Трэффик Бродкастинг стейшн". 1996 жылы Корея мемлекетiнде 97 радиостанция тiркелген.

Корея телевидениесi коммерциялық станцияның ашылуымен 1956 жылы бастау алды. Алайда, бұ л алғ ашқ ы телестанса сол жылы-ақ қ айта жабылды. 1961 жылдың 1 желтоқ санында ү кiмет Сеулде " Кей-би-эс ТВ" ресми телеорталығ ы ашылды. " Ти-Би-Си ТВ" 1964 жылдан бастап қ ызмет кө рсетедi. 1969 жылдың тамызында " Эм-Би-Си ТВ" телеорталығ ы ашылады. 1990 жылдан кейiнгi реформалар нә тижелерiне орай жеке телестансалар кө бейе бастады. Статистикағ а сү йенсек, " Кей-Би-Эс" аудиториясы 98 пайыз, " Эм-Би-Си" Оң тү стiк Кореяның тың дармандарының 92 пайызын қ ұ райды. Екi компания да ө зiнiң бағ дарламаларын кү нделiктi таң ғ ы 5: 30 бен 10: 00 аралығ ында береді екен.

Оң тү стiк Кореяда радио тарату iсi жапондық тардың Сеульде қ ұ рғ ан радиостансасынан бастау алады. 1927 жылдан берi қ арай корейлiктер ө з қ олына алды. 1945 жылдың қ ыркү йек айынан бастап радиостанса жү йесiн (“КВС”) американдық ә скери ә кiмшiлiк басқ арды. Бұ л жү йеде дiни, бiлiм, ақ параттық жә не кө ң iл сергiтетiн бағ дарламалар қ амтылды. Ал, 1956 жылдың желтоқ санында християндық ұ йым, яғ ни Евангелистiк одақ қ иыр шығ ыстық Инчхоне радио тарату iсiн бастады. Мұ ндағ ы хабарлар аптасына 100 сағ ат корей, ағ ылшын, қ ытай жә не орыс тiлдерiнде жү ргiзiлдi. 1959 жылы Пусанеде коммерциялық Пусан Мунхва Бродкастинг Стейшн радиостанциясы ашылды, мұ ның iзiн Мунхва Бродкастинг Компани (“МВС”), Тона Бродкастинг Стейшн (“ТВС”) жекеменшiк радиосы жалғ астырды. Бұ л радиолар ө з тұ сауын Сеульде кескен.

1966 жылы Сеулде Бродкастинг Компани бiрiншi рет “УКВ” диапозонында радиодан хабар тарата бастады. 1970 жылы оғ ан ү ш “УКВ” станциялары: Сеулдегi “Корея УКВ” қ осылды. “Фар Ист Компани” (FEBC) коммерциялық емес. Оның АҚ Ш-та демеушiсi бар. Ол 1972 жылы Кореядағ ы Чечжудо аралының оң тү стiк жағ алауындағ ы елдерге Азия халық тарының бостандығ ы мен бейбiтшiлiгi жайлы ақ параттар, ә ртү рлі бағ дарламалар жiберiп отырады.

Ақ парат агенттiктерi. 1945 жылдан кейiн корейлiктерде алғ ашқ ы “Хебин Тхонсин” (“Дербес пресса”) ақ парат агенттiгi қ алыптасты.

1945 жылдың 4-қ ыркү йегiнде “Чосон Тхонсии” агенттiгi ашылды. Осы жылдың аяғ ына қ арай “Енхап Тхонсиннiң ” негiзi қ аланды. Кейiннен екеуi бiрiгiп, “Хаптон Тхонсин” ақ парат агенттiгiн қ ұ райды. 1980 жылдың 19 желтоқ санында “Хиптон” мен “Ориент пресс” бiрiгiп, “Енхан Тхонсин” ақ парат агенттiгiн ашады. Бұ л ақ парат агенттiгiнiң 40 шетел агенттiктерiмен жаң алық алмасу мү мкiндiгi бар.

Корей Халық Демократиялық Республикасы. “Нодон синмун” (“Жұ мысшы газетi”) кү нделiктi шығ атын газет. Кореяның ең бек партиясы Орталық комитетiнiң ұ йымы. Пхеньянда басылып шығ ады. 1945 жылы негiзi қ аланғ ан, таралымы 2 000 000 дана.

“Нодон осхонен” (“Ең бекшi жастар”) кү нделiктi газеті Корея социалистiк ең бекшi жастар одағ ының Орталық комитетiнiң ұ йымы. 1946 жылдан берi басылып шығ ады, таралымы 800 000 дана.

“Нодон Коллочжа” (“Ауыл шаруашылығ ының ең бекшiсi”) аптасына екі рет шығ ады. Корея ауыл шаруашылығ ы ең бекшiлер одағ ы Орталық комитетiнiң ұ йымы, 1965 жылы негiзi қ аланғ ан.

“Пхеньян синмун” (“Пхеньян газетi”) кү нделiктi газет. Пхеньян қ алалық халық комитетiнiң ұ йымы, 1957 жылдан берi Пхеньянда басылып шығ ады, таралымы 500 000 дана.

