Латын Америкасы, Африкадағы телерадионың өзіндік сипаты

Жиырмасыншы жылдары Латын Америкасында радиохабар дамыды. Қ озғ алыстың орнына кө п емес радиоә уесқ ойлар жаң а жоспармен бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары жә не жарнамамен айналысатын коммерциялық фирмалар келдi. Алғ ашқ ы Латынамерикалық радиостанциялар шетел қ ұ рылғ ыларымен жабдық талды. 1920 жыл Буэнос-Айрос қ аласында «Radio Argentina» радиостанциясы эфирге шық ты. Монтевидеоғ а бiрiншi Уругвайдың станциясы Солтү стiк Америка корпорациясының қ атысуы шешуiмен 1923 жылдың сә уiрiнде келді. 1922 жылдың қ азанында Бiрiншi Гавана радиостанциясының эфиріне шығ уы сауда банктерiнiң арқ асында келді. Перу радиохабарларының басталу кө зi Оах станциясы Перу Хабар Серiктестiгі қ ұ рғ ан кә сiпкерлер тобы 1925 жылы ө мірге келді. Iскер қ ұ рылымдардың радиостанцияны қ аржыландыруда Латын Америкасы елдеріндегi хабардың дамуы коммерциялық сипатын анық тады.

Латын Америка радиостацияларының бір бө лігі ірі ақ параттық немесе білім беру саласына арналды. Алғ ашқ ы Бразилиядағ ы «SAH» Рио-де-Жанейро қ аласындағ ы радиостанция 1920 жылы жергілікті «Гавас телеграф агенттігінің» бө лімшесінде қ ұ рылды. Мексикада мемлекет бұ йрығ ымен алғ ашқ ы жү йелі радиобағ дарламалар 1923 жылдың маусым айынан бастап «JH» радиостанциясы арқ ылы беріле бастады. Тұ ң ғ ыш Мексика коммерциялық станциясы «CYL» эфирге 1923 жылдың шілдесінде шық ты. Ағ айынды Аскаррагалар «El Universal» газетінің иелері Мексикадағ ы алғ ашқ ы ірі коммерциялық радиожелі «ХЕҮ -дің» іске қ осты.

1926 жылы бү кіл Латын Америкасы елдерінде жү йелі радиохабар беретін бір ғ ана радиостанция қ ызмет атқ арды. Жиырмасыншы жылдың екінші жартысына қ арай Латын Америкасында радиотың дармандар саны кү рт артып, бұ қ аралық аудитория кең інен қ алыптасады.

Африка елдерiндегi радиохабардың қ алыптасуы саяси жә не экономикалық жағ дайды шиеленiстiрiп жіберді. Бірнеше елдерде алпысыншы жылдарғ а дейін сақ талғ ан отарлық ө ктемдік негізгі мақ сатқ а айналды. Алғ ашқ ы радиостанция Африка қ ұ рылығ ында Оң тү стік Африкадағ ы Иоганнесбург қ аласында эфирге шық ты. Бұ л радиостанция да Оң тү стік Африкадағ ы Британдық ақ парат қ ызметтері сияқ ты, 1920-1930 жылдары мақ саты ағ ылшындарды ақ паратпен қ амтамасыз ету болды. Бұ л радиостанция британдық ү лгіде қ аржыландырылып, бағ дарламаларын тек ағ ылшын тілінде жү ргізді. Екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін ғ ана Британия отарындағ ы радиостанциялар жергілікті тілдер суахили, кикуйю, кикамба жә не араб тілінде хабар тарата бастады.

Радиостанция берiлулерi қ ай африкалық дә рiсхана шындығ ында жiберiп, тек қ ана миссионер-сұ рқ иялар (бү гiн - Заир) Белгиялық Конгода екi дiни-ағ арту станциясы отызыншы жылдарда континентте тұ ң ғ ыш рет пайда болды. Эфиопия аумағ ына Еуропа мемлекеттерінiң колониалдық ө ктемдiк жү ргiзуi мемлекеттiк дербестiктi сақ тауғ а қ ызмет етпеді. Тек бiр миссионерлiк радиостанция берiлуiн Эфиопия императорының шешімімен жалғ ыз Африка елінде эфиоптардың евангелизациясының қ ұ ралы бола бастады.

