Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Латын Америкасы, Африка газет-журналдары






Жаң а ғ аламның ашылуы кезінде, жер шарының кө птеген елі мен территориясы отарлық жаулап алудың объектісіне айналды. Дамушы елдердің тобын қ ұ райтын Латын Америкасының кө п елдері, Африканың журналистикасы Еуропалық метрополиялық отарлау жағ дайында қ алыптасты. Ал Еуропа елдеріндегі мерзімді баспасө з ішкі ә леуметтік, экономикалық, техникалық алғ ышарттар мен жағ дайлардың жандануы нә тижесінде, отар жә не жартылай отар, капиталисттік даму кезінде, еуропалық державалардың отарлық экспансиясының сыртқ ы ә серінен пайда болды. Бұ л отар жә не тә уелсіз елдер журналистикасының дамуына ерекше ә сер етті. Отар елдердердің мерзімді баспасө зі ә р тү рлі тарихи кезең де пайда болды. Оң тү стік Африка жә не Батыс Африка территориясының бө ліктерінде XVIII-XIX ғ асыр аралығ ында алғ ашқ ы басылымдар пайда болды. Шығ ыс жә не Орталық Африка елдерінде мерзімді баспасө з XIX ғ асырдың аяғ ында пайда болды. Португалияның иеленуінде болғ ан Африка елдерінде 1860 жылы пайда болғ ан баспасө з ө те баяу екпінмен дамыды.

Баспасө здің пайда болуы мен дамуы отарлау саясатының ерекшеліктері, метрополияның қ арқ ынды ә рекетінің тү рлері мен дең гейлері арқ ылы анық талады. Жалпы тә уелсіздікке дейінгі Латын Америкасы, Африка елдеріндегі журналистиканың дамуында екі жақ ты тайталас баспасө здер болды. Бірі метрополияның саясатын қ олдап, істерін жақ тағ ан, яғ ни отарлық баспасө з болса, бірі ө з елінің қ амын ойлағ ан, халқ ына жаны ашығ ан, халық тың санасын оятуғ а тырысқ ан баспасө з болды.

Отарлаушы елдердің мерзімді баспасө зі баспагерлердің ұ станымымен, отарлық қ оғ амның ық пал етуші рө лімен дифференцияланды. Отарлық баспасө з негізгі ү ш тү рге бө лінді: 1) Отаршылдарғ а арналғ ан басылымдар; 2) Жергілікті халық қ а арналғ ан зайырлы (светские) басылымдар; 3) Жергілікті халық қ а арналғ ан діни (миссионерлік) басылымдар [1, 13-б].

Отаршылдарғ а арналғ ан басылымдар. Отар жә не жартылай отар елдерде мерзімді баспасө здің басым кө пшілігі сырттан келген элементтің мү ддесін қ олдады. Ол Еуропалық тар қ ұ рғ ан жә не бағ ыттағ ан, отар метрополия саясатының атынан ә ркет жасады. Олардың ең басты қ ызметі - отаршылдарғ а арналғ ан ақ парат дайындап, тарату болды. Мұ ндай басылымның басым бө лігі жоғ ары дә режедегі шенеуіктерге, коммерциялық шең берге арналып, кейіннен оларғ а білімді жергілікті элита ө кілдерінің тобы кірген қ ауымғ а арналады. Отаршылдарғ а арналғ ан басылым беттерінде кө біне еуропалық тардың ақ параттандырылуы, яғ ни олардың кү нделікті оқ иғ алары жә не мерекелері, отар ә кімшілігінің ә рекеттері жарияланып тұ рды. Осындай басылым беттері метрополиядан шық қ андарғ а ө з елінің мә дениетімен байланысын ү збеуге, ностальгиялық кө ң іл-кү йге тү сулеріне кө мектесті. Отаршылдарғ а арналғ ан мұ ндай басылымдарда еуропоцентризм рухы болды жә не еуропалық нә сілдердің ойы насихатталды.

Испан отарындағ ы XVIII ғ асырда жарық кө рген алғ ашқ ы газеттер осындай мазмұ нда болды. Олар Мехикода 1722 жылы негізін қ алағ ан, ай сайын шығ ып тұ ратын «La Gaceta de Mexiko y Noticias de Nueva Espana», Гватемалдағ ы «La Gaceta de Goatemala» газеті 1729-1737 жылдары шық қ ан, 1743 жылы Перуде шық қ ан «La Gaceta de Lima» жә не басқ а сол кездегі бұ л газеттер отарлық саясат қ аулыларын, бұ йрық тарын жариялады. Осының арқ асында испандық тар ө з елінің жағ дайын біліп, ақ парат алып отырды. Бірақ тұ рғ ылық ты елдің жаң алық тарын кө рсететін ақ парат ү лесі ө те аз болды. Жергілікті сауатсыз тұ рғ ындар – ү ндістер, ө з елін езгіге алғ андардың тілін білмейтін адамдар бұ л басылымдардан ақ парат алудан біржола айырылды [2, 56-б].