“Пхеньян таймс” (“Пхеньян уақ ыты”) газет ағ ылшын тiлiнде аптасына екi рет жарық кө редi. Шет тiлiнде ә дебиет баспасында басылып шығ ады, шетелге таратуғ а арналғ ан.

“Сонен Синмун” (“Пионер газетi”) аптасына екi рет шығ ады. Корея социалистiк ең бекшi жастар одағ ы орталық комитетiнiң ұ йымы 1947 жылдан берi Пхеньянда басылады.

“Чосон инлингум” (“Корей халық ә скерi) кү нделiктi газет. КХДР Халық тар Қ арулы кү штер министрлiгiнiң ұ йымы, 1948 жылдан берi Пхеньянда басылып шығ ады.

“Минчису Чосон” (“Демократиялық Корея”) ү кiмет ұ йымы. 1946 жылдан берi 200 000 таралыммен шығ ады.

“Адон мунха” (“Балалар ә дебиетi”) тоқ санаралық журнал. Корея Жазушылар одағ ының ұ йымы атынан 1947 жылдан берi Пхеньянда басылып шығ уда.

“Корея” ай сайын орыс, қ ытай, ағ ылшын, француз, испан тiлдерiнде шығ атын саяси-қ оғ амдық журнал. Шетел тiлдерi ә дебиетi баспасында басылып шығ ады.

“Қ азiргi Корея” айлық журнал. Орыс, ағ ылшын, француз, қ ытай тiлдерiнде шығ ады.

“Жебе” сатиралық журнал, ай сайын шығ ады.

“Корей ә дебиетi” (”Чосон Мунхак”) Корей Жазушылары одағ ының органы. Пхеньянда басылып шығ ады.

“Чосон несон” (“Корей ә йелi”) ай сайын шығ атын безендiрiлген журнал. Корей Демократиялық ә йелдер одағ ы Орталық комитетiнiң органы. 1946 жылдан бастап шығ уда.

“Чконмема” (“Қ анатты тұ лпар”) Жастар Одағ ының айлық журналы.

“Эйдж оф индепенденс” (“Тә уелсiздiк дә уiрi”) – шетелге таратуғ а арналғ ан ағ ылшын, испан, француз тiлдерiнде басылып шығ атын журнал [4, 3-12-б].

Иран. «Iran» газетi 1980 жылдан бастап шығ ып келедi. Оның ағ ылшын тiлiнде шығ атын “Iran deili” нұ сқ асы сол тiлде сө йлейтiн елдi-мекендерге тарайды, таралымы 15 000 дана. Араб тiлiнде " Iran al-Vafag" газетi 9 000 таралыммен араб елдерiне тарайды. Сонымен қ атар, " Иране Варземи" (" Спортивный Иран" 1976 ж), " Иране джаван" (" Жас ирандық "), " Заң " сынды (" Ә йел") апталық газеттерi бар. Айлық газеттер " Иране Азин" (Иранның ү й шаруашылығ ы"), " Аш Шахид" зағ иптарғ а арналғ ан " Иране Сафид" (" Ақ Иран") газетi жақ ын жә не таяу шығ ыс елдерiне таралады. Оның таралымы 12 700 дана. " Иране Сафид" газетi 1962 жылдан бастап шығ ып келедi. Ол ЮНЕСКО ұ йымының арнайы мадақ тауына ие болғ ан беделдi басылым. " Эттелаат" газетi 1925 жылдан бастап кү нделiктi жарық кө ретiн ең iрi газеттердiң бiрi, таралымы 25 000 дана. Ол парсы тiлiнде шығ ады. " Алик" журналы 1981 жылдан бастап жарық қ а шығ а бастады. Бұ л журнал беттерiнен армян халқ ының мә селелерi жә не олардың басындағ ы келiспеушiлiк жағ дайларын бiлуге болады. «Омиди Иран» журналының негiзi 1964 жылы қ аланғ ан, таралымы 7 250 дана. Ағ ылшын тiлiнде шығ атын «Техран джоранал» журналы бар. Ол «Эттелаат» газетiнiң жанынан шығ ады. 1935 жылдан бастап жарық кө рiп келедi. 1953 жылы жарық кө рiп келе жатқ ан журнал «Сепид ва сиях». Бұ л журналда елдегi саяси, ә леуметтiк, ұ лттық мә селелер сө з болады.

Ақ парат агенттiктерi. Иранда 1934 жылдан бастап «ПАРС» («PARS») ақ параттық агенттiгi жұ мыс iстейдi. 1981 жылы желтоқ сан айында, яғ ни 47 жылдан кейiн оның аты «ИРНА» болып ө згертiлдi. «ИРНА» агенттiгi 2009 жылы ө зiнiң 75 жылдық мерейтойын атап ө ттi. Бү гiнгi кү нi оның бас директоры – Феридун Вердинеджад. Мұ нда 1 100 журналист қ ызмет етедi. Ө з елiнде 46 тiлшiлiк бө лімі жә не шет елдерде 34 тiлшiлiк пунктi бар. Олардың кейбiреуiне 5-6 журналист қ ызмет кө рсетуде. Осы тiлшiлiк пунктерi арқ ылы барлық Иран провинциясынан жә не басқ а да шет мемлекеттерден қ ажеттi ақ парат алып отырады. Соң ғ ы жылдары Москвада, Бакуде, Ашхабадта, Душанбеде, Ереванда, Ташкентте «ИРНА” тілшілік бө лім ашты. «ИРНА» агенттiгi 70-ке жуық елдердiң ақ парат агенттiктерiмен тығ ыз байланыс орнатқ ан жә не олар ағ ылшын, араб, парсы тiлдерiнде ақ парат таратады. Бұ л агенттiктiң басылымдық бө лiмдерi де бар. Жоғ арыда атап кеткен газеттердiң кө пшiлiгi осы «ИРНА» агенттiгiнде басылады.

