Азиядағы телерадио хабарын тарату жүйесі

Радионың дамуы. 1922 жылы Азияның елдерінде радиода экпериментальді бағ дарламалар қ олданыла бастады, атап айтар болсақ, Жапония, Индонезия, Қ ытай, Филиппиндегі радиостансаларда жү зеге асты. Жапониядағ ы байланыс жә не іскер топ ө кілдері айтуы бойынша бұ л мамандарының ү лкен қ ызығ ышылығ ын туғ ызды. Сондық тан радиохабар ұ йымдарының американдық жә не еуропалық тә жiрибесi зерттелдi. 1922 жылы алғ ашқ ы жү йелі Жапон радиостанциясы іске қ осылады. Келесі жылы елде коммерциялық радиохабарлар серіктестіктері қ ұ рылып, олар мемлекет қ арамағ ына қ арайтын, Жапонияның ірі қ алалары Токио, Осака, Нагоеде орналасып ү лгерді. Талпынысы адуын Жапония шең берiндегі барлық қ азiргi радиостанция ү кiметтiң iшкi жә не сыртқ ы саясатына бақ ылау орнатты. Бұ л 1926 жылы елде біртұ тас орталық тандырылғ ан радиостанция жү йесі «Ұ лттық хабар корпорациясы» («NHK») қ ұ рылуымен байланысты болды. 1928 жылы Жапонияның барлық аумағ ына арналғ ан жалпыұ лттық орталық тандырылғ ан радиобағ дарламалар ұ йымдастырылып, тө рт жылдан соң бұ л ү рдіс екі арнада берілетін жү йеге ауысты. Корпорация қ ызметiнiң қ аржыландыруы кесте бойынша iске асып, қ аржыландыру механизмін ескертіп отырғ ан британдық компания «Би-Би-Си» «NHK» ұ зақ уақ ыт бойы бюджетті бақ ылап, радиоқ абылдағ ыш иелерiнен абонененттiк тө лемақ ы алу арқ ылы толық тырып, бұ л ү кіметтік дең гейде тексеріліп отырды.

Жапония саясатындағ ы шовинистік экспонсиялық тенденциясың ө суі 1930-1940 жылдардың басында, ү кіметтік радиобағ дарламалардың бақ ылауын кү шейете тү сті. «NHK» Азиядағ ы жапондық тардың ұ лттық артық шылығ ының ресми насихатталуы, колониалдық басып алуды, империялық саясатының рупорына айналып кеттi. АҚ Ш-пен Жапония келісімшарты арқ ылы тек 1951 жылы коммерциялық радиостансалар кең тү рде таратыла бастады.

Кү ншығ ыс елінде осы кездері радионың дә уірлеу мерзімі басталды, біраз АҚ Ш жә не Жапонияның Еуропалық мемлекетінің отарына айналғ ан Азияның бө лігінде радиохабар дамуы колониалдық билік кедергісіне ұ шырады. Ү ндістанда, Ү ндіқ ытайда, сондай-ақ, Азияның бірқ атар елдерінде радиохабар жү йесі отарлануы Еуропалық азаматтарғ а бағ ытталғ ан ақ парат беруге арналды. Коммерциялық радиохабарлардың дамуы саяси жә не экономикалық себептерге байланысты тойтарылды. Жергiлiктi жарнамалық нарық тың заң дастырғ ан станциясының бө лiмшесiнiң экономикалық ө ркендеуiне кедергі жасады.

Мемлекеттік хабар тарату. Кө п елдерде радиохабарларды тарату негізінде мемлекеттік бюджеттен қ аржыландырылып, редакциялық саяси бағ дарламаларғ а талдау жасайтын мемлекеттік бюрократияның бақ ылауымен жү рді. Мемлекеттік хабар тарату моделі орталық танғ ан жоспарлы экономикасы бар, диктаторлық жә не фашистік режимдегі елдерге ө те тиімді болды. Бұ л тә уелсіздік алғ ан Азия мемлекеттерінде басымдық қ а ие болды. Отарлық басқ ыншылық тан азат болғ ан алғ ашқ ы жылдары басқ арушы жә не хабар таратушы мекемелер аудиторияның кө ң ілін кө теретін қ ұ рал ретінде ғ ана танылды. Радио жұ мысы дұ рыс бағ ытта қ олданылмады. Мемлекеттердің ішкі қ ұ лдырауынан радиостанциялар ақ парат таратуғ а мемлекет тарапынан қ аржы ресурсын ала алмады. Ә леуметтік – экономикалық артта қ алушылық тың, халық сауатсыздығ ының алдын алатын радионың ағ артушылық міндетіне назар аудырылмады. Индия, Индонезия сияқ ты кө п ұ лтты елдерде радиохабар тарату кезінде ол елдегі кө п тілділік, ұ йымдардың мә дени жә не діни айырмашылығ ы қ иындық туғ ызды. Араб елдерінде радиохабар тарату (телевидениия сияқ ты) мемлекеттің жекелей меншігіне айналғ ан. Араб ә лемінің кө п елдері халық аралық ауыр жағ дайды бастан ө ткеріп отырғ андық тан (тіпті «соғ ыс ошақ тары» болғ андық тан), радиохабарларды тарату жоғ ары саясиланғ ан сипатымен ерекшеленеді.