Жергілікті халық қ а арналғ ан зайырлы басылымдар. Отардағ ы миссионерлік мектептер мен зайырлы (светские) еуропаланғ ан білім мекемелері жергілікті халық арасында метрополияғ а ә сіресе оның саяси-ә леуметтік, мә дени-діни институттары мен қ ұ ндылық тары алдында тә уелділік орнатуғ а негізделді. Жергілікті халық тың ішінен сауатсыз адамдардың кө беюіне байланысты патенциалды аудиторияғ а арналғ ан жергілікті баспасө з пайда болды. Миссионерлік қ ызмет пен еуропаланғ ан білім отаршылдық қ оғ амдағ ы жергілікті тұ рғ ындарғ а жә не оларды шетел ү стемдігіне бағ ыну рухында тә рбиелеуге шақ ыруғ а арналғ ан басылымдар ү немі жарияланып отырды. Осы мақ сатпен Алжирде отаршылдық кезінде «Al Mubashir» («Радостная весть») жә не «Al - Akhbar» («Новости») газеттері басылды. Араб тілді басылымдар жергілікті халық арасында кө п тарап, мемлекет территориясындағ ы отаршылдар қ ызметінің нә тижесін асырып айту негізінде Францияның цивилизациялаушы миссиясын танытты.

Миссионерлік басылымдар. Еуропалық миссионерлердің (дін таратушы) қ олдауымен жергілікті тұ рғ ындарғ а діни мазмұ ндағ ы газеттер де арналып шығ арылды. Ол басылымдар отар елдің тілінде басылып отырды. Мерзімді баспасө здің отар елдің тілінде шығ уы миссионерлік қ ызметтің жергілікті тұ рғ ындарғ а арналғ ан жаң а ойлап тапқ ан бір пішіні болды. Мұ ның басты мақ саты еуропалық християндық цивилизацияның қ ұ ндылығ ын, ү стемдік қ ұ рып отырғ ан елдің діни кө зқ арасын насихаттап, таралуы жә не жергілікті тұ рғ ындарды рухани жағ ынан қ айта бағ дарлау саясатын ұ станды. Миссионерлердің арасында қ айсар, адалдары да болды. Олар жергілікті тұ рғ ындардың балаларын оқ уғ а ү йретіп, мектеп, ауруханалар салып жә не оларғ а арнап жазу ү лгілерін жасап шығ аруғ а кө мектесті. Мысалы, француз миссионерлері жаң а Вьетнамдық жазу ү лгісін жасап шығ арды. Бұ ғ ан қ арамастан діни миссионерлердің қ ызметі жә не олардың шығ аратын газеттері отарлаушы экспансияның басты мақ сатымен обьективті тү рде сә йкес келіп отырды. Кейде миссионерлер жаулап алуғ а бара жатқ ан елге отарлаушы армиядан бұ рын барғ ан. Осылай Германия миссионерлерінің қ олдауымен жә не олардың жергілікті халық тың тілінде шығ атын діни газеттері арқ ылы XIX ғ асырдың соң ында ө зінің Шығ ыс Африкадағ ы африкандық территориясының бө лігінде ү стемдігін қ ұ руды дайындады. Бұ л ү стемдік бірінші дү ние жү зілік соғ ыста метрополияның жең ілісіне дейін сақ талып келді.

Алғ ашқ ы патриоттық басылымдар. Бұ л газеттер ө з тағ дырын ө зі шешу мен ө зін-ө зі билеу талаптарын орындады. Антиколониалдық ұ ранды насихаттағ ан, жергілікті тұ рғ ындардың мү ддесін қ орғ айтын ұ лттық басылымдардың шығ уы отар елдердегі алғ ашқ ы патриоттық бағ ыттағ ы «кең таралмағ ан» басылымдардың пайда болуына ә келді. Метрополияның езгісіне қ арсы сыни қ ө зқ арастары бар патриоттық басылымдар ә лі де отаршылдық тә уелділіктен қ ұ тылуғ а шақ ырғ ан ұ рандарын толығ ымен білдіре алмады. Соғ ан қ арамастан мұ ндай басылымдар бұ рынғ ы жартылай отар мен отар елдердің ұ лттық журналистикасының негізін салды.

Отар жә не жартылай отар елдердегі ұ лттық баспасө з. Жергілікті тұ рғ ындардың ө зіндік сана-сезімінің дамуына байланыстыоппозициялық реформаторлық -ағ артушылық басылымдардың орнына ұ лттық баспасө з органдары келді. Ол халық тың ұ лттық тә уелсіздігін, антиколониялдық позиция мен саясатты ашық тү рде жариялады. Отар жә не жартылай отар елдердегі ұ лттық баспасө зі ө зінің географиялық аймағ ына байланысты бір-бірінен ерекшеленіп отырды.