1920-1930 жылдары 70-ке жуық елдерде радиостанция қ ұ рылса, тың дармандар саны 140 000 000 адамғ а жетті. Бар болғ аны он жыл ішінде радио ө зінің шапшаң дамып, сенімді бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралы екенін дә лелдеді. Африкада жаң а бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралы ретінде радио 1930 жылдары қ арқ ында дами тү сті. Соғ ыс алдындағ ы жылдарда радионың ү ш негізгі моделі қ алыптасы. Олар: жеке коммерциялық, мемлекеттік жә не кө пшілік.

Мемлекеттік хабар тарату қ ызметі. Африка радиостанцияларының негізгі ү лгісі. Ол мемлекеттің атынан ақ парат министрлігінің немесе соғ ан ұ қ сас мемлекеттік мекеменің бақ ылауымен эфирге шығ ады. Мұ ндай радиохабар таратуғ а мысал келтіретін болсақ, Чад, Танзания жә не т.б. мемлекеттерде мемлекеттік станциялар жергілікті ә скери немесе азаматтық бюрократия мү ддесі ү шін қ ызмет атқ аратын ақ параттық мекеме болып қ ала берді.

Тә уелсіздік алғ аннан кейін радиохабар тарату Африканың барлық елдерінде жолғ а қ ойылды. Телевидениенің дамуына қ арамастан, радио Африканың кө птеген елдерінде басты бұ қ аралық ақ параттық қ ұ рал болып қ алды. Нигерия мен Зимбабведе жү ргізілген ә леуметтік зерттеулер, кө рермендердің теледидар кө руге мү мкіншілігі болғ анымен, олар радиохабарларын тың дауды ү збейтіндігін кө рсетті. Отарлаушы елдердің тілінде шығ атын мерзімді басылымдарды оқ ығ ан африкандық тарғ а қ ол жетімді жә не тү сінікті болса, телехабарлар ү лкен мегаполистер мен қ ала орталық тарына бағ ытталғ ан, ал радиохабарлар кө п тілде тың даушы аудиториясына сай ауылдық немесе қ алалық жерлердің тұ рғ ындарының бә ріне тү сінікті болды. Сонымен қ атар, радио ауызша дә стү рге бай африкандық тардың мә дениетімен ұ штасады. Ең бастысы радиохабарды тарату кү нделікті газетті шығ арғ аннан, телебағ дарламаны жасау немесе олардың трансляциясына аз қ аржыны талап етеді.

Африка қ ұ рылығ ындағ ы кө п елінде мемлекет бақ ылауымен шығ атын орталық танғ ан радиохабарлар тұ рғ ындармен мемлекеттік жү йенің бір бө лшегі ретінде қ абылданады. Радио ұ лттық институттарды біріктіретін ұ йымаралық делдал ретінде африкалық елдердің қ оғ амдық жә не саяси ө мірінде маң ызды рө л атқ арады. Ә рине, Африка елдеріндегі басқ ыншылық тар мен тө ң керістер радиостанцияларды басып алумен басталатындығ ының да ө з заң дылығ ы бар. Радио орталық тарын басып алу халық қ а хабар таратудың, мемлекеттік БАҚ -ты бақ ылаудың ғ ана ә дісі емес, жаң а мемлекеттік билік келгенінің символдық тү рде бұ қ арағ а кө рсетілуі.

Орталық танғ ан мемлекеттік радиоарналардан басқ а, соң ғ ы уақ ытта Африканың кө птеген елдерінде шаруаларғ а жақ ын ауылдық радиостанциялар қ ұ ру қ олғ а алынды. Аграрлық аймақ тарда орналасқ ан радиостанциялар халық қ а жергілікті тілде ауылдың, шаруа ұ йымдарының жаң алық тарын жеткізеді. Аграрлық аймақ тарда шығ атын бағ дарламалардың негізгі проблематикасы ө сімдік ө сіру мен мал ө сіру кезіндегі тү рлі кең естер, тү рлі ү гіт-насихаттар, фермерлер мен тү рлі фермерлік кооперативтердің экономикалық жағ дайына сараптама жасалады. Жергілікті арналарда ағ артушы міндеттерге басты назар аударылады. Ондай бағ дарламалар гигиена мен санитарияны, тазалық ты сақ тауғ а шақ ырады. Ал, тұ рғ ындардың демалыс сә ттерінде фольклорлық музыканың трансляциялары беріледі [1, 29-б].

