Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






ХVІІ-ХІХ ғасырдағы Америка журналистикасы






Солтү стік Американың отар елдеріндегі алғ ашқ ы баспа станогының пайда болуы 1638 жылдармен тұ спа-тұ с келеді. Бұ л оқ иғ а Жаң а Англияның Кембридж деген жерінде (Масачусетс) Гарвард колледжінің ашылуымен тығ ыз байланысты. Колледж сол аймақ тарғ а қ ажет журналист мамандарын дайындау ү шін ашылып, аймақ тағ ы жаң алық тарды бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына тарату ү шін қ ажет болды.

Жаң а ә лемге Голландиядан арнайы тапсырыспен алынғ ан баспаханалық станогымен бірге Гловер есімді баспагер шақ ырылып, ө кінішке орай, ол жолда қ айтыс болады. Масачусетс колониясының негізін қ алаушылардың бірі Джон Уинтроптың кү нделігінде мынадай жазба сақ талғ ан. «Типография Кембриджде Гловер мырзаның кө мекшісі Дэемнің кө мегімен орнатылды. Онда басылғ ан алғ ашқ ы туынды жеке азаматтың анты болатын, кейін Жаң а Англия ү шін жасалғ ан Уильям Пирстің альманағ ы, содан кейін поэзиялық ө лшемге салып жазылғ ан кітап басылып шық ты»[1, 45-б]. Осылай, тағ дырдың басқ а салуымен американдық бірінші баспагер Стивен Дэй тарихта Кембриджде алғ аш баспахана ашқ ан адам болып қ алды. 1639 жылғ ы алғ ашқ ы басылым клерикалды ә дебиеттің жарқ ын ү лгісі болғ ан, пуританды ұ йымның интеллектуалдық сұ ранысын қ амтамасыз еткен, заң ды қ ұ жат – альманах (қ азіргі бұ қ аралық мә дениеттің аналогы) болды.

Солтү стік Америка колонияларының ХVІІ ғ асырдағ ы баспа ө німдерін атай отырып, басты назарды Жаң а Англияның баспасө з қ ұ ралдарына аударуымыз қ ажет. Себебі, Пенсильваниядағ ы алғ ашқ ы басылымдар 1685 жылы, Нью-Иоркте 1693 жылы, Виржинияда 1730 жылдары пайда болып, бұ л станоктарда басылғ ан баспа ө німдері кө біне арнайы ә дебиет, памфлет, брошюралар болды.

Жаң а Англияда цензура 1662 жылғ а дейін болмады, бірақ қ оғ амғ а қ айыры жоқ басылымдар пуритандық тардың қ атаң сынына ұ шырап отырды. Цензуралық шектеулер алғ аш рет Уильям Пинчонның 1650 жылы шығ арғ ан «Достохвальная цена нашего искупления» атты памфлетіне қ ойылды. Оғ ан «қ ате жә не шерік қ атушылық» деп қ ана бағ а беріп қ оймай, Бостонның орталық алаң ында кітаптың бар басылымын ө ртеу туралы бұ йрық шығ арылғ ан. Тө рт жыл ө ткеннен кейін мұ ндай тыйым мен санкция жаң а Англияны енді жайлап келе жатқ ан квакерлік трактаттарғ а тарап, 1669 жылы сот басылымғ а енді дайындалып жатқ ан Фома Кемпийскидің «О подражании Христу» кітабының мә тінін тексеріп, ө згертулер енгізеді.

Баспа ө німдеріне бақ ылау жұ мыстарын жү ргізу жұ мыстарын ағ ылшын ү кіметі бірінші кезекте Солтү стік Америка колонияларындағ ы король губернаторларына тапсырады. 1686 жылы провинциялардың губернаторларына бағ ытталғ ан ресми жарғ ыларда: «Сізге тапсырылып отырғ ан талаптардың бірі, жоғ арыда аталғ ан жер аумағ ында ешкім де ө з станогымен баспа ө німдерін, брошюраларды шығ армауы тиіс. Шығ аратын болса, арнайы рұ қ сат, не лицензия алуы керек», -делінген. Сондық тан да, солтү стік америкалық тардың жерінде шық қ ан газеттердің қ атаң цензурағ а ұ шырауы ешкімді таң қ алдырмайды. Бұ л атаулы оқ иғ а Бостонмен тікелей байланысты себебі, 1690 жылы 25 қ ыркү йекте Лондоннан кө шіп келген Бенджамин Харрис атты баспагер алғ ашқ ы американдық газеттің негізін салуғ а талпыныс жасайды. Газет «Publick Ocurrences Both foreign and Domestick» («Шет елдің жә не жергілікті қ оғ амдық мә селелер») деп аталып, айына бір рет ақ параттың кө птігіне байланысты кө п шығ аруғ а негізделеді. Ол шағ ын форматты, тө рт жолды, екі бағ анағ а ақ параттар беріп, кө біне астың ғ ы жағ ы ақ парат аздығ ынан бос қ алатын болғ ан. Харрис Бостонғ а газеттің қ ажеттігі туралы бірінші санында: «Біріншіден, басылым бетінде тү рлі мә селелер жазылып, оқ ырманғ а жетеді. Екіншіден, бұ л шетелдік жә не жергілікті ақ параттар адамдардың сауда жү ргізуіне мү мкіндік береді. Ү шіншіден, нақ ты ақ парат беру арқ ылы арамыздағ ы ө тіріктің шырмауынан қ ұ тыла аламыз»[1, 4.-б], - деп жазғ ан болатын.