Латын Америкасы елдеріндегі ұ лттық басылымдар ә лсізденіп қ алғ ан метрополияның қ ыспағ ына қ арсы шығ ып, бұ рынғ ы Испания мен Португалия отарының босап шығ уымен аяқ талғ ан XIX ғ асырдың бірінші ширегіндегі антиколониялдық соғ ыс кезең інде пайда болды. Сол кезең дегі ұ лттық басылымдардың айқ ын мысалы ретінде 1810 жылы шық қ ан Мексиканың дін қ ызметшісі Мигель Идальгоның «El Despertador Americano» («Пробудитель Америки») газеті. Ол отаршылдық кезең індегі енжарлық пен бағ ыныштылық кө ң іл-кү йді жең іп шығ уғ а мү мкіндік туғ ызып жә не азаттық идеясының кең таралуында ү лкен жол салды. Антиколониялдық соғ ыс кезең індегі жетекші саясаткер, публицист жә не қ олбасшы болғ ан Симон Боливар «Латын Америкасында азат етуші» деген атақ алғ ан, ол 1818-1821 жылдары «El Correo de Orinoco» («Почта Ориноко») газетін Оң тү стік Америкадағ ы Испан билеуші тобының жойылуы мен тә уелсіздігіне жақ тас болғ андардың ә рекеті мен мақ сатын насихаттау ү шін пайдаланды. XIX ғ асырдың соң ы мен XX ғ асырдың басында Африка, Араб елдеріндегі отар жә не тә уелді мемлекеттердегі жергілікті халық тың еурополық метрополиядан азат болу мен ө зін-ө зі басқ ару талпыныстарын білдірген ұ лттық басылымдар пайда болды [3, 14-б].

Аймақ тық халық аралық журналистік ұ йымдар. Екінші дү ниежү зілік соғ ыс жә не соғ ыстан кейінгі жылдары ә лемнің тү кпір-тү кпірінде журналистік халық аралық аймақ тық ұ йымдар пайда бола бастады. 1942 жылы Америкааралық баспасө з қ оғ амы (АБҚ) қ ұ рылды. Латын Америка журналистер ұ йымы ретінде қ ұ рылып, ол ө зінің қ ұ рамын ө згертті жә не Каракастағ ы 3 конгресс қ ызметіне бағ ытталды (Венесуэла. 1945ж). Сынғ а жауап бере отырып «АБҚ» ө з қ ызметін атқ арудағ ы онжылдық та қ ол жеткізген жең істерін атап ө тті. Қ оғ ам жә не оның қ ұ рылымына сай қ ызмет атқ аратын комитет Бразилия тә жірибесіндегі ақ парат бостандығ ының цензурасын тоқ татуғ а 1978 жылы қ ол жеткізсе, ә скери билік тартып алғ ан Перуліктерге жекеменшік газеттерді қ айтарып беруге 1980 жылы зор ық пал етті.

МОП-тың қ ұ рамынан шық қ ан ассоциациялар Латын Америкасы елдеріндегі БАҚ -та қ ызмет атқ аратын журналистердің жаң а ұ йымын қ ұ ру туралы шешімге келеді. Алайда бұ л шешім 1975 жылы Мексикада ө ткен Латын Америкасы журналистердің бірінші конгресінде ғ ана жү зеге асты. Бұ л жиында Латын Америкасы Журналистер Федерациясы (FELAP) жарияланды. Ә лем бойынша басқ а да аймақ тық, халық аралық журналистер ұ йымы кө птеп кездеседі: африкалық журналистер кең есі, араб журналистерінің ұ йымы т.б.

Таблоидтарғ а тә н ойдан шығ арғ ан оқ иғ алар, ө сек-аяң оқ ырмандарды тарту мақ сатында басылып отырды. «Мен оларғ а қ алағ андарын беремін», - деп жариялады таблиодт басылымның шығ арушысы Хармсуорт (нә тижесінде лорд Нортклия атағ ын алғ ан) оқ ырманның назарын ө зіне аудару ү шін («тө менгі сатыларды» танытқ ан) таблоидтар бұ қ араның ойында жү рген ә леуметтік стереотиптегі мә тіндік материалдар мен иллюстрацияларғ а толы болды. Аудиторияның сексуалдық инстиктеріне де кө п мә н берді. «Таблоид» ұ ғ ымы «сенсациялық», «жанжалдық басылым» сө зінің синониміне айналды. Таблоид басылымының нә тижесінде «жанжалды» журналистік қ ызметіне тә н «таблоидтік журналистика», «таблоидті телеарна» сияқ ты ұ ғ ымдар пайда болды.

Ағ ылшын-американдық таблоид баспасө зі Еуропа, Азия жә не Латын Америкасында еліктеу туғ ызды. 1920-1930 жылдары таблоид типі Мексика, Бразилия, Кубада пайда болды. Гаванада америкадық ү лгіде «La Prensa» («Баспасө з») «LA Vos» («Дауыс») таблоидтары шық ты. Олар материалдарының жанжалдық сипатының арқ асына атышулы қ ылмыстар тарихын қ амтитын «қ ызыл хрониканың» арқ асында кө пшілік сұ ранысына ие болды.