«ИРНА» агенттiгiнде тұ ң ғ ыш радиохабар 1965 жылы берiлдi. Шетел тың даушыларына арналып, орыс, ағ ылшын, француз, араб, тү рiк, кү рд, ү рду тiлдерiнде хабар жү ргiздi. Ол хабар " Бурс" деп аталады. Телевидение хабарлары тек 1950 жылдың аяғ ында ғ ана берiле бастады. Ал, бү гiнгi кү нi Тегеран, Решт, Мешхед, Тебриз, Бендер-Аббас, Шираз қ алаларында телеорталық тары жұ мыс iстейдi. Мұ нда кейбiр радио жә не телевидение хабарлары ағ ылшын тiлiнде жү ргiзiледi.

Ирак. Қ азiргi кезде Иракта шығ атын газеттердiң iшiнде " Қ ыс-Саура", " Қ ыл-жұ мхұ рия" ең алғ ашқ ылары болып табылады.Иракта шығ атын газет, журналдар араб, ағ ылшын, орыс жә не немiс тiлдерiнде басылады. Мұ ның сыртында жергiлiктi баспасө з ұ йымдарының кейбiреулерi курд, тү ркiмен жә не парсы тiлдерiнде басылып шығ ады. Бұ ларда ә ртү рлi сипаттағ ы, атап айтар болсақ, ғ ылым, денсаулық, педагогика саласына қ атысты журналдар мен газеттер де бар.

" Al-Aglam" (" Қ алам") ай сайын шығ атын ә деби журнал. 1964 жылдан бастап Бағ дад қ аласында араб тiлiнде басылып шығ а бастады, таралымы 20 000 дана. " Alif-Bi" (" Ә лiп-би") апта сайын араб тiлiнде шығ атын журнал. Таралымы 20 200 дана. Al-Arabi al-Arabia" (" Араб кө кжиегi") ай сайын араб тiлiнде шығ атын қ оғ амдық -саяси жә не ә деби-кө ркем журнал. 1975 жылдан бастап Бағ дат қ аласында басылып шығ а бастады, таралымы 12 000 дана. " Baghdad Оbserver" (" Бағ дат бақ ылаушысы") ағ ылшын тiлiнде басылатын кү нделiктi газеттiң тарихы 1967 жылдан бастау алады. " Al-Wagai al-Iragia" (" Ирак шолушысы") 1922 жылдан бастау алғ ан ағ ылшын тiлiнде басылатын апталық газет. Ағ ылшын тiлiнде шығ атын бө лiгiнiң таралымы 1 000 дана, ал араб тiлiнде шығ атын бө лiгiнiң таралымы 12 500 дананы қ ұ райды.

Телерадиосы. Ирак дамығ ан телевизиялық торабы бар мемлекет. Ұ лттық телевизия студиясы 1959 жылдан бастап жұ мыс iстейдi, бағ дарламалары араб, ағ ылшын, курд, парсы тiлдерiнде таратылады. Телевизиялық студиялар қ ызметiнiң бақ ылауымен телевидение департаментi арқ ылы ақ парат министрлiгi айналысады. Радиобағ дарламаларын араб, ағ ылшын, парсы, кү рд тiлдерiнде таратады. Радиостансалар қ ызметi мен телевизия орталық тары сияқ ты арнаулы радио департаментi арқ ылы ақ парат министiрлiгi айналысады.

Ақ парат агенттіктерi. " Iragi News Agensi" Ұ лттық ақ парат агентiгi 1959 жылдан бастап Ирак мемлекетiнiң астанасы Бағ дад қ аласында жұ мыс iстей бастады. Негiзгi мiндетi 50-ден астам газет пен журналдарғ а, радио, телевидение, университеттерге, елшiлiктерге ақ паратты ағ ылшын, араб тiлдерiнде таратуда. Агенттiктiң шетелдерде 30 тiлшiлiк пунктерi бар, Париж жә не Москва қ алаларында орналасқ ан екi аймақ тық бюросы қ ызмет жасайды.

Ә лемдiк агенттiктерi «Рейтер», «ЮПИ», «АПФ» жә не Азиялық басқ а да елдердiң бiрқ атар агенттiктерiнiң ақ параттарын пайдаланып, хабар алмасып отырады. Халық аралық ақ параттарды тарату агенттiктерi Федерациясымен, араб ақ парат агенттiгi Федерациясымен тығ ыз байланыста, Азия мен Тынық мұ хит елдерiнiң ақ парат агенттiгiне жә не координациялық Пула комитетiне мү ше.