Америкалық алғ ашқ ы газет бетінде нақ ты уақ ыты кө рсетілмеген мақ алаларда шоқ ындырылғ ан ү ндістердің Плимутке келуі, екі баланы жабайы ү ндістердің алып қ ашуы, ә йелі қ айтыс болғ ан соң, жалғ ыз қ алғ ан шалдың ө зіне-ө зі қ ол жұ мсауы, нә тижесінде ер бала қ айтыс болып, баспа станогы сынғ ан Бостондағ ы ө рт туралы жарияланып отырды. Соң ғ ы жолғ а Харрис жаң а тү скен жаң алық тарды орналастырып, «Бір жолдық жаң алық» деп атағ ан екен. Бұ л жолда оқ иғ аның уақ ыты мен мекенін атау міндетті болды. Алайда, газеттің ақ паратты жанрда жазылғ анына қ арамастан, кө п ұ замай, газеттің бірінші санынан кейін оны шығ ару тоқ татылды. Оның бірден-бір себебі, Масачусетс губернаторынан алынбағ ан лицензия жә не халық ты алаң датып, шындық қ а сай келмейтін мақ алалар деген сылтау себеп болады. Осы жағ дайдан кейін кө ң ілі қ алғ ан Харрис бес жылдан кейін Лондонғ а қ айтып, «The London post» газетін шығ ара бастайды. Арада он тө рт жыл ө ткеннен кейін Бостонда газет шығ ару ісі қ айта жолғ а қ ойылады. Оны ашқ ан Бостонның почтмейстері Джон Кэмпбелл болды. Ақ параттарды ағ ылшын газеттерінен алғ ан апталық газетті алдымен қ олжазба тү рінде жазып, колония губернаторларына жіберіліп, солардың рұ қ саты мен ескертулерінен кейін жарық қ а шығ арып отырғ ан.

Бостондық қ олжазба парақ тары қ андай арнада жазылғ анын анық тау ү шін 1703 жылы 14 маусымда басылғ ан газеттің мына данасынан ү зінді келтіре аламыз: «8 маусым. Ассамблеяның тұ рақ ты жиналысы осы айдың соң ғ ы сә рсенбісінде болды. 9 маусым. Король бірнеше бағ ыныштыларымен жә не серіктерімен Нью-Гэмпширге аттанды. 10 маусым. Кэмпичи бұ ғ азынан келген шлюп ешқ андай жаң алық ә келмеді». Осы ағ ымдағ ы ақ параттарды уақ ытында шығ арып тұ ру ү шін Джон Кэмпбелге баспаханалық станоктарды алу қ ажет болады. Соң ында 1704 жылдың сә уірінде Джон Кэмпбел баспа станогын жалғ а алып, «The Boston News-Letter» («Бостондық жаң алық парақ шалары») деген атаумен газет шығ ара бастайды. Бұ л шығ арылымның уақ ыты 1704 жылдың дү йсенбі 17-сінен 24-ші сә уір деп кө рсетілген. Сондық тан «The Boston News-Letter» газетінің нақ ты шық қ ан кү ні 1704 жылдың 24 сә уірі деп есептеледі.

Бенджамин Харриске қ арағ анда, Кэмпбелл газетінің жоғ арғ ы бұ рышына «Биліктің рұ қ сатымен басылғ ан» деп жазып отыруды ұ мытпайды. Ал, газеттің бірінші нө міріндегі бас мақ ала жаң адан шық қ ан тауардың жарнамасына ұ қ сайды: «News-Letter» апта сайын шығ ады. Оның бетіне кез келген жер, мү лік, тауар мен бұ йымдардың иелері, олардың сатылуы, не жалғ а берілуі жө нінде он екі пенстен 5 шиллингке дейінгі аралық ты қ аржы тө леп, жарнамасын шығ аруғ а болады. Сонымен қ атар, қ ашып кеткен қ ұ лдар, жоғ алғ ан, не ұ рланғ ан заттар туралы хабарламалар да қ абылданады. Қ ала жә не осы аймақ тағ ы тұ рғ ындар почтмейстер Джон Кэмпбеллмен келісіп, газетті ала алады», –деп жазылғ ан. Форматы жағ ынан да, ақ паратты жинау жағ ынан да Кэмпелдің газеті Харристің газетінен ерекшеленбеді. Жергілікті жаң алық тар жылдам, шетелдік жаң алық тар – кешігіп жарияланды. Жоғ арыда атап кеткен, газеттің бірінші нө мірінде сол жылдың желтоқ санында жарияланғ ан «The London Flying Post» жә не «The London Gazette» басылымдарынан алынғ ан ақ параттар жарияланады. Кэмпбелл ақ парат кө зін ә рқ ашан кө рсетуге тырысып отырады. Мысалы, «Ағ ылшын колонияларына қ ыста француздар мен ү ндістердің шабуыл жасауы мү мкін» деген мақ аласында ақ паратты Олбаниге келген ү ндістен алғ анын жазғ ан. Кей кезде редактор ө зі де ақ парат кө зі болғ ан. Оғ ан мысал, 1704 жылдың 30 маусымындағ ы 6 пираттың дарғ а асылғ аны туралы хабар.

1722 жылы ө зі қ артайғ ан Кэмпбелл газет шығ ару ісін Бартоломее Гринге тапсырады. Ө з кезегінде Грин газетті оның жабылғ анына дейін, яғ ни 1776 жылғ а дейін басқ арғ ан Ричард Дрейперге сатты. Негізінен, Кэмпбелл шығ арғ ан газет ө міршең болып, 72 жыл бойы шығ ып тұ рды.