Африканың кө пшілік елдерінде қ аржы табу мақ сатында радиоғ а жарнама беру заң мен тыйым салынғ ан. Оның бірден-бір себебі, жарнамаланатын тауарлардың кө бісі жергілікті тауарлардың ө туіне бә секе туғ ызатын батыс тауарлары екен. Жоғ арыда атап кеткен Танзания мен Намибия телебағ дарламаларын зерттеу кезінде «Кока-кола» сусынын, «Омо» кіржуғ ыш ұ нтағ ын, батыста ө ндірілген медикаменттерге, Шотланттық сигара мен вискиге жасалғ ан жарнамаларғ а қ арағ анда, отандық жарнама сыра мен спирттік сусындарын жарнамалауғ а бағ ытталғ ан екен.

Коммерциялық ақ параттық -музыкалық радиолар. 1980 жылдары Габона территориясында француздардың кө мегімен Африка материгінде бірінші жарнамамен қ аржыланғ ан «Африка - 1» радиосы қ ұ рылды. Осылай қ ұ рылғ ан франко-габондық радиостанция Африкалық тарғ а арналғ ан француз тілінде Африканың кейбір мемлекеттеріне, сонымен қ атар, Еуропаның, Таяу Шығ ыс жә не Оң тү стік Американың бірқ атар елдеріне хабар таратты. «Африка - 1» таң дағ ан африкандық ритмдер мен ә лемдік хип-хоп ү лгілерін қ амтығ ан музыкалық -ақ параттық формат оны қ ұ рылық тағ ы кө п тың далатын радиостанциялардың біріне айналдырып, француздық жә не трансұ лттық тауарлардың ө туіне жағ дай жасады. Коммерциялық радиостанциялардың ерекше тү рлерінің бірі, трансұ лттық бағ дарламаларды беретін, бейтарап кемелер мен тең із платформаларында орналасқ ан пираттық радиостанциялар. Мұ ндай радиостанциялардың орналасуы оларғ а кө п жағ дай жасайды, оның бірі салық тө лемеуден қ ұ тылу болып табылады.

Мемлекеттік модельдік телевидение. Ү кіметтік хабарлау моделін телевидениедегі азиаттық, араб жә не африкалық елдердің жиыны болып табылады. Алжирде телевидение 1950 жылы пайда болды. Бірақ, алғ ашында бағ дарламалар тек Франция мемлекетінің метрополиялық телевидениесін кө рсетіп, таныстырып жатты. Араб елі тіпті тә уелсіздік алғ анғ а дейін ө з телевидениесі болғ ан емес. 1960 жылы телевидение Мысырда арасына екі жыл салып Мароккода, Тунисте жә не басқ а араб мемлекеттерінде пайда болды.

1980 жылдың басында Магриб елінің Тунис қ аласы алғ ашқ ы коммерциялық телеарна иесі болды, ал француз экономикасы, техникасының қ атысуымен ү кіметтік арнағ а қ осымша ретінде ү йлесті. Жартысынан кө п материалдардың барлығ ын француз тілді телеарна Франциядан алып жатты. Мароккода да осы жолмен коммерциялық арна пайда болды жә не тағ ы да Францияның қ атысуымен тұ ң ғ ыш Мароккандық спутниктік арна дү ниеге келді.

Ұ лыбританияның бұ рынғ ы қ алаларындағ ы телевидение басқ а Африка аймақ тарының континеттеріне қ арағ анда ә лдеқ айда ерте пайда болғ ан. Африка мемлекетінің Сахарадан оң тү стікке телехабарларды тарта бастағ ан Гана еді. Мұ нда телевидение 1959 жылы қ ұ рылды. 1959 жылдары Нигерияда да телехабарлар ө те қ арқ ынды дамып жатты, мұ нда жасалғ ан бағ дарламалар Ибадан қ аласының эфирінде, тә уелсіздікке қ ол жеткізуге бір жыл қ алғ анда кө рсетіліп, насихатталып отырды. Батыс Нигерияда пайда болғ ан телевидение ел арасында 1960-1970 жылдары таралып, жайылғ ан болатын. Лагоста жә не де басқ а да мемлекеттердің кө птеген ірі орталық тарында телеорталық тар қ ұ рылды. Ү кіметтік телехабарлардың орталық тандырылғ ан жү йесі қ алыптасты. Африкада алғ ашқ ы тү рлі-тү сті телевидениесі Нигерияда 1974 жылы келді. 1960 жылдары британдық колонизаторлардың кетуінен кейін, Кенияда, Замбияда жә не басқ а да мемлекеттерде телебағ дарламалар шығ а бастады. Ә сіресе, 1960 жылдары континентте кө п телеорталық тар салынды. Франкофиндік Африкада тұ ң ғ ыш телебағ дарламалар 1963 жылы кө рсетіле бастады жә не Францияның техникасының қ атысуымен Браззавиледе (Конгода) телеорталық салынғ ан болатын. Кө п ұ замай телевидение Сенегалда, Габонда, Кот Д Ивуар да жә не тағ ы да басқ а француз елінің қ ол астындағ ы бұ рынғ ы қ алаларда пайда болды.