Катар. Ә л-Жазира телекомпаниясы. Катар -Таяу Шығ ыстағ ы кiшкентай мемлекет. Араб елдерiндегi ең ә йгiлi телекомпанияның отанына айналғ ан бұ л ел кедейшiлiктен кө з ашпағ ан, Ұ лыбританияғ а тә уелдi болғ ан мемлекет едi. Мұ най кезең iнiң ө рлеуiне байланысты Катар кiрiсi жылдан-жылғ а ө сiп отырғ ан. 1960 жылғ а дейiн шейх Ахмад бин Али елдi басқ арғ ан.

1972 жылы Катар ө з тә уелсiздiгiне ие болды. 1995 жылы 27 маусымда Ү кiмет Камад би халифаның қ олына берiлдi. Билiк басына келген ә мiр бірқ атар ө згерiстер жасағ ан. Оның iшiндегi ең маң ыздысы мемлекеттiк цензураны алып тастайды. Оның нә тижесi мемлекеттiк емес спутниктiк “Ә л-Жазира” арнасының пайда болуына ә келдi. Катар билеушiсiнiң бө лген несиесi Батыста жұ мыс iстеп, тә жiрибе жинақ тағ ан бiр топ журналистерге ә ртү рлi пiкiрлер мен позицияларды баяндауда алаң дамай, болып жатқ ан оқ иғ аларды барынша объективтi тү сiндiруге ұ мтылатын араб тiлдi ақ параттық телекомпаниясын қ ұ руғ а мү мкiндiк берген. Бү гiнгi кү нде оны “арабтың Си-Эн-Энi” немесе “Арабтың Би-Би-Сиi” деп те атайды. Бұ л телекомпания “Ә л - Жазира” деп аталады. Тә улiк бойы араб тiлiнде жұ мыс iстейтiн спутниктiк телеарна. Ақ параттар, деректi фильмдер, ток-шоулар, сараптамалық бағ дарламалар берiліп тұ рады. Штаб-пә терi катардың Доха қ аласы. Аудиториясы 35 000 000 адам. Ә лемнiң 31 елiнде арнайы бө лiмшелерi бар. 1995 жылы маусым айында Камад бен Калифа Аль-Тани қ ансыз тө ң керiс нә тижесiнде ө з ә кесiн тақ тан қ ұ латып, Катардың ә мiрi болады. Осы кезде Боснияда соғ ыс болып, тұ тқ ындар жағ дайы алаң датып отырғ анда, арабтың кiшкене мемлекетiнде болып жатқ ан оқ иғ алар бұ қ араны елең детпегені мә лім. Дегенмен, бұ л оқ иғ а “Ә л-Жазираның ” қ ұ рылуының алғ ашқ ы қ адам болғ ан. Бұ л ә мiрдiң ә рiптестерiнен айырмашылығ ы, ол адами қ ұ ндылық тар – ә йел тең сіздігі, сө з бостандығ ы, ө кiмет тарапынан бұ қ ара халық тың мұ қ таждығ ына кө п кө ң iл бө луiмен ерекшеленді. Британдық телекомпания “Би-Би-Си” ө зiнiң араб тiлiндегi хабарлар беретiн бө лiмiн жауып тастайды. Бұ л арна Парсы шығ анағ ындағ ы соғ ыстан кейiн қ ұ рылғ ан, “Би-Би-Си” мен Сауд спутниктi “Орбит” компаниясымен бiрiккен мекеме едi. Материалдар “Би-Би-Сиге” корпорациядағ ы стандартқ а сай дайындалып, Сауд телеарналары арқ ылы берiлiп отырады. Саудтық тар Корольдiк ақ парат министрлiгiнiң бағ дарламаларына бақ ылау жасау мү мкiндiктерi жоқ деген айғ ақ қ а шыдай алмай кө п уақ ыт жү рдi. Соң ында, 1996 жылы “Би-Би-Си” мен «Орбит» арасындағ ы келiссө з бұ зылады. “Би-Би-Си” араб ө кiметiмен байланысқ ысы келмеген соң, араб тiлiндегi арнаны жауып тастағ ан. Осыны пайдаланғ ан Катардың жаң а ә мiрi “Би-Би-Си” “Arabic Service TV-дiң ” қ ызметкерлерiн шақ ырып, редакцияның тә уелсiздiгiне кепiлдiк бере отырып, ө з ақ шасына арнаны қ айта жаң ғ ыртуғ а салады. 30 000 000 доллармен бiрге ә мiр Катар ақ парат министрлiгiне бағ ынбайтынына сө з бередi жә не мемлекет басшыларының редакция саясатына араласпайтынын басып айтқ ан. Телеарна атын ө зi таң дағ ан. Президентi ә мiрдiң жиенi, шейх Хамад бен Тамер Аль-Тани. 1996 жылы 7-қ арашада “Ә л-Жазира” бiрiншi рет эфирге шығ ады. Араб аудиториясына саяси ток-шоулар, арнайы репортаж, зерттеулерді тiкелей эфирде береді. Бұ л “Ә л-Жазираның ” пайда болуына дейiн мү лдем ү йреншiктi емес қ ұ былыс едi. Жаң алық тарды агрессивтi тү рде беру кө птеген Еуропа жә не Америка телеарналары ү шiн де таң сық болып келген. “Ә л-Жазира” Президентiнiң айтуына қ арағ анда, бес жылдың iшiнде Араб мемлекеттерiнiң, сонымен қ атар, басқ а мемлекеттердiң арна тiлшiлерiнiң материалдарына ө з наразылық тарын бiлдiрмей қ оймағ ан. Израильдық тар “Ә л-Жазирағ а” терроризмдi қ олдап отыр деп айып тақ қ ан. Бұ ғ ан телеарна тiлшiлерiнiң кү нделiктi интифада жө нiндегi репортажы сылтау болғ ан. “Ә л-Жазира” Иерусалимде бө лiмшесi бар жә не Киессетте меншiктi тiлшiсi бар жалғ ыз араб телеарнасы, - дейдi палестиндiктер. Сириялық тар жә не Ливиялық тар бұ л арнаны шовинистiк насихаттың қ ол шоқ пары деп атағ ан. Ал батыс жақ тан «Ә л-Жазирағ а» терроризмдi қ олдаушы деген кiнә лар тағ ылуда. Ө з ток-шоуларының тақ ырыптарын “Ә л-Жазира” кө бiнесе секс жә не ө зге дiндегiлердi қ удалаумен байланыстырып алады. Иордания мен Кувейт осы елдiң басшыларын қ орлағ ан репортаждары ү шiн “Ә л-Жазира” тiлшiлерiн елден шығ арып жiберген. Ал Египет арнасы журналистерi египеттiк оппозиция басшыларының сұ хбатын берген кезде телекомпанияның бө лiмшесiн жауып тастағ ан. Катар сыртқ ы iстер министрлiгi ө кiлеттiлiгiнiң бекiтуi бойынша басшыларын тақ тан тү сiрудi ү ндегенiн бiрiншi болып жариялағ ан. Осының нә тижесiнде Кувейт ө кiметi арнаны Ирактағ ы режимдi реабилитациялауғ а тырысты деген айыппен Кувейттегi “Ә л-Жазира” офисiн жауып тастағ ан.