Американдық ү шінші газеттің де шығ уы Бостонмен байланысты. 1719 жылы Джон Кэмпбеллді почтмейстер қ ызметін Уильям Брукер айырбастады. Ол да ө з атынан газет шығ армақ болып, оны «The Boston Gazette» деп атады. Бұ л жағ дай Кэмпбеллді қ уанта қ оймады, газеттің 1719 жылы 21 желтоқ сандағ ы саны туралы: «Мен ол газеттің оқ ырмандарына жаным ашиды. Газет парақ тары тү нгі шамның майымен емес, сыра иісімен аң қ ып тұ р. Бұ л газет – сыпайы адамдарғ а арналмағ ан» [1, 25-б], - деп бағ а берді. Ал, бір кү н ө ткеннен кейін, сол жылдың 22 желтоқ санында баспагер, редактор Эндрю Брэдфордтың басшылығ ымен, алғ аш рет Бостоннан тыс Филадельфияда «The American Weekly Mercury» газеті жарық қ а шық ты. Газет Брэдфордтың ә кесі, Нью-Иорктік баспагердің арқ асында біраз уақ ыт бойы Нью-Иоркте де таралады. Газеттің бейтарап кө зқ арасына қ арамастан, Брэдфорд жергілікті ө кімет басшыларымен жиі қ ақ тығ ысып отырды. Оның бірден-бір себебі, ө кімет саясат туралы жазылғ ан мақ алаларғ а қ атты шү йлігетін болғ ан. 1721 жылы Бостонда ө зара ү ш газет бә секеге тү сті. Алдындағ ы екеуіне Уильям Брукердің кө мекшісі болғ ан Джеймс Франклин шығ арғ ан «The New Englnd Courant» («Новоанглийские куранты») газеті қ осылады. 1721 жылдың 7 тамызында шық қ ан газеттің бірінші нө мірі Америка журналистикасына жаң а леп ә келді. Джеймс Франклин жергілікті ә кімшілікте ешқ андай қ ызметте болмағ андық тан, газеттің таралуында қ осымша қ иындық тар туындайды. Достары оның ойын қ айтармақ шы болып, «Америкағ а бір газет жететінін» айтып кө ндірмекші болады, алайда, Франклин ө з айтқ анында тұ рады. Сонымен, «The New Englnd Courant» жергілікті ә кімшілік басқ аруынан тыс шық қ ан, олардың саясатына сын айтқ ан бірден-бір газет болды. Ондағ ы жазылғ ан мақ алалар Бостонның клерикальды қ оғ амының наразылығ ын туғ ызды.

Джеймс Франклиннің газеті кезекті мақ алаларының бірінде пуритандық қ оғ амның кө п ө кілін тә рбиелеген Мэзерлер жанұ ясының қ ытығ ына тиді. Соғ ан жауап ретінде, «The New Englnd Courant» басылымына қ арсы Инкриз Мэзер «The Boston Gazette» газетінде «Оқ ырман кө пшілікке кең ес» деген мақ ала жарияласа, памфлет жанрында жазылғ ан мақ аласында Коттон Мэзер «Ә лемнің ешбір христиандық, тү ріктік немесе тілдік елінде жоқ екенін атап, апталық газет шығ арушылар елдің қ амын жеген ел азаматтарының абыройын тү сіреді», - деп ө з кө ң ілі толмайтындығ ын білдіреді. «The New Englnd Courant» басылымының пуритандық кө зқ арастардың принципиалды қ арсылығ ы эссе жанрын дамытты. Қ алай дегенімізбен, солтү стік америкалық саясаткерлер колонияларды бағ ындыруда тікелей газеттердің кө мегіне сү йенді. Джеймстің атақ ты бауыры Бенджамин Франклин жазғ ан бір эссесін, «Ой еркіндігі болмайынша, даналық болмайды, сө з бостандығ ынсыз қ оғ ам бостандығ ы жө нінде сө з де жоқ, ә р адамның қ ұ қ ығ ы сақ талуы керек, ал ә рбір адам ө зге адамның қ ұ қ ығ ын қ ұ рметтеуі керек» [2, 58-б], - деп ой қ орытады.

1722 жылы губернатордың саясатына сын айтқ ан Джеймс Франклинді «жала жапқ аны» ү шін бір айғ а қ амауғ а алынады. Осындай айыптауды пайдаланғ ан жергілікті ө кімет, кө ң ілдерінен шық пағ ан авторлар мен баспагерлерді де сотқ а тартуды ә детке айналдырады. Ағ асының жоқ тығ ынан газетті біршама уақ ыт Бенджамин Франклин басқ арады. Ол сол уақ ытты ө зінің ө мірбаянында: «Ағ ам екеуміздің қ арым-қ атынасымыз соншалық ты жақ сы бола қ оймаса да, мен ол жоқ та газетті басқ арып, басқ ару органдарының қ ытығ ына тиетін екі мақ ала жарияладым. Оғ ан ағ ам жақ сы қ араса да, мағ ан «кішкентай білгіш» ретінде қ ырын қ арайтындар пайда болды. Ағ ам қ амаудан шық қ ан кезде, «Джеймс Франклин «New Englаnd Courant» газетін шығ аруғ а тыйым салынады» деген жарлық шығ ады. Сол кү ні баспаханағ а барлық достар жиналып, ә рі қ арай не қ ылатынымызды ақ ылдастық. Газеттің атауын ө згертейік дегенге қ арсы шық қ ан ағ ам, газеттің шығ арушысы ретінде мені тағ айындады» [2, 56-б], -деп баяндайды.

