Американың телевидение дәуірі

Қ озғ алыстағ ы бейнені қ ашық тан кө рсету ә рекеттері алғ аш рет АҚ Ш-та 1922-1923 жылдары қ олғ а алынды. Олар Пауль Нипковтың дисклерінің кө мегімен бейнені айналдыратын механикалық жү йемен жү зеге асырды. Он жылдан кейін белгілі болғ андай, бұ л жү йенің дамуына ү лкен ү лес қ осқ ан У.Герберт А. Айвс пен Чарльз Ф. Дженкинс деген ө нертапқ ыштар еді. 1927 жылғ ы радио туралы алғ аш заң ның қ абылдануынан кейін Американың Федеральді радио комиссиясы ешқ андай ө лшемге негіздемей, визуальді ақ парат тарату тә жірибесіне бірнеше жиілік бө лді. 1931 жылғ ы комиссияның есебі бойынша теледидар арқ ылы ақ парат тарату тә жірибесі 21 станцияда ө тті. Тә жірибелік станциялар ешқ андай орталық танғ ан жү йеге бағ ынбастан, миллиондағ ан долларды текке шашты. Дұ шпандық, қ астық, патент талас-тартыс АҚ Ш-тағ ы кү нделікті телехабарлардың тарауын Еуропағ а қ арағ анда кешігуінің бірден бір себебі. Телеарна АҚ Ш-та ресми тү рде бірнеше рет ашылды. 1920-1930 жылдары АҚ Ш (Англия мен Германия сияқ ты) алғ ашқ ы жә не уақ ытынан ерте телеарна революциясын бастан кешті, сол кезде, қ ашық тан кө ру уақ ыты жеткен сияқ ты болды. Уақ ытынан ерте болғ ан кө терілістің оптимистік кө зқ арастары радиотехника мен дауысты кино саласындағ ы табыстарғ а байланысты кең етек алды. АҚ Ш-тағ ы электронды теледидар жобасының ең тиімдісі Владимир Кузьмич Зворыкиннің (1889-1982 ж.) атымен байланысты. Ол иконоскоп пен кинескопты ойлап тапқ ан, 120 патенттің иегері, «Электронды теледидардың атасы». Американдық тар теледидардың негізін салушы ретінде В. Зворыкин, Д. Сарнов пен У. Пейлиді атайды. Телевидениені бұ қ араландыруда Дэвид Сарновтың 1930 жылы негізін Гульелмо Маркони қ алағ ан «Радио Корпарейшн оф Американы» («Ар-си-эй»), сонымен «Нэшнл Бродкастинг Компани» радиожелісін сатып алуы елеулі ө згерістер ә келді. Ө зінің қ оластына жұ мыс істеуге В.К.Зворыкинді шақ ырғ ан Д.Сарнов телевидение саласындағ ы тә жірибелердің жаң а кезең ін бастады.

Шекарасындағ ы ә скери ә рекеттерді тікелей сезбеген АҚ Ш-та да бұ қ аралық телеаудитория қ ұ рылмады. Соғ ыстың аяқ талу кезінде елде бес мың ғ а жуық теледидар бар еді. Американдық телевизияның дамуына телебағ дарлама аумағ ында ғ ылыми-техникалық жұ мысты жү зеге асырғ ан жетекші радио корпорациялардың ұ станымы септігін тигізді. Радиокорпорация жетекшілерінің пікірінше, радионың бай ресурсын толық мең гермейінше, телевидениені дамыту мү мкін емес деп санады.

1939 жылы «NBC» радиокорпорациясымен жасалғ ан Нью-Йорк Штатының астанасы Олбани қ аласындағ ы станцияда алғ ашқ ы тұ рақ ты телебағ дарламалар жасалып, соғ ыстан кейінгі жылдары телевидение АҚ Ш-та жылдам қ арқ ынмен дамыды. АҚ Ш-та телехабарлардың дамуына зор серпін берудің негізі Ресейден шық қ ан инженер В.Зворыкиннің қ атысуымен, 1941 жылы байланыс жө ніндегі Федералды комиссияның телебағ дарламаларда коммерциялық жарнамаларды қ олдануғ а рұ қ сат беру жө нінде шешім қ абылдауы ү лкен серпіліс берді. Телебағ дарламалар сол жылы «CBS» радиокорпорациясында жұ мысын басталса, екі жылдан кейін елдегі ірі «ABC» ақ парат корпорациясы іске кірісті. Телевидениедегі ғ ылыми-техникалық жетістіктер АҚ Ш-тың телевизиялық индустриясының кө шбасшы атануына ық пал етті.