Ө з жекеменшік телекомпаниясын ашпақ шы болғ ан бұ рынғ ы Португалдық қ алалар кө птеген қ иын жағ дайлар мен кедергілерге тап болды. Португалиядағ ы колониалдық басқ ару 1970 жылдың ортасына дейін созылып кеткендіктен, ұ лттық телеорталық тарды қ ұ ру жолын ә леуметтік-экономикалық жағ дайдың бә сең деуі кедергі жасады. Сондық тан, Анголада алғ аш кү нделікті бағ дарламалар тек 1974 жылдан бастап кө рсетілді. Ұ лттық телекомпанияларды континентте ашу кө п қ аражатты қ ажет етті, қ ұ рал-жабдық тардың тапшылығ ына ә келіп соқ тырды, саяси тұ рақ сыздық кө п жас мемлекеттердің алдынан осындай қ иындық тар шығ ып жатты. Осы орайда ұ лттық басқ ару ұ йымдары ө з телеорталық тарын ашу жолдарын, саналы тү рде кешіктіре отырып, оның себебі қ ұ рал-жабдық тардың жетіспеуі, техникалық жә не кісіби базаның дамымауы деп тү сіндірді, олар африкалық телевидение батыстық саяси жә не мә дени арна болуынан қ ашқ ақ тады. Мұ ның қ орытындысы ретінде, кө п мемлекеттерде телехабарлар тә уелсіздікті алғ аннан кейін бірақ пайда болады. Мысалы, 1980 жылы Камерунда, Малида телестансалар пайда болды.

Африканың жағ дайында, сауатсыздық орын алғ андық тан телевидение, радиохабарлар, БАҚ ішінде аса маң ызды арна болуы мү мкін еді. Африкада теледидар иелері ә лі де кө п емес. 1990 жылы континентте олардың сапасы жалпы ә лемдік телехабарлар санының 1% -ын қ ұ рады. 1990 жылдың басында 9 000 000 халқ ы бар Анголада тек 110 000 теледидар болды [2, 58-б]. Бү гінгі кү нде де кө птеген африкандық тарғ а теледидарды иелену ә лі де шешімін таппағ ан мә селе, ә сіресе, электр қ уаты жоқ ауыл-аймақ тұ рғ ындарына қ иын болды. Передатчиктердің аз қ уатты болғ андығ ынан, ретрансляциялық жү йелерінің болмауынан, телехабарларды тек ірі қ ала орталық тары жә не қ алағ а жақ ын орналасқ ан ауыл-аймақ тар ғ ана кө ре алады, бірақ континенттің қ алағ а жақ ын жерлерде ө мір сү ретін тұ рғ ындарына кө рсете алды. Африкалық телекомпаниялары кө бінесе шетелде ө здерінің тілшілік бө лімшесі болмағ аннан, Батыстың жаң алық тар қ ызметінің ақ параттарын қ олданды. Бұ лай басқ ару қ оғ амды қ обалжытып, антиколониалдық жағ дай, іс-қ имыл толқ ынында қ ұ ралғ ан Африка телевидениесі ұ лт ретінде ө зін танытып, кө рсетуге жә не консолидация, саяси жә не ә леуметтік модернизация, Африка елінің оның ішінде жас мемлекеттердің жә не бү кіл ә лемнің алдында беделі жағ ынан ө сіп-ө ркендеуі бірінші кө здеген мақ саты болды.

Бұ рын-соң ды ө з мемлекеті болмағ ан, енді ғ ана бостандық алғ ан халық, ө з мә дениеті мен идеологиясын дамыту жолында, бар кү шін ақ параттық саясат негізін қ аламақ шы болды. Қ оғ амдық жұ мыстарғ а белсенді қ атысып, ұ лттың қ ызығ ушылығ ына жә не Африка қ оғ амын қ андай мә селелер мазалайтындығ ы жайлы сауалдарғ а жауап іздеуге тырысты. Осы мақ сатқ а жету жолында Африка елдері тә уелсіз “Afrovision” телевизиялық бағ дарлама жасауды бастады. Пішіні бойынша “Eurovisionғ а” ұ қ сайтын бағ дарламада Африка телекомпанияларымен бейнематериалдар айырбастасу, континенттік елдердің ө мірлерін кө рсетіп отырады.