Африка мерзімді баспасө зінің дамуы. Африканың бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары дамудың кү рделі кезең ін басынан ө ткізуде. Бұ л қ ұ рлық ү шін ХХ ғ асырдың басы қ арқ ынды кезең болды. Колониялық жү йенің таратылуы, тә уелсіз мемлекеттердің нығ айа тү суі, нә сiлшiлдiк жә не апартеид бекiнiстерiндегi ө кiметтiң ө ткелi, Оң тү стік Родезия мен Оң тү стік Африка Республикасындағ ы ү здіксіз азамат соғ ыстары, тө ң керiстер ұ лттың дамуына кө п кедергі жасады. Батыс елдері нарық тық экономикада социалистік бағ ытта ұ зақ уақ ыт кө ршілес қ арым-қ атынаста болды, даму жолын таң дау жә не де кө пшiлiгiнде ұ лттық БАҚ -тардың қ алыптасу ерекшелiгi де алдын-ала анық тала бастады. Ә лемдегі кү рделі саяси ү дерістер Африканың ішкі жағ дайына жә не БАҚ саласына ә сер етпей қ оймады. «Африкадағ ы кү рделi жә не қ арама-қ айшы ө зара ә рекеттесулерi Солтү стік пен Оң тү стік, Батыс пен Шығ ыс кешенге қ осылды. Ә р тү рлі бағ ытта дамығ ан капиталистiк жә не дамымағ ан елдердiң қ атынастарының қ ұ рылу ү дерісi кү рделі болды. Африкада Батыстың саяси жә не идеологиялық бағ ыты маң ызды орын алды жә не АҚ Ш едә уір дә режеде ық пал етіп, оқ иғ аның заң дылығ ына талдау жә не «ү шінші ә лем» ақ иқ аты, сондай-ақ журналистиканың теориялық қ ұ рылымы мен модинфикациясын айналып ө те алмады. «Африка қ ұ рлығ ының ү немі алғ а талпынысы Батыс державаларының жетегімен іске асты, олардың африкалық саясатының кейбiр тенденциялары ортақ болды. Алайда, ә рбір державаның, ө зіне лайық тарихи тә жірибесімен, отар жә не метрополистің ө зара ә рекеттесуi бiрдей тә жiрибемен, ө зінің спецификалық ерекше мақ сатымен жә не «ү шiншi ә лемдегi» олардың табысының ө з ерекше қ ұ ралдары арқ ылы іске асты. Дамығ ан капиталистiк елдердiң Африка аумағ ына кірігуі Батыс мемлекеттерінің кө зқ арасымен дә лелденеді» [3, 45-б], - дейді С.М. Виноградова. Бұ л бақ ылаулар кү нделiктi тә жiрибемен расталып отыр.

Арнайы қ ұ рылғ ан комиссия Макбрайда дамығ ан елдер мен дамушы елдер арасындағ ы елеулі айырмашылық тың бар екенін айқ ындап берді. Кө п Африканың саяси қ айраткерлерi социалистiк қ оғ амды қ ұ руда жаң а халық аралық ақ параттық жә не коммуникациялық дә режеге кө терілеміз деп ойлады. Ө кінішке орай, бұ л қ ол жетпейтін арман екенін кө рсетті. Социализм жү йесімен бірге жаң а халық аралық ақ параттық жә не коммуникациялық жоғ ары дә режеге кө терілу сенімі бірге қ ұ лады. БҰ Ұ мен ЮНЕСКО-ның қ абылдағ ан қ аулысы он жылдан кейін «байлар» мен «кедейлер» арасының алшақ тап бара жатқ анынын кө рсетті. Оқ иғ алардың бұ лай ө рбуін зерттеушiлер алдын-ала болжады. Розалинд Эйнсли ө зінің 1966 жыл жазғ ан атақ ты «Африка баспасө зi» атты ең бегінде: «Ө з алдына экономикалық дамуда «шешімді» мақ сатты қ оя білетін ү кіметтер бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарын «қ ару» ретінде қ олдануды алғ а тартады, сондай-ақ бә секелес коммерциялық БАҚ -қ а лайық сыз жайттар айқ ындалады, ә сіресе, бұ л баспасө з шетелдіктерге қ атысты. Социалистік бағ ыттағ ы елдердің жекелеген кә сіпкерлер, коммерциялық жарнама саясатқ а кері ә серін тигізуі олардың кү рделі мә селесіне айналды. Бү гінде шетелдік кә сіпорындармен бә секелестікке тү су қ иын, дегенмен, болашақ та олар бағ ыттан таюы ғ ажап емес деген сенім болды. Мұ ндай БАҚ -қ а бү кiл ә лемде тө ң керiс жасайтын газет iсiндегi техникалық революция жердiң жасанды серiгi кө мегiмен суреттердi шығ ару арзан жә не оң ай болады, табандатқ ан газет жолақ тарының олардың кө мегiмен берiлуі қ азiр мү мкiн болды. Африка елі ү шін жергілікті баспасө здің тез жә не тиімді дамуы ү лкен жетістік, алайда болашақ та халық аралық ірі компаниялармен салыстырғ анда олардың ө німдері бә секелстікке жарамай қ алатынын тү сінді» [7, 56-б], -дейді. Қ алай болғ анда да қ ұ рлық тағ ы ұ лттық баспасө з колониальдық жү йе кү йреуінен кейін қ иындық тарғ а қ арамай дами бастады. Ө здігінен тә уелсіз массмедианың қ алыптасуы кү рделі ү деріс, ол саяси тұ рақ сыздығ ымен де ерекшеленді жә не жаң а қ алыптасқ ан мемлекет экономикасында, саясатында, идеологиясында біліне бастады. Сонымен қ атар - «араласпай тыныш қ алу» атты бұ рынғ ы метрополийлардың позициясы, ө зге мемлекеттер жағ ынан квалификациялық кө мектің жоқ тығ ына ә келіп соқ ты. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының пайда болу, қ алыптасу жә не даму кезең дерін бастан ө ткiзетін уақ ыт келді.