Бастапқ ы жылдары арнағ а қ аржы жағ ынан Катар ө кiметi кө мектесiп отырғ ан. 2001 жылы Ұ лыбританияның “Скай Диджитл” телеарнасының ақ парат алмасып отыруы ү шiн келiсiмге қ ол қ ойғ ан. Кө п кешiкпей американдық телекомпания “Си-Эн-Энмен” келiсiмге қ ол қ ойғ ан. Ә скери бейнефильмдердi басқ а американдық арналарғ а берместен алты сағ ат бұ рын осы компания берiп тұ руғ а келiскен. Парсы шығ анағ ындағ ы соғ ыс кезiнде “Си-Эн-Эн” Бағ даттан тiкелей телебағ дарламаларды беретiн жалғ ыз арна болды. “Ә л-Жазира” бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының тарихында қ ақ тығ ыстар болғ ан жерден тiкелей эфир жү ргiзу арқ ылы Ауғ анстандағ ы соғ ысты баяндағ ан жалғ ыз телеарна болып тарихта аты қ алды. Оның Кабулдағ ы тiлшiсi Ташир Аллюии Усама бен Ладеннiң ү ндеуi жазылғ ан таспаны алғ ан журналист ретiнде есте сақ талғ ан.

Осы арна жұ мыс iстеген кү ннен бастап, министрлiк “Ә л-Жазира” бағ дарламаларына қ арсы 400-ге тарта протест алғ ан. Негiзi “Ә л-Жазираның ” басты жауы Сауд Арабиясы болып отыр. Бұ л елдiң басшылары Камад ә мiрден арнаны жабуды ө тiнген, ал Сауд компаниялары бiрнеше жыл бойы оғ ан байкот жариялап келедi. Оларғ а бағ дарламалар мазмұ ны ұ намайды екен. “Бiздiң орнымызда Сауд телеарнасы болуы да мү мкiн едi. Олар бiздi кө ре алмайды”, - дейдi “Ә л-Жазира” қ ызметкерлерi.

Осы аймақ тардағ ы БАҚ -тың кө пшiлiгiн мемлекет ө з бақ ылауына алғ ан. Ал “Ә л-Жазира” тә уелсiз болып отыр. Египет, Алжир, Марокко, Сауд Аравия елдерiнiң саясаты араласып, келең сiздiктерiн эфирге шығ арамыз деп ө здерiне қ арсылық тарғ а жол берген. Ақ параттық арна ретiнде екi жыл бойы Египеттiк Шламис Адель Абдель Магидпен сұ хбатты бере отырып Египет ө кіметінің ашуын келтiреді. Адель Лондонда тұ ратын, 1997 жылы Хан-Халили деген Каир базарында жарылыс ұ йымдастырғ аны ү шiн Египет ә скери трибуналымен сырттай ө лiм жазасына кесiлген адам едi. Сонымен, “Ә л-Жазира” Ирак қ оғ ам қ айраткерлерiнiң сұ хбаттарын, Саддам Хусейннiң сө йлеген сө здерiн трансляциялағ ан. 2001 жылы 5 қ аң тарда Ирактың спутниктi телевидениесiнен бұ рын жә не де басқ а да Ирактық бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарынан бұ рын “Ә л-Жазира” армия кү нiне байланысты С.Хусейіннің сө йлеген сө зiн жә не арабтарды АҚ Ш-пен байланыс жасағ ан 7 қ азан кү нi Ауғ анстанды бомбалағ аннан кейiн бiр сағ ат ө тпей жатып “Ә л-Жазира” таспағ а алдын-ала жазылғ ан Усама бен Ладеннiң бомбалаудың басталуына арналғ ан ү ндеуiн эфирге шығ арғ ан.