Ағ асымен арадағ ы кү рделі қ арым-қ атынасына байланысты Бенджамин Франклин газетте кө п уақ ыт бола алмайды. Бірақ, сол аралық та «Жесір Сайленс Дугуд» деген бү ркеншік атпен 8 эссе жариялайды. Стильдік жағ ынан Джон Аддисон мен Ричард Стильден ү лгі алғ ан Бенджамин Франклин «Бумаги вдовы Дугуд» сериялы эсселерімен дә стү рлі американың эссеистикасының негізін салды.

«The New Englnd Courant» газеті аз уақ ыт қ ана 1721-1728 жылдары шығ ып тұ рса да, Масачусетс колониясынан да тыс жердегі саяси-қ оғ амдық ө мірге ө з ық палын тигізді. Сө з бостандығ ы ақ ырындап Америка саясатында ө з орнын ойып алды. «Ағ артушылық» дә уірде жарық кө рген газеттердің легін тоқ тату мү мкін болмады. 1725 жылдың 8 қ арашасында Нью-Иорктің ресми баспагері Уильям Брэдфорд бірінші Нью-Иорктік газет «The New-York Gazette» басылымын шығ арды. 1730 жылы жеті газет жү йелі тү рде тө рт колонияда, ал 1735 жылы Бостонның ө зінде ғ ана бес газет шығ ып тұ рды.

1726 жылдың қ азанында баспа ө нерінің шың ына жеткен, америкалық журналистиканың жаң а дә уірін ашу ү шін Бенджамин Франклин оралды. Америка журналистикасындағ ы Бенджамин Франклиннің ең бегі зор. Жан-жақ ты талант иесі ө з ө мірінде журналистикағ а ү лкен мә н берген тұ лғ а. Франклин Бостанғ а келген кезінде оғ ан жұ мыс табылғ ан жоқ, сондық тан ол Филодельфия қ аласына кө шуге бел буады. Филодельфия Бостон қ аласына қ арағ анда кітап баспасының аймағ ы болып кө рінеді. Бірақ онда баспа ө німдеріне сұ раныс тө мен жә не баспа сапасы нашар болады. Аз ғ ана оқ ырмандар альманах, памфлет жә не теологиялық трактаттарды сатып алып оқ итын болғ ан.

1728 жылы Франклин Хью Мередитпен бірге баспахана ашып, жекеменшік газет шығ аруды ұ йғ арады. Сол уақ ытта Филодельфияда тек “The American Weekly Mercury” газеті ғ ана басылып шығ арылатын. Франклин Брэдфордтың газетіне назарын аударып, оның ойынша Брэдфордтың газеті: «Тү кке тұ рамайтын, жө нсіз, ұ сақ -тү йекті жазатын газет болса да, оғ ан кіріс ә келеді. Демек, жақ сы газет қ олдаусыз қ алмайды», - деп ойлады.

Франклин ө зінің жекеменшік газеті туралы ойланып жү рген кезінде, 1728 жылдың желтоқ саның да баспагер Сэмюел Кеймер аптасына бір рет шығ атын «The Universal Instructor in All Arts and Sciences: and Pennysylvaniya Gazette» («Универсальный наставник во всех искусствах и науках, или Пенсильванская газета») атты газетін шығ ара бастады. Кеймердің басылымының ү лгісі жең іл болады. Ол материалдарды Чэмберстің Лондондық «Энциклопедиясынан», Дефо туындыларынан, жергілікті авторлардан шағ ын ү зінділер алу арқ ылы жариялап отырды. Кеймердің газеті Брэдфордтың газетіне қ арағ анда оқ ырмандар ү шін қ ызық ты болғ ан.

Кеймердің газеті тек 39 нө мерге дейін ғ ана шық қ ан, ө йткені, 1729 жылы ақ пан айында Франклин Брэдфордтың газетіне «Хлопотун» деген ә зіл-оспағ ы аралас эссені жасырын жаң а атпен жазғ ан еді. «The American Weekly Mercury» газетінің танымдылығ ы осы эсседен кейін ұ лғ аяды. Кеймер ө зінің оқ ырмандары мен авторларын жоғ алтып, ө зінің баспаханасын Франклин мен Мередитке арзан бағ ағ а сатуғ а мә жбү р болады. Жаң а газеттің басылып шығ уы Мередитті қ ызық тырмайды. Сондық тан 1732 жылдың мамырында Франклин Мередиттің бө лігін сатып алып, ө зі ғ ана баспахананың бастығ ы, газеттің редакторы болады.

1729 жылы 2 қ азанда ең алғ аш «The Pennsylvania Gazette» атты газеттің бірінші нө мері жарық қ а шығ ып, Франклин газеттің атын жең іл жә не тез есте қ алатындай етіп ө згертті. Ең бірінші газеттің нө мірі Кеймердің басылымымен салыстырғ анда ә лдеқ айда жақ сы болып кө рінді. Ең бастысы Франклин ө зінің газет беттерінен энциклопедиядан мә ліметтерді кө шіруден бас тартты, оның орнына ө зі жазғ ан эсселерді басып отырады. Бұ л газет оқ ырмандарды ө зінің тың жаң алық тарымен қ ызық тырып, Франклин аз уақ ыт ішінде Кеймердің қ ызық сық басылымынан ақ параты мол, кә сіби, қ ызық ты жә не ө те пайдалы газетке айналдырады. Франклиннің газеті бір ғ ана бағ ытты ұ станып, ол ақ паратпен қ оса саясат, ө нер, мә дениет, ә леумет жә не т.б. мә селелерді де жариялап отырады.