Баспасө зді, радио мен телевидениені дамыту Ресей жә не шетел зерттеушілерінің кө теріп келе жатқ ан, бү гінде ө зекті шешімді талап ететін мә селесі. Қ оғ амдық -саяси болмыс пен Африка журналистикасының тенденциясы бір бірімен тығ ыз байланыста дамып, ә сіресе, сауатсыздық ты жоюғ а, Тропикалық Африкадағ ы тіл мә селесіне баса назар аудару мә селесіне кө п кө ң іл бө лінді. Ресейден шығ атын «Курьер» журналы (ЮНЕСКО) 1988 жылғ ы тамыз айындағ ы санын Африканың ауылдық баспасө зіне арнады. Онда: «Бү гінде Африкада 1000 адамнан тек 15-і ғ ана кү нделікті газетпен қ амтамасыз етіледі. Ал БАҚ ө німін пайдалану ү лкен мә селеге айналуда, ә сіресе, аграрлық аудандарда халық тың 80%-ы 800-ге жуық ауызекі тілде сө йлейді. Алайда, баспасө зді шеттегі селоларды дамытудың ұ лттық бағ дарламаларын бағ алы iске асыруғ а араласуда, олардың ғ ажайып қ осымша материалдарымен оқ ып-жазуғ а ү йренуiнде қ ұ рал-жабдық тар маң ызды рө л атқ арады. Осы тұ рғ ыда ЮНЕСКО бірнеше жылдардан бері ө зге елдермен ынтымақ таса отырып, ауылдық газеттердің шығ уына, журналистердің тә жірибе алмасуымен қ атар оларды қ ажетті жабдық тармен қ амамасыз етуге кү ш салды. Ағ ымдағ ы шаралардың бiрi – Африкның Батыс жә не Орталық Ақ парат агенттiктерiнiң дамытуы бойынша жоба («WANAD») Котону (Бенин) базасында іске асып 13 ұ лттық агенттікті қ амтамасыз етті. ЮНЕСКО бастауымен 1984 жылы («WANAD») жобасы бойынша журналистердің халық аралық қ атынастар, ауыл шаруашылығ ы, денсаулық сақ тау, экология саласынан хабардар болуды оқ ыта бастады. Осындай жоба «SEANA» оң тү стік жә не шығ ыс Африкада да кө рініс тапты»[5, 76-б], -деп жазады. Кө п зерттеушiлер Бенинге ө зiнiң лабораториясы сияқ ты қ арады, демократиялық қ ұ рылымдарды сынады, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдардың дамуы бойынша басқ а елдерге қ арағ анда Бенинде демократиядық режимнен авторитарлық режимге ө ту ү рдісi тез iске асты. Зерттеуші А.Шилов: «Демократизация идеясы алдымен баспасө зде талқ ыланып, насихатталды. Кейіннен барып ө кіметтік органдарда, қ оғ амдық ұ йымдарда мә селе ретінде кө теріле бастады»[5, 77-б], -дейді. Бұ л кезең де дамығ ан елдер мен дамушы елдер арасындағ ы алшақ тық кең ейе тү сті. Адамзаттың дамуына БҰ Ұ -ның арнайы мамандарының айтынша ү ш фактор ә сер етеді, ө мір сү ру ұ зақ тығ ы, білім дең гейі жә не ә р адамғ а шақ қ андағ ы табыс кө лемі. Осы кестеге сә йкес Африка елдері 22 соң ғ ы орындарда орналасқ ан 174-153 дейінгі аралық та, ОАР 101 орында екен.

Африка елдерінің арасында да ө зара айырмашылық бар. Нигерия мен Оң тү стік Африка ө лкесінің жалпы ұ лттық табысының жартысына жуығ ын игереді. Тұ рғ ындардың жалақ ысын кө теру жә не инфляцияны тө мендету мақ сатында Африка елдері 1900 жылдан бастап экономикалық жә не қ ұ рылымдық реформаларды іске асыруда. Алғ ашқ ы нә тижелері тек 1990 жылдың ортасына таман байқ ала бастайды. Экономикалық жағ дай біршама жақ сарып, 48 мемлекеттен 40 ел халық табысын жоғ арылатуда аздағ ан нә тижеге қ ол жеткізді. Сахараның Оң тү стігіндегі бірқ атар елдер, сондай-ақ Эфиопия, Мозамбик, Руанде, Уганде жә не Маврикида, табыс кө зі 1992–1994 жылдары 1%-дан 1995–1998 жылдары 5% -ғ а дейін кө терілді. Ө зге де елдерде Ұ ЖТ ақ ырындап жоғ арылай бастады. Аймақ тағ ы инфлияция 1994 жылы 60%, 2008 жылы 10% тө мендеді. Ө кiнiшке орай, континенттегi кедейлiк, инвестицияның жеткiлiксiздігі барлық жерде осы кү нге дейін жойылмай келеді. Біршама елдер сыртқ ы кө мекке бұ рынғ ыдай тә уелдi. Кедейшілікпен кү ресте айтарлық тай нә тижеге қ ол жеткізу ү шін, мысалы, дамығ ан елдердегі бү гiнгi табыстың ә р адамғ а шақ қ андағ ы жартысы Африкада жыл сайын табыстың ө суi ең болмаса 8-9%-ке дейiн жоғ ары кө терiлуi керек екен.