Телесюжеттер негізсіз жойыла береді, ү немі қ аржылық жағ ынан шектеу болғ андық тан, бұ л телевизиялық ұ йымдарғ а қ аражат жетіспейді екен. 1980 жылдың екінші жартысынан, телевизиялық технологиялар жә не телеорталық тардың техникалық қ ұ рал-жабдық тармен толық қ амтылу керек болғ андық тан, Африка мемлекеттері телехабарларын дамыту мақ сатында жекеменшік телевидениенің жұ мыс істеуіне мү мкіндік жасады. Бірақ, инфраструктураның ә лсіз дамуы телевидение халық тың теледидарлармен толық тай қ амтылмауы, Африка елдерінің жарнама нарығ ының таралу мү мкіндігінің аздығ ы, жекеменшік жарнама агенттіктерінің табысын тө мендетті. Африка елдерінде телевидение кө рермендеріне баса назар аударылып, абонеттік тө лем дамыды. Бірақ, бұ л ү рдіс те кө рермендерден абонеттік тө лемді алып отырса да, телевидениенің шығ ындарын толық қ амти алмады. Мұ ның себебі, қ алыпты жә не оң ай жағ дай, телекө рермендердің абоненттік тө лемнен бас тартуы жә не де бір таң қ аларлық жай, абоненттік тө лемді тек қ аражаты барлар тө легісі келмейді екен. Мысалы 1990 жылдың ортасында Зимбабеде бұ л тө лем 10 доллармен пара-пар келген, АҚ Ш-та бір жылғ а ақ -қ ара, тү рлі-тү сті теледидарды қ олдану 120 доллар, сонымен қ атар, тү рлі-тү сті теледидарғ а осы кө лемде ақ ша тө леп отырғ ан. Ал, Конгода абоненттік тө лем АҚ Ш-тың ақ шасымен санағ анда жылына 20 долларды қ ұ рағ ан екен.

Нарық тық қ атынаста реттелген Солтү стік Америкалық жә не Еуропалық телевидениенің ұ йымдасқ ан жә не бағ дарламалық ү лгілері 1950 жылы телехабарларды қ аржыландыру мен ұ йымдастырудың коммерциялық ү лгісі сипат алғ ан Латын Америкасы елдерінің жекеменшік телекомпаниялары қ ызметінде сипат алды. Жарнамалық қ ызметтен қ аражат табудың бірден-бір кө зін осы кү нге дейін газет деп санап келген АҚ Ш жә не Батыс Еуропаның бірқ атар елдерімен салыстырғ анда, кө птеген Латын Америкасы елдері жарнама берушілердің басты серіктесі болып, жарнама жариялаудан ү лкен пайда табуды ү йренді. Бұ л осы елдердегі телевидениенің таралуымен, сонымен қ атар, халық тың кө п бө лігінің сауатсыздық жағ дайында мерзімді басылымдар аудиториясының тарлығ ымен тү сіндіріледі. Мысалы, 1990 жылдары 91 000 000 халқ ы бар Мексикада теледидар 15 300 000 жанұ яда, ал 157 000 000тұ рғ ыны бар Бразилияда 38, 5 миллион жанұ яда болды [3, 25-б]. Басқ а да дамушы елдермен салыстырғ анда Латын Америкасы мемлекеттерінің экономикасы қ уатты, халық тың орташа сатып алу қ абілеті Азия мен Африкағ а қ арағ анда жоғ ары. Осығ ан сә йкес, жарнамалық қ ызметтің мү мкіндігі зор жә не халық тың кө п бө лігі теледидар сатып ала алады екен [3, 34-б].

Мексикалық «Televisa» мен Бразилиялық «Glabo» т.б. ірі Латын-Америкалық тележелілермен жасалғ ан ө ндірістік-технологиялық жә не қ аржылық потенциалы жоғ ары, ішкі хабарлардың 75-80% бағ дарламаларымен қ амтамасыз етеді, ө зге де Латын Америкасы елдері, сондай-ақ Испания, Португалия, Ресей, Италия елдеріне телеө німді экспорттауғ а мү мкіндік алды. Экспортталатын сериалдар мен бразилиялық, венесуэлалық, мексикалық ірі жекеменшік телекомпаниялардың бағ дарламалары, АҚ Ш-тың коммерциялық хабарларынан туындағ ан, осыларғ а ұ қ сас жанрлық пішіндермен жасалды. Бұ ғ ан Латын Америкасында «Тelenovelas» деп аталатын, «кө бікті опералар» шығ аратын жеке меншік студиясы ү лгі бола алады.