Халық аралық радиохабар тарату. Жапонияда хабар тарату арнасын қ ұ рғ ан кезде Еуропалық державалардың жолын таң дады. Қ амауғ а алынғ ан Маньчжурия, Корея жә не Тайвань елдерінде алғ аш радиостанцияларды ашқ ан жапондық тар 1938 жылдың қ арашасынан бастап қ ызметімен отар елдерде хабар таратуды бастады. 1941 жылы «NХК» хабар тарату корпорациясының «Жапоия радиосы» («Радио Япония») бө лімшесі 16 тілде хабар таратты. Тек қ оршауғ а алынғ ан Қ ытай провинцияларда жү зедеген жапондық радиобағ аналар орнатылды.

1938 жылы Қ ытай жерінде қ ұ рылғ ан «Қ ытай дауысы» («Голос Китая») жапон басқ ыншылығ ынан аман гоминдандық радионың негізгі мақ саты, Қ ытай территориясындағ ы Жапония басқ ыншыларына қ арсы кү рес еді. Бұ л радиода бағ дарламалар жапон, орыс, Батыс Еуропа тілдерін қ осқ анда тоғ ыз тілде тарады. Шетелдерден тарағ ан бағ дарламалар, кө біне сол елдің тә уелсіздігіне, ішкі саясатына қ ол сұ ғ ушылық ретінде қ абылданды. Бұ л ұ лттық аудиторияғ а шетелдік бағ дарламалардың қ ол жетімділігін шектеуге ә келді. Отыз-қ ырқ ыншы жылдары шетелдік радиостанцияларды ұ стайтын қ ысқ а толқ ынды қ абылдағ ыштарды қ олдануғ а тыйым салынды. Мысалы, Жапония тұ рғ ындарына 1933 жылдан бастап Америка басқ ыншылығ ына дейін қ ысқ а толқ ынды қ абылдағ ыштар ұ стауғ а тыйым салынды. Саяси-дипломатикалық демарштар қ абылданып, шетелдік арналар эфиріне жасанды бө геттер жасалып, хабар таратуда қ иындық тар туды.

Соғ ыстың алдындағ ы жылдары Ұ лттар Лигасының бастамасымен халық аралық -заң дық тұ рғ ыда радиохабар таратуды бақ ылау қ олғ а алынды. 1936 жылдың қ ыркү йегінде Ұ лттар Лигасының бастамасымен хабар таратуды бейбітшілік мақ сатында қ олдану жө ніндегі конвенция қ абылданды. Алайда, ө зара ө ршіген қ ақ тығ ыстар радиодағ ы ү гіт-насихатты тоқ тата алмастан, халық аралық -заң дық қ ұ жат ретінде ғ ана қ алды.

Шетелдерге хабар тарату жү йесі Қ ытай Халық Республикасында орналасқ ан. Ең озық германдық сандық технологиямен жабдық талғ ан «Қ ытайдың халық аралық радиосы» («Международное радио Китая») кү ніне 260 сағ ат, орыс жә не эсперанто тілін қ осқ анда бірнеше тілде хабар береді. Жалпы алғ анда, қ ытай хабарларын ағ ылшын тілді, ә лемнің ә р тү кпірінде жү рген адамдар тың дауғ а мү мкіндігі бар. Оның негізгі ақ парат кө зі, Қ ытай Халық Республикасының мемлекеттік «Синьхуа» ақ парат агенттігінің жаң алық тар қ ызметі дайындағ ан хабар-ошарлардан тұ рады.

Халық аралық радио тү рлері. Қ азіргі уақ ытта Халық аралық радиохабар тарататын мекемелердің кө бісі қ аржы кө зіне, статусына, тағ айындалуымен саяси бағ дарламаның сипатына қ арай жіктеледі.

Ресми мә ртебесі бар мемлекеттік хабар тарату қ ызметі. Мұ ндай қ ызметті қ азіргі кү нде «USIA-дың» ақ параттық ведомствасының қ ол астында, АҚ Ш-тың саяси бағ дарламасын жеткізуші «Америка дауысы» («Голос Америки») радиосы, Француздың «Радио Франс Интернасьионал» (RFI) жә не т.б. радиолары жатады. Ө з кезегінде мемлекеттік ақ парат тарату орталық тары шетелдік аудиторияғ а бағ ытталғ ан ө зге тілдерде бағ дарлама таратушы радиолар «Америка дауысы» («Голос Америки») жә не шетелдік аудиторияғ а ө з тілінде, яғ ни отандастарына хабар тарататын радиолар (КСРО қ ұ лағ аннан кейін посткең естік елдерде қ ұ рылғ ан радиолар) болып екіге бө лінеді.

Мемлекеттік хабар таратудың озық ү лгісі Азияның бірқ атар елдерінде бар. Қ ытай Халық Республикасында ө зге шетелдік аудиторияғ а хабары таралатын Ү ндістан, Иран, Корей Республикасы мен Қ ХР радиолары, сонымен қ атар, бірнеше Араб елдерінің жиіліктері бар. 1952 жылы Африкадағ ы жә не Азиядағ ы отаршылық қ а қ арсы египеттіктердің кө терілісінен кейін, Каирде ә лемдегі ең озық хабар тарату арнасы қ ұ рылды. Президент Г. А. Насере кезінде Египет Араб елдері арасында кө шбасшы орынғ а шығ ып, отаршылық қ а қ арсы елдердің одағ ын қ ұ рды. Бұ л кү ндері «Каир радиосы» барлық Араб елдеріне жә не Африка, Азия елдеріне 30 тілде хабар таратады. 1980-1990 жылдары бірқ атар Араб елдері ең жаң а қ ысқ а толқ ынды қ абылдағ ыштарды сатып алып, хабар тарату арналарын жаң артты. Сонымен, 1986 жылы Иракта Француздардың техникалық кө мегімен ә лемдегі ең мық ты хабар тарату кешенін тұ рғ ызды.