Сол бейнефильмде Египет джихатының басшысы, “Аль-Каиданың ” басшысы, Бен Ладеннiң оң қ олы Айман Эль-Завакри де кө рсетiлген. Бұ л бейнефильм сол кездегі британ премьер-министрi Тони Блэйрдiң “Ә л-Жазира” арнасына сұ хбат беруiне мә жбү р еткен. “Ә л-Жазира” жаң алық тар бө лiмiнiң мең герушiсi Ахмед Шейх Усама бен Ладеннiң сө зiн тың дағ ан мұ сылман аудиториясына арнап сө з сө йледi. Кө бiсi мынадай сұ рақ тар қ ойды: Талибтер мен “Аль - Каида”, “Ә л-Жазира” арнасын насихат қ ұ ралы ретiнде пайдаланбай ма, ал британдық газеттер бұ л телеарнаны “Усама бен Ладен мен Аль-Каиданың ” қ олшоқ пары деп атайды. Американың ресми тұ лғ алары ө зiн тә уелсiз арна деп атағ ан “Ә л-Жазираны” Катар Ү кiметiнен таратуды ө тiнген.

Американдық “Си-Эн-Эн” телекомпаниясы ө зiнiң Катарлық спутниктi телеарна “Ә л-Жазирамен” қ арым-қ атынасын Усама бен Ладенмен жаң а сұ хбаты жазылғ ан бейнетаспа жө нiнде ө тiрiк айтқ аны ү шiн тоқ татуды ескерткен. Бiрнеше кү н ө ткеннен кейiн “Си-Эн-Эн” басқ а кө здерден Усама бен Ладеннiң сұ хбаты жазылғ ан бейне таспаны алғ ан. 30 желтоқ сан кү нi американдық тар бұ л жазбаны ө з спутниктiк телеарналары арқ ылы кө рсеткен. “Ә л-Жазира” бұ л жазбаны ұ рлағ ан дейдi. “Ә л-Жазира” ө зiнiң «Си-Эн-Энмен» байланысын доғ аруды жә не қ ызметкерлерiн алып кеткенi ү шiн, заң сыз бұ л бейненi бергенi ү шiн айыптау мақ сатында қ ажеттi санкцияларды қ абылдағ ан.

Егер де Усама бен Ладен мен талибтер болмағ анда, телекомпания мұ ндай дә режеге жетпеушi едi. Оны ә йгiлi еткен Кабул бюросының шефi, сириялық Тайсир Аллуни. Аллуни - Ауғ анстан аймағ ындағ ы талибтермен жұ мыс iстейтiн жалғ ыз шетелдiк тележурналист. Балшанадағ ы талибтердiң ә йгiлi Будда ескерткiшiн қ иратуын ә лемге бiрiншi болып кө рсеткен де осы журналист.

Сауд Арабия корольдiгi. Даму тарихы ХХ ғ асырдың 40-шы жылдарынан бастау алатын Сауд Арабиясының бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары Араб баспасө зiнiң астанасы Каирмен бә секелесе отырып, ө з корольдiгiн Таяу Шығ ыстың " Ақ параттың Меккесiне" айналдырмақ шы. Бү гiнгi таң да Сауд Арабия БАҚ -тары корольдiктiң қ оғ амдық кө зқ арасын қ алыптастыруда маң ызды рө л атқ арады. 1950 жылдың ортасына дейiн Сауд Арабия корольдігінің БАҚ жү йесi шын мә нiнде болғ ан жоқ. " Ешбiр ислам мемлекетiнде исламғ а деген берiктiк Сауд Арабия Корольдiгiндей болғ ан емес", - дейдi " Foreign Аffairs" американ журналы. Сауд Арабиясында полицейлердiң бақ ылауымен намаз уақ ыттары орындалады. Тiптi соғ ан қ атысты жасалғ ан қ ылмыстары ү шiн қ атаң жазалау қ арастырылғ ан. Сонымен қ атар, рухани қ ызмет етушiлердiң бақ ылауымен ғ ана ө ткiзiлетiн дiни митинг, демонстрация, басқ осулардан басқ а шараларғ а тыйым салынғ ан. Мiне, корольдiктiң осындай ерекшелiктерiне орай 1950 жылдың ортасында екi тұ рақ ты мерзiмдi басылым шығ ып тұ рады.