«The Pennsylvania Gazette» газетінің ү шінші нө мірінде Франклин оқ ырмандарғ а: «Барлығ ы ойлағ андай жақ сы газет шығ ару оң ай емес. Газет бетіне мақ алаларды жариялағ ан автор, яғ ни журналист сегіз қ ырлы, бір сырлы болуы қ ажет. Оның тіл байлығ ы мол, ақ паратты тиянақ ты жә не тү сінікті етіп жеткізуі тиіс. Сонымен қ атар, ол ө зге ұ лттың дә стү рін, ә ртү рлі мемлекеттердің саяси жағ дайын, география, тарих, экономика, ә леуметтану жә не т.б. мә селелерді жан-жақ ты жә не терең білуі тиіс» [2, 36-б], - деп жазады.

«The Pennsylvania Gazette» газеті шық қ аннан кейін интеллектуалдық орталық пен журналистік ө мір белгілі бір мерзімге Филодельфия қ аласына ауысады. Ал газеттің ө зі тек Пенсильванияда ғ ана емес басқ а да қ алаларда таратыла бастайды. Филодельфия қ аласында Франклин ү шін Брэдфордтан басқ а лайық ты бә секелес болғ ан жоқ. Франклин саясатқ а қ атысты қ исынды жә не ө зекті мә селелерді де жариялап отырғ ан. Ол тек қ ана ө мірден алғ ан жаң алық тарды ғ ана емес, сонымен қ атар, шетелдің жаң алық тарын, оның барлығ ын біріктіру арқ ылы оқ ырмандарын қ ызық тырғ ан. Ол редактор ү шін деп ө з-ө зіне хат жазып, ө зі сұ рақ тарына жауап беріп те отырғ ан. Демек, сол кезде хат жазысу ө нері дами бастады. Осының барлығ ы газеттің таралымы мен жарнамаларды кө бейте тү сті. Ал Брэдфордтың газетінің сапасы тө мендей бастады.

«The Pennsylvania Gazette» газеті басқ а басылымдардан ө згешелігімен кө зге тү седі. Оның айырмашылығ ы газеттің бағ ана тү рде шығ арылуы, ә деби сапасының жоғ ары болуы жә не американдық тардың кө ң іліне керек ақ параттармен қ амтамасыз ете білуімен ерекшеленді. Франклиннің газетінде эссе, сатиралық памфлеттер, хабарландырулар мен жарнамалар кө п жарияланып тұ рғ ан. Ол оқ ырмандарын кө бейту ү шін бар кү шін салып, жең ілдің ү стімен, ауырдың астымен жү рмей, ө зінің қ арсыластарынан озып шығ уғ а ұ мтылады. Бірақ бұ л ә діс тек 1748–1765 жылдар аралығ ында ө з нә тижесін кө рсетіп, бұ л «The Pennsylvania Gazette» басылымының кірісінің 60 % - ын қ ұ рады.

Америка журналистика саласында кө птеген жаң артулар енгізген «The Pennsylvania Gazette» басылымы жабылғ ан жоқ. Франклин ең бірінші ө зінің назарын неміс тіліне аударды. Олар ақ парат алуғ а мұ қ таж болып, бірақ оларғ а тіл мә селесі тосқ ауыл болады. Сондық тан 1732 жылы Франклин Льюиса Тимотиды редактор қ ызметіне шақ ырып «Phiadephische Zeitung» газетін шығ ара бастады. Бұ л газет шет тіліндегі ең алғ ашқ ы басылымдардың бірі болды. Франклиннің ойы сә тті болғ анымен, ол ө з заманның уақ ытынан озып шық ты. Сондық тан «Phiadephische Zeitung» газеті кө п уақ ыт ұ замай жабылып қ алады. Бірақ жеті жылдан кейін бұ л газет «Germantawn Zeitung» табысын кө ріп қ айта басылып отырды. Франклиннің назары Пенсильваниядағ ы басылымдарда болса да, сонымен қ атар, ол бірнеше газеттің ашылуына себепші болғ ан. Мысалы: «The South Carolina Gazette» жә не «The Rhode Island Gazette» 1732 жылы Франклин шығ арғ ан Пенсильваниядағ ы қ оғ амдық басылымдар.

1732 жылы Франклин Томас Уайтмаршты Оң тү стік Каролинаның астанасына жіберіп, ол келісімшарт бойынша Томасқ а станок першрифт берілді. Бұ л баспахананың 3/1 бө лігі Франклинге пайда ә келген. Сонымен Чарльстонда «The South Carolina Gazette» басылымы шық ты. 1733 жылы Уайтмарш кенеттен қ айтыс болды. Ал оның орнын Льюис Тимоти басты. 1738 жылы Тимоти қ айтыс болғ аннан кейін оның жесір ә йелі Элизабет Тимоти ең алғ аш американдық ә йел редактор ретінде тарихта аты қ алады. «The South Carolina Gazette» жә не «The Virginia Gazette» 1736 жылы Уильямсбургте алғ ашқ ы Оң тү стік Американың газеттері болып табылады. Ол 1755 жылы ө зінің газеттерінің басылымынан бас тартады, бірақ ол қ аржы жағ ын қ арастырудан бас тартқ ан жоқ.