Африкадағ ы жалпы саяси ахуал дү ниежү зілiк саясаттағ ы кү рделi ү рдістермен қ атар дамыды. Бенинде БАҚ ү шiн ө згерiстер кө п болғ ан, бұ рын Бениндегi Шығ ыс жә не Орталық Еуропа елдерiндегi ө згерiстермен бiр уақ ытта баспасө з бостандығ ы жә не сө з бостандығ ы ү шiн алғ ышарт жасағ ан маң ызды саяси ө рнектеулер ө ткенде 1990 -1991 жылдар болатынын атап ө ту жеткiлiктi. А. Ньянгенон: «Саяси ө згерістер 1990-2000 жылдары Бенинде бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының еркiн қ ызметi ү шiн алғ ышарттарды жасады. Ол ө з дамыуында сапалы жаң а кезең ге аяқ басты. Бенин экономика мен саясатта терең толғ аныстарды басынан кешірді. БАҚ ө кiлдерi мұ ндай шарттарда тү сініксіз кү й кешті. Олардың бірі тек мемлекеттік қ ызметте істегендіктен жоғ ары жақ тың бұ йрығ ына ү йреніп қ алды. Енді бірі баспасө зді дербес институт ретінде танымады. Алдың ғ ы ө кiметке қ арсы тә уелсiз жасырын кү рестерi нә тижесіне қ арағ анда саяси журналистиканың ортасы еркiн болды», -дейді. Саяси билік пен баспасө з арасындағ ы қ иын қ атынастар еркiндiк пен оғ ан қ ажеттiлiк жолын іздеді. Болып жататын саяси-экономикалық ө згерудiң Бениндерiндегi фонында кө здiң нү ктесiмен этнолингвистикалық жә не ә леуметтiк-экономикалық дамудың ү рдістерiнде қ ұ рылымдық қ айта қ ұ ру қ ажеттiлiгін туғ ызды. Демократиялық институттардың ары қ арай кү шеюiне қ оғ амдық пiкiрталасқ а қ алың бұ қ ара топтарының тартылуы себеп болды. Дегенмен (ресми жә не талғ аулы) ә р тү рлi нарық тық тетiктерiнiң кең ейтулерi шарттарда ө те қ иын болды». Автор 1960 жылы Бенинде Баспасө з туралы Заң ның қ абылдануы елдің қ оғ амдық -саяси ө мірін ү лкен ө згерістерге ұ шыратты. Он шақ ты жыл ішінде баспасө з басынан қ иын, қ арама-қ айшы елдiң колониальдық тарихының тенденцияларын кешіргенін байқ алады. 1990 жылдардың басында Бениннің қ оғ амдық -саяси ахуалының дамуында баспасө з қ ызметінде жаң а алғ ышарттар пайда болды. Мемлекеттiк монополия он жылдық тан кейiн баспасө зде жаң а толғ аулы мә селелердің пайда болуы елдiң қ оғ амдық -саяси ө мiрiне ү лкен ық пал етеді. Тә уелсiз газеттері «Газет дю Гольф» пен «Там-там Экспресс» халық тың саяси белсендiлiгiнiң жоғ арылауын мен жастардың жаң а саяси қ ұ рылымдарғ а қ атысуында маң ызды рө л ойнады. Бенинiндегi баспасө здің қ ұ қ ық тық жағ дайы кө рсеткендей баспасө здің заң ғ а сү йенген жағ дайы ерекшелiктерiн талдау туралы, заң да газет пен журналды иелiктiң тiркеу ә дiсi кө рсеттi. Заң ның бiрiншi баптарында баспасө з бостандығ ы, ө ндiрiс қ ұ ралдарының бостандығ ы жә не шығ арылғ ан ө нiмнiң еркiн таралуы жә не баспахана жә не баспаханадағ ы мемлекеттiк монополиясы анық талды.

Баспасө з бен билік қ атынасы, журналистер қ ұ қ ығ ы, мемлекеттiк мекемелердегi мә лiметті алу жолдары кө рсетілді. Заң журналистер қ ұ қ ығ ының ақ парат жинаудағ ы қ ызметінің кең еюіне кө мектесті. Егер саяси еркіндік болмаса Бениннің баспасө з тарихы сө з бостандығ ының халық тың ойын еркін жеткізе алатынына кепіл бола алмайтынын дә лелдеді. Бұ л Баспасө з туралы Заң ның кү шi атқ арушы жә не заң шығ арушы билiктiң заң ның негiзiнде жасағ ан ұ станымдары қ абылданады. Ө йткенi ө кiметте баспасө з басқ аруда мү дде ү шiн қ ызмет етуi керек деген қ ағ ида пайда болды. Африка континентіндегi кө п тiлділік баспасө зді дамытудың маң ызды тежеуiші болды. Мұ ндай жағ дайда де-фактоның отаршылдары этникааралық қ арым-қ атынас тілі болып қ ала береді. Дегенмен, тұ рғ ындардың кө п бө лігі ө з сауатсыздығ ынан ө з тілін де, шет тiлiн білмеді. Негiзгi адам ойын жеткізуші тiл - коммуникацияның ажырамас бө лiгi болып табылады. Ақ параттық ү дерiске ә р тү рлi қ алың бұ қ ара топтарының тартылуы ә рбір тұ рғ ынның мә дени дең гейiнің жоғ арылауымен байланысты бағ аланады. Африкадағ ы ақ параттық ү дерiстердi демократияландыру тұ рғ ындар арасындағ ы сауатсыздық тың жоюылуымен байланысты еді. Кө п елдерде 1990 жылдарғ а дейiн сауатсыздық ты мектептерде жою, балалардың жү з пайыз тіл ү йренуi ү шін курстар ашылды. Бұ л жасө спiрiмдер арасындағ ы сауатсыздық тың бiртiндеп жоюылуына, ө з кезегiнде жастар арқ ылы потенциалдық оқ ырмандардың санын кө бейту міндетті болды. Ө кiнiшке орай, Африкадағ ы бiлiмнiң кө п бағ дарламалары жү зеге аспады.