Джиддада 1928 жылы негiзi қ аланғ ан “Ә л-Биляд” газетi мен 1937 жылдан берi жарық кө ретiн " Ә л-Медина ә л-Мунаввара" газетi. Бұ л мерзiмдi басылымдар аптасына бір рет шығ ады, шектеулi жә не тұ рақ сыз таралымғ а ие, себебi, екiншi дү ниежү зiлiк соғ ысқ а дейiн халық тың сауатсыздық кө рсеткiшi ө те жоғ ары 70 пайыз болды жә не де корольдiкте болып жатқ ан қ ысқ аша мә лiметтi берiп, тү рлi дiни мә селелердi таратумен айналысқ ан. Екiншi дү ниежү зiлiк соғ ыстың аяғ ына қ арай Сауд Арабия мемлекетiнiң экономикалық, саяси-ә леуметтiк хал-ахуалы тү бегейлi ө згерiске тү седi. Кө п шетел мамандарының келуiмен корольдiкте ағ ылшын тiлдi басылымдар пайда болады. 1960 жылдың бас кезiнде Эр-Рияд пен Джиддада жеке меншiк мерзімді басылымдар мен баспаханалар ашыла бастады. Солардың алғ ашқ ыларының бiрi " Ә л-Жазира". 1994 жылдың мә лiметтерiне қ арағ анда Сауд Арабия Корольдiгiнде 40-тан астам мерзiмдi басылымдар бар екен. Оның 30-ы араб тiлiнде. Араб жә не басқ а мұ сылман мемлекеттерiне таралатын ең iрi, ә рi танымал басылымдар " Эр-Рияд" пен " Ә л-Жазира" газеттерi. Бiрiншiсi Мысырдың " Ә л-Акрам" газетiне ұ қ сас. Екi газет те астанада редакцияланады, газеттер ресми хабарларғ а, жергiлiктi ақ паратқ а жә не де АҚ Ш, Батыс Еуропа баспасө зi мақ алаларының аудармаларына ерекше кө ң iл бө ледi.

Сауд Арабия БАҚ -тарына сауда ақ шасымен қ аржыланатын, бiрақ, мемлекеттен тыс жерде басылып шығ атын басылымдарды қ осуғ а болады. " Ә л-Шарк ә л-Аусат" газетi Лондонда басылып шығ ады. Таяу Шығ ыс баспасө зiнде бiрiншi орынды иеленген бұ л газет ө зiнiң ақ паратты жинау мен он жылдам таратуымен ерекшеленедi. Соғ ан сә йкес бұ л газет " Арабтардың халық аралық кү нделiктi газетi" деп аталып кеткен. Бұ л ә йгiлi басылымның таралымы 2 000 000 дана. Араб ә лемiнде кең танымал газеттердiң бiрi " Ә л-Хайят" жаң алық тарды жедел тү рде таратуымен, материалдың ә ркелкiлiгiмен жә не сараптама мақ алаларының терең дiгiмен ерекшеленедi. Сауд Арабиясының оқ ырман аудиториясына бағ ытталғ ан аудандық газеттер де басылып шығ ады. Олар: " Ә л-Медина Ә л-Мунаввара", " Ан-Надва", " Ә л-Биляд" т.б. таралымдары 250 000 дана. Соң ғ ы кездерi кө зге тү сiп жү рген ағ ылшын тiлдi, кү нделiктi басылымдар да бар: " Араб ньюс", " Рияд дейли", " Сауди газет". Бұ лар ең алдымен Сауд Арабиясында тұ ратын ағ ылшын тiлдi оқ ырмандарғ а арналғ ан. Шетел агенттiктерiнiң ақ параттарын қ олдана отырып, жергiлiктi жә не халық аралық жаң алық тарды қ ысқ аша шолып отырады. Мә дени жә не спорт ө мiрiнен де мағ лұ мат бередi.

Телерадиосы. Фейсал королi билiк жү ргiзген уақ ытта (1964-1975ж.ж) радио жү йесi қ олғ а алынғ ан едi. Қ азiргi кү нде Сауд Арабиясында ондағ ан радиостансалар жұ мыс iстейдi. Олардың iшiнде ү шеуi ең кө п тарайтын ү кiметтiк басылымдар болып есептеледi де, ө з бағ дармаларын «Барлық бағ дармалар қ ызметi» арқ ылы таратса, екiншiсi – «бағ дарлама қ ызметi» жә не «ағ ылшын тiлiнде тарататын радио арналары» арқ ылы iске асырады. Алғ ашқ ы екеуi Сауд Арабия, Таяу Шығ ыс елдерiне араб тiлiнде жү редi. Джиддадағ ы радио бағ дарламалары Батыс Еуропа, Орталық Шығ ыс жә не Азия елдерi ү шiн ағ ылшын, француз тiлдерiнде таратылады. " Мекке радиосының " екi бағ дарламасы бар: " Ислам ү ндеуi" жә не " Қ асиеттi қ ұ ран қ ызметi". Бұ л станса аудиториясы Араб мемлекетiнiң барлық аудандарын, Орталық, Шығ ыс пен Оң тү стiк Шығ ыс Азиядағ ы мұ сылман мемлекеттерiн қ амтиды.