Бенджамин Франклин ө зі альманах шығ аруғ а ұ мтылады. ХҮ Ш ғ асырда Америкада альманахтар кө п сұ ранысқ а ие болды. Альманах тақ ырыптары кең ейіп, оны таратушылар ө те кө п болды. Оқ ырмандарғ а ың ғ айлы болу ү шін олар қ алтағ а сиятын форматта басылып шығ арылды. Сол кезде Пенсильванияда альманах ең тиімді жә не табысты басылымдардың бірі болды. Франклин Филодельфияғ а келген уақ ытында Эндрю Брэдфорд «Американдық альманах» атты басылым шығ арды. Сонымен бірге Кеймер де ө зінің баспаханасында альманах шығ арғ ан болатын. Франклиннің ө зі де альманах жазуғ а кірісті. Франклин «Альманах Бедного Ричарда» («Poor Richard's Almanack») жазуғ а ұ мтылды. Ол альманахты жазғ анда Ричард Сондерс деген жаң а бейне тауып, осы жаң а бейнесімен атағ ы шығ а бастады. Ол ө зінің дә стү рлі пішінін қ алдырып, қ ұ пияның кілтін тауып, альманахтың оқ ырмандар ү шін қ ызық ты болатынына ү міттенген. Бұ л альманахтың сұ ранысы ө сіп, бір жылдың ішінде 10 000 данамен басылып шық ты. Альманах туралы ә ң гімелер кө птеген провинцияларғ а тарады жә не онда кү нтізбе, мақ ал-мә телдер, нақ ыл, шешендік сө здер басылып, ө зінің оқ ырмандарын кө бейте тү сті.

«Альманах Бедного Ричарда» 1732 жылдың желтоқ санынан 1757 жылғ а дейін қ айта-қ айта басылып тұ рды. Ричардтың бейнесінің кө ркем сомдалуы Франклин ү шін сә тті болды. Ол Ричардтың ө мірбаянын ө зі ойдан шығ арғ анын, Ричард қ арапайым, кедей адам болғ анын оқ ырмандар алдында ашып салады. Ең бірінші альманахтың басылымында оқ ырмандарғ а Ричард Сондерстың бейнесін суреттеген. Оның суреттемесінде: «Мен сіздерге альманахты қ оғ ам ү шін қ ажет деп айтатым болсам, оның бә рі ө тірік, жалғ ан болады. Бұ л жағ дайда мен сіздерге шың дық тың кө зін жабушы боламын. Енді шындық қ а келетін болсақ, мен кедеймін, ал менің ә йелім ө те жақ сы адам. Жұ байымның айтуы бойынша, ол тоқ ыма тоқ ып, ал мен жұ мыссыз, аспандағ ы жұ лдыздарымды санап отырамын», -деп суреттейді.

Келесі жылы Франклин бұ л ойынды оқ ырмандармен жалғ астырады. Ол Ричард Сондерстің атынан альманахты жазу ү шін қ аражат табылды деп жазғ ан. Альманахтың кө п данасы Франклин ү шін сенімді қ аражат ә келетін болды. Франклиннің афоризмі Америкағ а ә йгілі болып қ алады. Оларды ә р адамның аузынан естуге болады. Бұ л афоризмдерді, яғ ни қ анатты сө здерді американдық тар ә лі кү нге дейін айтады екен. Мысалы: «Ө зің ү шін дұ рыс тамақ тан, ал бө тен ү шін дұ рыс киін», «Шыдамдылық барлығ ын жең еді», «Тиімді келісімнің достары да, туғ ан-туысқ андары да жоқ», «Мысық тышқ анды қ олғ аппен ұ стамайды», «Ақ ша балдан да тә тті», ал американдық тар ү шін ең ә йгілі нақ ыл сө зі «Уақ ыт – ақ ша». Франклиннің альманах жазу ү лгісі бара-бара нақ ыл сө здермен жазылғ ан. Американдық мә дениеттің даму кезең імен американдық журналистикада бұ л қ ұ былыс ү лкен ө згерістер ә келді.

Бенджамин Франклин Америкада мерзімді баспасө зді алғ аш шығ арушылардың бірі болып тарихта аты қ алды. Ү лгі ретінде оның Лондондық «The Gentlemen's Magazine» журналын айтуғ а болады. Бұ л журналдың редакторы Джон Уэббты тағ айындайды. Бірақ Уэбб бұ дан кө п табысты кү ткенімен, ал журналдың табысы аз болғ аннан кейін оны Франклиннің бә секелесіне береді. 1740 жылы 6 қ арашада Эндрю Брэдфорд ө зінің газетінде жаң а журнал шығ аратынын жариялайды. Журналдың аты «The American Magazine, or a Monthly View of the Political State of the British Colonies». Бұ л мақ алағ а Франклиннің жауабы бір жұ мадан кейін «The Pennsylvania Gazette» газетінде «The General Magazine and Historical Chronicle for All the British Plantations in America» журналының шығ арылуы туралы жазылады. Франклин бә секелестердің қ улық тарын айыптайды.

Жанталасқ ан бә секелестік жарыс басталады. Уэбб жә не Брэдфорд ө здерінің басылымдары Франклиннің басылымдарынан ә лдеқ айда арзан болатынын айтады. Олардың жауаптарына Франклин ө зінің журналдарына оқ ырмандардың жазылуын тоқ татты, ал оның орнына ә р газеттің данасын 6 пенсқ а тө мендетті. Бірақ Уэбб пен Брэдфорд ү ш кү н бойы ө здерінің басылымдарын 6 пенсқ а сатып жү р екен. 1741 жылы 13 ақ панында «The American Magazine» журналы басылымнан шық ты. Осы жылдың 16 ақ панында «The General Magazine» журналы шығ а бастады.