Ақ параттық айырбас процесi мә лiмет жә не оның берiлуi мү мкiндiгінің бар болуына кү дікпен қ арады. Идеялар жә не зияткерлiк ойлар қ ызу дең гейде берiледi. Ең алдымен, ой сө збен берiледi, сө з негiзiнде қ алыптасады. Ә рбiр сө з, сө здегi нақ ты мазмұ н жә не мә н кө рсететiн нақ тылы семантиканы қ ұ райды. Коммуникация ү рдісiнде аудитория лексика семантикасын мең гередi. Сондай-ақ коммуникатор мен аудитория арасындағ ы сө здер мағ ыналас болуы тиіс. Африкалық елдері жалпы қ оғ амдық -саяси лексика интеллигенцияның шең берлерiнен шығ ады. Сауатсыз халық тың ө мірде болып жатқ ан жаң алық тардан хабардар болу ү шін бұ рынғ ы колонизаторлардың тілінің басымдығ ына қ арамастан, кү нделікті жалпығ а тү сінікті тілге аударуғ а мә жбү р болды. Мұ ндай қ адам экономикалық дағ дарыстан шығ у бойынша экономиканың демократиялық қ айта тууы, кө п партиялық жү йе, заң ғ а сү йенген мемлекет жаң аруы, жекешелендiру, бағ дарлама, дамыту бойынша экономикалық ә рiптестер, шетелдiк несие берушылар жә не инвесторлар, адам қ ұ қ ығ ы, сө з бостандығ ы тағ ы басқ алар ұ лт тiлдерiнде кө біне кездесе бермейді.

Африканың барлық елдерінде отаршылдық кезінде шамамен 170 кү нделікті газет шығ ып отырғ ан. Олардың кө бінің таралымы бірнеше мың данағ а жетпеді. Керісінше, анағ ұ рлым азайды. Соның қ атарында, Чадада кү нделікті газеттер отарлау кезің де мү лдем шық пағ ан. Ал, шығ арылып тұ рғ ан газеттер бюллетендер, ресми ақ парат толық тыруғ а ұ қ сас болғ ан.Оның басты себебі, Африка елдері тұ рғ ындарының этноқ ұ рамы мен ерекшеліктеріне, ә р тү рлілігіне байланысты. Аталмыш қ ұ рлық тың тұ рғ ындары 800 тілде сө йлейді. Ал, бір елдегі азаматтардың ондағ ан тілде сө йлеуі мұ нда ә деттегі кө рініс. Айталық, тек Нигерия тұ рғ ындарының ө зінде 250-ден астам тіл мен диалектілер бар екен.

Кө п тілділіктің салдары мерзімді баспасө зді бұ қ аралық ақ парат қ атынасының қ ұ ралы ретінде пайдалануғ а елеулі кедергі келтіріп отыр. Африканың жағ дайында қ арым-қ атынас жасаушы тіл ретінде біреуін ғ ана пайдалану тиімсіз кө рінеді. Себебі, жергілікті тілдердің кө бі жазу немесе ә деби тілдің формасына еніп ү лгермеген, отарлаушы елдердің тілдерін тұ рғ ындардың 10 пайызын ғ ана қ ұ райтын оқ ымысты африкандық тар біледі екен. Сонымен қ атар, африкандық тардың дә стү рлі мә дениетінде ақ парат таратудың ауызша формасы басымдық танытып, ә леуметтік ө мірде жазба тү ріндегі қ арым-қ атынас аса зор рө л атқ армағ ан.

Тұ рғ ындарының этноқ ұ рамы ә ртү рлі болып келуі жарнама қ ызметінің кірісіне негізделетін жекеменшік мерзімді баспасө здің экономикалық кепілді негізін жасауғ а айтарлық тай нұ қ сан келтірді. Себебі, кө п тілдік қ арым-қ атынастың орын алғ ан жағ дайында жалпы халық тық кең арналы ақ парат қ абылдаушыларын қ алыптастыру мү мкін емес еді. Жарнама нарығ ының аясы тар жә не кө птеген африкандық тардың сатып алу қ абілеті тө мен болды. Отарлық саясат бұ ғ ауынан шық қ аннан кейінгі он жылда жекеменшік баспасө з Мадагаскар, Кения секілді санаулы елдерде ғ ана шығ арылды. Жоғ арыда аталғ ан факторлармен тә уелсіздік алғ ан Африканың кө птеген елдеріндегі ұ лт зиялыларының саяси бағ ыт-бағ дары негізінен саяси баспасө зді дамытуғ а қ арай ойысты. Нә тижесінде Африканың партиялық баспасө зінде билік басындағ ы саяси кү штердің басылымдары жетекші рө л атқ арды [4, 3-б].