Телебағ дарламадағ ы тә ртіпті реттеу мен тү сті теледидардың ұ лттық сипатын анық тау қ ажеттілігін сылтауратып, кө сбасшылық ты бекітуге жол ашқ ан «FCC» шешіміне сә йкес, 1948 жылдың қ ыркү йегінен 1952 жылдың сә уірі аралығ ында жаң а телехабар ұ йымдарының лицензиясын алу жө ніндегі тапсырысын қ абылдау уақ ытша тоқ татылды. Бұ л шешім жұ мыс істейтін телекомпанияларғ а ө з ұ станымдарын кү шейтіп, ү лкен мү мкіндіктерге толы телевизвия хабарларын молынан игеруге қ ұ лшындырып, жаң а бә секелестеріне бірлесіп қ арсы тұ руына мү мкіндік берді.

Лицензия берудегі мораторий аяқ талысымен, «NBC», «CBS» жә не «ABC» корпорациялары эфирлік телевидение саласында нық орнық қ аны соншалық, 1980 жылдары ұ лттық тележелілердің басты қ ұ рылымы ретінде басың қ ы болды. АҚ Ш-та коммерциялық телевидениенің қ алыптасуына шешуші қ адам жасағ ан корпорациялар бірнеше жү йеде ұ йымдастырылды.

1. Ұ лттық тележелілер жетекші телекомпанияларғ а жататын жә не сол компаниялар басшыларымен басқ арылатын телестанциялар тобы. «NBC», «ABC», «CBS» – негізгі эфирлік тележелілер ү штігіне 1986 жылы Р.Мердок қ алағ ан ірі желі «Ғ ох» біршама жақ ындады. Телевидениенің қ алыптасуындағ ы алғ ашқ ы оң жылдық та кө п шектеу орын алды, байланыс жө ніндегі Федеральды комиссияның енгізген шектеуіне сә йкес тележелілер меншігінде алтыдан аспайтын эфирлік станциялар болу тиіс еді. Кейіннен бұ л шектеу бір ғ ана меншік иесінің бақ ылауындағ ы станциялар санын кө бейту жайы бірнеше рет қ арастырылды. Кабельдік тележелілерге меншік жө ніндегі шектеулер тоқ татылды. «Turner Broadcasting System» – TBS, «Discovery Network» сың ды жә не т.б. ірі желілерді бір-біріне қ осқ ан кезде, 1990 жылдың бірінші жартысында АҚ Ш-та 60-тан астам тележелілер жұ мыс істеді.

2. Желілер филиалы (желілермен ассоцияланғ ан телестанциялар) – тележелілер иелерінің меншігінде емес, олармен келісімшарт қ атынасындағ ы жеке телестанциялар. Яғ ни, қ уатты жекеменшік ө ндірістік базасы жоқ жергілікті станциялар. Желілер ө зінің коммерциялық жарнамаларын ақ параттық бағ дарламаларына енгізуге қ ұ қ ық ала отырып, оларды коммерциялық негізде қ амтамасыз етеді. Бұ л серіктестерді хабарлаудың сеткасын ө з кү штерімен қ ұ руынан босатқ анымен, оларды ұ лттық тележелілердің жарнамаларын демонстрациялауда эфирлік уақ ытты беру міндетінен босатпайды. 1996 жылғ ы байланыс жө ніндегі заң ның қ абылдануына дейін, АҚ Ш-тың ә рбір жетекші ұ лттық тележелілері 200-ге жуық телестанциялармен серіктестік қ арым-қ атынаста болды.

3. Тә уелсіз станциялар тележелілермен байланысы жоқ, ақ параттық бағ дарламаларын ө з кү шімен жасайтын немесе басқ а телекомпаниялардан сатып алушы станциялар (кей жағ дайларда бағ дарламаларымен алмасады). Серіктестіктің артық шылығ ын пайдаланатын желілік қ ұ рылымдардың кірісімен салыстырғ анда, тә уелсіз жергілікті станцияның пайда табу дең гейі тө мен. Оның жергілікті (локальді) жарнама нарығ ына жақ ындығ ы мен олардың қ ұ рылымын игерудегі терең білімнің болуы басты пайда табу кө зі болып табылады.