Бұ л екі журнал кө п уақ ыт шық қ ан жоқ. Бредфордтың «The American Magazine» журналы ү ш ай, ал Франклиннің «The General Magazine» журналы алты ай басылды. Бұ л ең алғ ашқ ы екі журнал мазмұ ны басқ а басылымдардан ө згеше болатын. Брэдфордтың журналында кө біне саяси тақ ырыптар қ озғ алатын. Мысалы: парлементтегі отырыстар мен болып жатқ ан оқ иғ алар, саясат тақ ырыбына қ атысты жазылғ ан шолулар кө п беріліп тұ рғ ан. Ал Франклиннің журналында саясатқ а ә деби тұ рғ ыдан бағ а беру жағ ы басым. Мысалы: «The General Magazine» журналының 76 бетінде саясат тақ ырыбы, Англия мен Испания арасындағ ы соғ ыс, сол кездегі экономиканың қ ыр-сырын біріктірліп сарапталғ ан материалдар берілген. Сонымен Американың алғ ашқ ы журналдары британдық журналдардың кө шірмесі деп айтуғ а болады. Себебі, бұ л жылдары авторлық қ ұ қ ық деген болғ ан жоқ. Сондық тан бір ақ параттың немесе мақ аланың дә лме-дә л сол кү йінде басқ а газет-журналдарда басылса таң қ алатын жағ дай болмады. Э. Кросстың зерттеуі бойынша 1741–1794 жылдар аралығ ында Америкада 45 журнал басылып шығ арылғ анымен олардың ешқ айсының ғ ұ мыры жарты жылдан аспағ ан екен. Даниел Бурстин: «Американдық журналдардың тарихы отаршылдық кезең інде ә сіресе «қ оғ амдық басылымдар» мү лдем жоқ деп айтуғ а болады», -дейді. Американдық алғ ашқ ы газеттерге назар аударсақ, олардың қ ожайындары кә сіби баспагерлер болғ анымен, ө здерінің баспа техникалары болғ анымен, мемлекетке қ арсы келетін пікір айта алмады жә не сө з бостандығ ы жоқ екенін біліп, мемлекет мү ддесін тө мендеткілері келмегенін байқ аймыз.

Сө з бостандығ ы ү шін кү рес туралы айтқ анда Джон Питер Зенгердің атын атамауғ а болады. Джон Питер Зенгер Баварияда туғ ан. 1710 жылы Америкағ а оның ішінде Нью-Йорк қ аласына кө шіп келеді. 1711 жылдан 1719 жылғ а дейін Джон Бредфордтың баспаханасында ү йренуші болып істейді. Ал 1725 жылы Брэдфордпен бірге Нью-Йорктегі «The New-York Gazette» газетін шығ ара бастайды. 1726 жылы Джон ө зінің жұ мыстарымен айналысып, сә тті кітап баспаханасын ашады. Оның осындай жайбарақ ат ө мір сү руі 1733 жылғ а дейін созылғ ан. Ал дә л осы жылы ол жұ масына бір рет шығ атын «The New – York Weekly Gazette» газетін шығ ара бастайды. Зенгер бұ л газетті шығ аруды саясаттағ ы ық палды адамдардың кө мегімен шешеді. Зенгер екінші нө мерінен бастап «Баспасө з бостандығ ы» деген мақ аласын жариялап, Зенгерге журналистика саласына белсенді араласуғ а жол берілген жоқ. Ө йткені, 1734 жылдың 17 қ арашасында Зенгер тү рмеге қ амалады, ол тү рмеде отырғ анымен ө зінің басылымын тоқ татпайды. 1734 жылы 25 қ араша кү ні «The New- York Weekly Gazette» газетінің №55 нө мірінде оқ ырмандардан бір нө мірдің шық пағ анына кешірім сұ райды. Оның жазғ аны:

«Ханымдар мен мырзалар!

Ө ткен аптада сіздер газеттің жоқ тығ ынан кө ң ілдерің із тү скен шығ ар, бірақ мен осындай қ ылық ү шін кешірім сұ раймын. Менде себебі бар бір жағ дай болды. Мені тү рмеге отырғ ызды. Бірақ сіздер алаң дамаң ыздар. Журнал басылымы тоқ тамайды, мен жазуымды жалғ астырамын. Сіздер ү шін Джон Питер Зенгер» [3, 11-б], -деп жазады.

Зенгердің тү рмеде отырғ ан кезінде ол Брэдфордтың «The New-York Gazette» газетінен кө птеген материалдар оқ ыды. Брэдфордтың газеті оғ ан қ арама-қ айшы бағ ытта болды. Бұ л қ арама-қ айшылық баспасө з бостандығ ы ү шін кү ресудің бастамасы еді. Джон Питер Зенгерді ә йгілі адвокат Эндрю Гамильтон қ орғ ауды ө з мойнына алды. Гамильтон «The New–York Weekly Gazette» газеттің тек қ ана шындық ты жазып отырғ анын дә лелдейді. Сонымен қ атар, сот отырысында ол Зенгерді қ орғ ау барысында шешен дә лелді сө з сө йлеп, сотты иландырады. Сө з барысында ол баспасө з бостандығ ы ойдың бостандығ ы екенін де айтып кетті. Қ орытынды сө з сө йлегенде Гамильтон сотқ а тө мендегі сө здерді айтады: «Бү гінгі шешімді қ абылдағ ан кезде, ханымдар мен мырзалар! Бұ л тек Зенгерге қ атысты емес бұ л тек Нью-Йоркке қ атысты емес. Жоқ! Мұ ның бә рі біздер ү шін, қ оғ ам ү шін маң ызды. Бұ л жерде бостандық туралы сө з қ озғ алып отыр», -дейді. Зенгерге шық қ ан ү кім Америка баспасө зі тарихындағ ы бірінші оқ иғ а болып табылады. Гамильтон Зенгердің кінә лі емес екенін соттың алдында дә лелдеп шық ты. Соттан кейін де Зенгер ө зінің газетін шығ арып, ө мірінің соң ына дейін журналистикамен айналысты.