КСРО-да саяси қ айта қ ұ ру басталып, кейін одақ тың кү йреуі, социалистік жү йенің ыдырауы Африка мен дамушы елдердің бә рінің жаң аша ө мір сү руіне ық пал етті. Кең естік жү йенің ық палында болғ ан Африка елдері ү шін «СЭВ-тің» экономикалық кө мегі, саяси жә не ә скери қ олдауы кө зден бұ лбұ л ұ шты. Ү немі сырттың кө мегіне сү йеніп келген елдер енді Батыс елдерінен демеуші іздеуге мә жбү р болды. Батыс донорлары олардан қ оғ амдық -саяси ө мірді либералдық жағ дайғ а кө шіруді талап етті. Сонда ғ ана экономикалық, техникалық жағ ынан кө мек кө рсетілетіндігін мә лімдеді.

Сексенінші жылдардың екінші жартысы мен тоқ саныншы жылдардың басында Африкадағ ы елдердің ұ лттық баспасө зінің жү йесі мен БАҚ журналистерінің қ ызметіне елеулі ө згерістер жасалды. Бірқ атар елдерде тә уелсіздіктен кейінгі кезең де қ алыптасқ ан саяси жү йені жаң арту, демократияландыру секілді талпыныстар жасала бастады. Олардың ішінде билеуші партияның монополиясын жою, кө п партиялық жү йені мойындау, БАҚ -ты саяси пікірдің ә ртү рлі мінберіне айналдыру, баспасө зді ү кіметтің қ атаң бақ ылауынан азат ету, жекеменшік газет-журналдар шығ ару, қ ұ қ ық тық аураны қ алыптастыру, мемлекет пен ү кіметтің қ ызметтерін БАҚ арқ ылы сынауғ а нақ ты мү мкіндік жасау, сын жазғ ан журналистерді қ орғ ау секілді мә селелер ү шін игі қ адам жасалды [5, 82-б]. Аталмыш тұ ста қ ұ рлық тың кейбір елдерінде ресми биліктің саясатын, тә ртібін қ олдау бағ ытын ұ стана отырып, оны ә лсін-ә лсін қ атаң сынғ а алатын жекеменшік баспасө з кө бейіп, балама ақ параттар тарата бастады. Олардың қ аржы-қ аражаттық негіздерін коммерциялық насихаттардан, жарнамадан тү скен табыстар қ ұ рады.

Халық аралық валюта қ оры, ә лемдік банк секілді ірі қ аржылық донор ұ йымдар жеке секторды қ олдау нұ сқ ауларын қ абылдауының нә тижесінде Африка елдерінде жеке ең бекпен шұ ғ ылдану ү рдісі қ арқ ынды ө рістеді. Нә тижесінде, жарнама нарығ ы кең ейіп, газеттер таралымының ө суіне игі ық пал етті. Балама ақ парат таратушы баспасө з бұ рын жабық болғ ан, тіпті айтуғ а тыйым салынғ ан жаң а деректер мен тақ ырыптарғ а дең деп енді [6, 35-б]. Мемлекет пен ү кіметтің жоғ ары лауазымды игеріп отырғ ан ірі шенеуніктердің билікті асыра пайдаланғ ан заң сыздық тарын ә шкерелеуде маң ызды міндет атқ арды. Саяси жү йені либералдық бағ ытқ а бұ ру арқ ылы елін жаң артуды талап еткен ә леуметтік топтарғ а балама баспасө зге сү йеу бола білді. Айталық, Бенинде жекеменшік балама баспасө з бір партиялық жү йеден кө п партиялық қ а кө шу ісінде шешуші рө л атқ арғ аны жоғ арыдағ ы сө зімізге дә лел бола алады.

Латын Америкасы журналистикасы. Азия, Африка елдерімен салыстырғ анда мұ нда журналистика біршама тұ рақ ты, жақ сы дамығ ан. Бір уақ ытта, Латын Америкасы журналистикасы ү шін айтарлық тай экономикалық жағ дайы ауыр «ү лкен» астаналық баспасө з жә не ө зге де мерзімді басылымдардың арасында (меншікке байланысты – жеке меншік) жіктеу тә н болды. Орталық пен Шығ ыс Американың біршама елдері тұ рғ ындарының кө п бө лігі тек индиан тілдері кечуа, аймара, гауарани т.б. сө йлейтіндеріне қ арамастан мерзімді баспасө зінің барлығ ы дерлік Еуропа тілдерінде, яғ ни не испан, не португал тілдерінде жарық кө рді [7, 3-б]. Сауатсыздық жә не ө зге де экономикалық факторларғ а байланысты Латын Америкасы Еуропа, АҚ Ш, Жапония елдерімен салыстырғ анда, тұ рғ ындарды мерзімді баспасө збен қ амтуда аса жоғ арғ ы дең гейге жете қ ойғ ан жоқ.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.