Қ аржымен қ амтамасыз етудің негізгі қ айнар кө зі ретінде жарнамалық қ ызметті пайдаланатын коммерциялық телекомпаниялар, жарнама берушілерден мол ақ шалай қ аржы тү сірудің қ ызығ ушылығ ында ұ стайды. Телеэфирде жарияланатын жарнамалардың бағ алануы белгілі бір телебағ дарламаның немесе сол жә не басқ а телекомпаниялардың аудиториялық тобының санына байланысты жү ргізілетін рейтингіне байланысты бағ аланады. 1930 жылдардың басында радиода ең алғ аш қ олданылғ ан рейтингті анық тау ә дістемесі сол кезден бастап ү діксіз жаң ару ү стінде болды. Жоғ арғ ы жарнамалық тарифті орнату рейтингтің жоғ арғ ы коммерциялық болуына негізделеді. Осығ ан орай табысты ө ндіріп алуды кө здеген телекомпания басшылығ ының басты жұ мысы жақ сы рейтингтік кө рсеткіш ү шін кү ресу болып саналады. Ақ парат ретінде жарнамағ а мағ ына беретін ө німнің сапасы, бағ дарламаның табыс кө рсеткіші ретінде оның рейтингінің дең гейі болып табылады. Осығ ан байланысты «NBC» тележурналисі Л.Эллерби: «Телевидение ө німі – бағ дарламалар емес, солардың назарындағ ы аудитория жә не осы ө німнің сатып алушысы жарнама беруші... Ең кө п адамның назарын ө зіне аударғ ан бағ дарлама – ең ү здік болып есептелді»[1, 55-б], - деп мә лімдейді.

Хабарларды жоғ ары рейтингпен қ амтамасыз етуге талпыну телекомпанияның телеэкран алдында кө п аудиторяның жиналуына кепіл болатын, кө рермен талғ амайтын байқ ау мен викторина, шоу, «кө бікті опера» мен басқ а да танымал сериалдар, кинофильмдер, кө ң іл кө теретін сыни бағ дарламалардың ү лесіне тиесілі. Мұ ндай бағ дарламалар рейтингі тө мен бағ дарламардан бас тартуғ а мә жбү рлейді. Осының нә тижесінде телеаудиторияның шынайы таң дауы тарылады. Мазмұ ны жағ ынан қ арапайым, кө ң іл кө теретін бағ дарламаларды ұ зақ жылдар бойы кө ру, талғ амы мен таң дауы орташа кө рермендерді қ алыптастырады.

Жоғ ары рейтингпен қ амтамасыз етуге тырысуы, хабарлардан телебағ дарламаларда «анкорлардың», «the anchor» ағ ылшын тілінен аударғ анда, «ілмек», «зә кір» деген мағ ына береді, кө пшілік аудиториясының назарын аудартатын телекомментатор мен жү ргізушілер, телевидение жұ лдыздарын қ атыстыра отырып, «персонификация» ә серін қ олдануғ а ә кеп соғ ады. Жаң алық тарда жоғ ары рейтингке жету мақ сатында кө рініс тапқ ан оқ иғ аларды ә сірелеп (драматизировать) жеткізу тенденциясы қ олданылады. Телекө рсетілімге елең еткізер кадрлардың іріктелініп алынуы, коммерциялық телевидениенің қ оғ амдық тә ртіпсіздік пен соғ ыс, апаттар, зорлық -зомбылық пен қ атігездік кө ріністерін жиі кө рсетеді. Телекө рсетілімдерде ұ тымды болып кө рінетін, сенсациялық телесюжеттерге кө п мә н беріліп, «сенсанциялық емес» оқ иғ алар, жаң алық тар тарататын бағ дарламалар екінші қ атарда қ алып қ ояды.

Сыншылар коммерциялық сипаттағ ы телевидениенің мемлекеттік саясат пен жергілікті ө зін-ө зі басқ арудағ ы қ оғ амдық маң ызы бар проблемаларғ а жеткіліксіз кө ң іл бө летінін, белгілі бір кө рермендер категориясына – мысалы, балаларғ а қ ажетті хабарлардың жеткілікті екендігін атап ө теді. Балалар аудиториясының кө п болуы жә не басқ а кө рермендердің кө п болуы телевидениенің ұ станғ ан бағ ытына байланысты. Қ азіргі таң да телевидение балаларғ а ата-аналарымен немесе қ ұ рдастарымен араласуды, кітап оқ уды жиі-жиі насихаттайды. АҚ Ш-тағ ы балалар орташа есеппен алғ анда теледидар алдында аптасына 28 сағ ат уақ ытын ө ткізеді екен, бұ л мектептегі сабақ тан да кө п уақ ыт [2, 47-б].