Сауд Арабия БАҚ -тың бiр ерекшелiгi радио жә не телевидение бiр уақ ытта дерлiк дамыды. 1965 жылы корольдiкке ислам фанатиктерiнiң қ арсылығ ына қ арамастан телевидение келдi. Америка мамандарының кө мегiмен Эр-Рияд пен Джиддада телеорталық орнатылды. Сол жылдың қ ыркү йегiнде эфирге бағ дарламалар шығ а бастады.

Қ азiргi уақ ытта екi арна жұ мыс iстейдi. Бiрi араб, екiншiсi ағ ылшын тiлiнде бағ дарламалар бередi. Бiрiншi арна консервативтiлiгiмен ерекшеленедi. Халық арасында " Араб арнасы" деп аталып кеткен. Бұ л арнада дiни, мә дени, балаларғ а арналғ ан бағ дарламалар берiледi. Сағ ат сайын эфирге жаң алық тар мынадай тә ртiппен шығ ады: 1. Мемлекет жағ дайы, Фахд королiнiң жұ мыс уақ ыты, ресми сапар, кездесу, делегацияларды қ абылдау; 2.Таяу Шығ ыс жағ дайы; 3.Ә лем жаң алық тары; 4. Спорт ақ параттарын қ амтиды. Екiншi арна мемлекет iшiндегi шетел азаматтарына арналғ ан. Бұ л арнада АҚ Ш-тың кө ркем фильмдерi, кө ң iл сергiтетін жә не музыкалық бағ дарламалар таратылады. Сонымен қ атар, жаң алық тар да берiледi. Арналардың саны аз болғ анымен, спутниктiк телевидение iспеттес, саудтық тележү йе бар. Қ азiргi кезде бұ л жү йе Сауд Арабия халқ ы ү шiн де, миллиондағ ан шетелдiктер ү шiн де ақ парат кө зi болып табылады. Ү кiмет спутниктiк антенна қ олдануғ а тыйым салғ ан, бiрақ, оғ ан қ арамастан АҚ Ш, Батыс Еуропа елдерiнiң бағ дарламаларын халық тамашалауда.

Қ азiргi кезде бес арнасы бар Сауд Арабия корольдiгiнiң ең iрi корпорацияларының бiрi 1994 жылы iргесiн қ алағ ан " Араб радиосы жә не телевидениесi". Сол сияқ ты, ө зiнiң тұ рақ ты аудиториясы бар " Орбит" жә не " Стар Телевижн" компаниялары. Сауд Арабия корольдiгiнiң алғ а қ ойғ ан мақ саты - халық арасында исламғ а деген берiктiктi сақ тап қ алу ә рекеттерiн БАҚ арқ ылы жү зеге асыру.

Израиль. " Интерфейс" газетi Израильдiң орыс тiлiнде шығ атын мерзiмдiк компьютерлiк басылымы. 1998 жылы ақ пан айынан бастап шығ ады. Газеттiң негiзгi мақ саты оқ ырмандарына компьютер саласындағ ы жаң алық тар мен мә лiметтер жайында ақ парат беріп отыру екен. Израильдегi орыс тiлiнде Интернетте ө з сайты бар апталық газет - " Русский израильтянин" деп аталады. Газет тек Израиль жә не ТМД елдерiнiң саяси, қ оғ амдық ө мiрi туралы мақ алалар жариялайды. Ал, " Новости недели" атты газет концернiне орыс тiлiнде шығ атын жетi басылым кiредi: " Новости недели" - кү нделiктi; " Наша страна" – кү нделiктi; " Секрет" - апталық; " Эхо" – апталық; " Луч" – апталық; " Время" – кү нделiктi; " Вид" – апталық басылым.

Телерадиосы. 1989 жылы Израильде тек екi телеарна ғ ана жұ мыс iстейтiн: Бiрiншi жә не екiншi арна. Ү ш жылдан кейiн кабельдiк теледидар қ олданысқ а ендi. Қ азiр Израильде елуден аса телеарна бар. Израиль телевидениесiнiң бiрiншi арнасы – мемлекеттiк арна. Екiншi арна – коммерциялық арна. Бұ л арна бiрiншi арнағ а қ арағ анда ә лдеқ айда биiк рейтингке ие. Бұ л аталғ андардан басқ а кабельдiк телеарна арқ ылы берiлетiн шетел арналары баршылық: Германия, Испания, Индия жә не Араб елдерiнiң арнасы мен “CNN» арнасы бар.

" РЭКА" радиосы Парсы шығ анағ ындағ ы соғ ыстан кейiн дү ниеге келдi. Мұ нда 1990 жылдан бастап орыс тiлiнде бағ дарламалар шығ а бастады. Жай хабарландырулар мен жаң алық тар да орыс жә не алхар тiлiнде шығ ып тұ рады. Иврит тiлiндегi радио бағ дарламаларына аты танымал радиоарна " Решет Бет" жатады. Таң ғ ы сағ ат 6.00-ден 14.00-ге дейiн саяси бағ дарламаларғ а арналса, 14.00 пен 17.00 уақ ыт аралығ ында ө зектi шолулар мен сұ хбаттар берiледi. Бұ л арнада танымал ә ндер мен ә уендерге де уақ ыт бө лiнген.