Кә мілет жасқ а толмағ андар телебағ дарламаларды сынғ а алмайды, экранда болып жатқ ан кө ріністерге сеніп, оларғ а еліктейді. Зорлық -зомбылық пен ө ткір драмалық сюжетке қ ұ рылғ ан жаң алық тар, сериалдар мен телебағ дарламалар балалар психикасына жағ ымсыз ә сер етіп, балалар мен жасө спірімдердің ә леуметтену ү дерісіне керағ ар ә сер етеді екен. Гарвард университетінің медицина факультеті жү ргізген зерттеулері нә тижесінде 18 жасқ а толмағ ан Американың жас ө спірімі экраннан зорлық -зорлық ты 180 000 астам, оның ішінде шамамен 80 000 рет қ ылмысты кө ретіндігін анық талғ ан. Зерттеулер нә тижесі экрандағ ы зорлық -зомбылық балаларды ө мірде тым агрессивті ететіні айқ ындалғ ан, Американдық Педиатрия Академиясы кө п зорлық кө ріністерге толы бағ дарламарды кө ретін балалар келіспеушілікті зорлық тә сілімен шешуді дұ рыс деп санайды екен. Оғ ан қ оса, экрандағ ы зорлық -зомбылық ты кө ру, баланы шынайы ө мірдегі зорлық та қ орғ ансыз ететін кө рінеді.

1980-1990 жылдары телевидение хабарларының коммерциализациялануы ә серінен, кө ң іл кө теретін элементтері басым бағ дарламалар тележурналистиканың «маң ызды» жанрына айналды. Жаң алық тарда «инфотейнмент» қ ұ былысы байқ алды. «Ақ парат» (information) жә не «кө ң іл кө теру» (entertainment) сө здерінен қ ұ ралғ ан бұ л ұ ғ ым, жалпы алғ анда, ақ параттық маң ызы жоқ, жаң алық тар сипатында аудиторияның таза кө ң ілін кө теретін сюжеттер ұ сынатын массмедиялық материалдар тобы. Сондай-ақ инфотейнмент ақ параттық қ ұ ны шамалы, қ оғ амдық маң ызы жоқ, ақ параттық -кө ң іл кө теру бағ дарламалары.

Мазмұ нына қ арай арнайы он шақ ты арналарда кө рермен назарына ұ сынатын, ғ асырдың соң ғ ы ширегінде қ арқ ынды дамығ ан, кабельдік телевидениенің кең етек жаюымен, коммерциялық жарнаманың ө з кө рерменіне жеткізілуіне мү мкіндік ұ лғ айды. Осығ ан орай «инфомершианс» («information» – ақ парат, «commercials» – жарнамалық хабарландыру) ұ ғ ымы пайда болды. Бұ л белгілі бір аудиторияғ а арналғ ан бағ дарламаларғ а тиянақ ты енгізілген, телевизиялық бағ дарлама тү ріндегі ақ ылы жарнама.

Соң ғ ы жылдары Батыстың коммерциялық телевидениесінде «докудрама» деп аталатын жанрлық пішін таралды. Бейнекадрлар мен фототү сірілімдермен деректі нағ ыз, шынайы оқ иғ аларды кө рсету докудрамада оқ иғ алардың драмалық қ ұ рылымымен ү йлесім табуы мү мкін. Осындай тектегі бағ дарламаларды шығ аруда ә ртістер ө здерінің ойындарын, дерексіз кө ріністерді шынайы орындауы тиіс. Докудрамалар мысалы, тарихи немесе қ ылмыстық кө ріністерді сахналағ анда қ олданылады. Докудраманы қ алыптастырғ ан жағ дай, кейіпкерлердің ойдан шығ арылғ ан диалогтары, оқ иғ алардың қ алай ө рбігендігін мү лтіксіз, сенімді ұ йымдастыруы тиіс. Докудрамада шынайы жә не ойдан шығ арылғ ан деректер арасындағ ы нақ ты шектеудің жоқ тығ ы, оны журналистік репортаждар мен деректі фильмдерден ажыратады. Докудрамадағ ы деректердің қ айсысының шынайы болғ анын, қ айсысының бағ дарлама шығ арушының қ иялынан шық қ андығ ын кө рермен ө зі ажыратып алуы тиіс.