1840 жылдың қ арсаң ында алғ ашқ ы жарнама агенттігінің қ ұ рылуына байланысты 1841 жылы В.Палмердің «Филодельфиялық жарнама агентігі» бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарымен тығ ыз байланыс орнатты. Жарнама экономикалық қ ызметтің бір кө рінісі ретінде қ алыптасып, газет-журналдардағ ы жарнамалық хабарламалардан тү скен қ аражаттың пайда кө зіне айналуы, жарнама мен БАҚ -тың бір-біріне тә уелді екенін дә лелдеді.

1848 жылдың мамыр айында Нью-Йорктің танымалы да белсенді алты газетінің он ө кілі телеграфтың пайда болуына байланысты жаң алық тарды алу барысында шығ ынның азайтылуын талқ ылауғ а жиналды. Бұ л мә селе бір жыл бұ рын Дейвид Хейлмен кездесуде талқ ыланғ ан, «The Journal of commerce» («Комерческий журнал») газетінің баспагері Джеймс Баннет. Бұ л кездесуден кейін келіссө здің ұ зақ топтамасы басталды. Оның шешімімен «Associated Preess of New York», содан кейін тек «Associated Preess», «Ассошэйтет пресс» корпоративтік баспасө з бірлестігін қ ұ ру жү зеге асты. Бұ л қ ауымдастық тың бастапқ ы идеясы бойынша шығ ындарды бiрлесіп шығ аруда, пароходтарды Бостоннан жіберіп, Еуропа мен Галифакстан (Жаң а Шотландия, Канада) келгендерді бірігіп қ арсы алу болды. Бостоннан Нью-Йоркке телеграфтан алғ ан жаң алық тардың берiлуi бойынша шығ ындар мен ақ ы тө леу қ ауымдастық тың міндетіне кірді. Телеграф сызығ ын Бостон мен Нью-Йорктiң аралығ ында бар болуы, Еуропадан мә лiметтерді алу шығ ындарын шындығ ында қ ысқ артты. Сонымен бiрге телеграфтың қ ызметi де бірігіп тө лендi. Бір жылдан соң, Галифаксте телеграф сызығ ы орнатылып, алғ ашқ ы «Associated Preess» ақ парат агенттігінің бюросы ашылды. Алынғ ан жаң алық тар ө тiмдi тауар болып қ алыптасты, басқ а газеттерге сату мү мкiндігі пайда болды. Осылай бiрiншi рет Америкада ақ парат агенттiгі пайда болды. «Associated Preess» ақ парат агенттiгі ә ртү рлi бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына жаң алық тарды сату арқ ылы қ аржылай пайда тү серетін табыс кө зіне айналды. Елдегі баспасө здің озық ү лгілері ХIХ ғ асырдың ортасында Нью-Йорк, Филодельфия, Бостон жә не Вашингтон қ алаларында шығ ып тұ рды. 1851 жылы Нью-Йорктің «Рenny press» атты бә секе туғ ызғ ан басылым шығ аратын тағ ы бір баспасө з орны ө мірге келді. Бұ рынғ ы кө мекшісі Хороса Грили Генри Реймонд негізін салғ ан «The New York Times», «Нью-Йорк Таймс» тез арада атақ ты, ә рі сенімді шығ арылым атауын ұ лттық кө лемде жаулап алды.

Жаң адан газет шығ ару ү шiн қ ажеттi капитал 15 жыл iшiнде ө згергені туралы мә лiметтер бар. Егер Жеймс Беннет «The new York Herald» негiзін 1835 жылы 500 доллор ақ шамен шығ арса, ал 1841 жылы Хорасу Грили «The New York Tribune» ү шін 3000 доллор жұ мсағ ан, 1851 жылы Генри Реймонд жә не оның екi серiктесi 70 000 доллор қ аражатпен газет шығ ауды бастағ ан екен. Реймонд Грили саясатқ а қ атты қ ызығ ып, ө з газетiнде бұ рынғ ы басшыларынан ө згешелену мақ сатында жаң алық блогын бірінші орынғ а сыйғ ызуғ а, ал содан соң саясат туралы материалдарғ а орын беріп отырғ ан. Маң ызды Нью-Йорктік немесе Бостондық басылымдармен қ атар, журналистика тарихында ө з орындарын ә р штаттың аймақ тық газеттер алды. Олар мына басылымдар: «Chicago Tribune» («Чикаго Трибюне», 1847 ж), «Missouri Democrat» («Миссурийский демократ» Сент-Луйс, 1852 ж), «Charleston News and Courier» («Чарльстонские новости и курьер» 1803 ж), «Cleveland Leader» («Кливленский лидер» 1854-1885жж).

Ірі газеттердің кө бі жекеменшiк астаналық тілшілердiң штаты болу мү мкiндiгiн алып ү лгердi, ө з оқ ырмандарына елдегі барлық саяси жағ дайлар мен ахуалды толық жеткізіп отырды. Саяси кү реске қ атысқ ан Хорас Грили, Джеймс Беннет, Генри Реймонд (Грилидің тұ рақ ты оппоненті) аймақ тық шығ арушылардан Сэмюэл Баулз «The Springfield Reepublican» («Спрингфилдік республикашыл»), Джозер Мейдилл «The Chicago Tribune», Мюрат Хэлстед «The Cincinnat Commercial» («Саудалық цинциннати») т.б. атауғ а болады.

1850 жылдары Америкада ең кө п таралымымен «The New York Herald» жә не «The New York Tribune» шық ты. Таралымның едә уір бө лігі Нью-Йорктен ары қ арай таралды. Жексенбілік таралым «The New York Tribune» 176 000 данағ а дейін жететін, АҚ Ш-тың солтү стiк жә не батысындағ ы ә рбiр ү йге жетіп отырды.

1850-1865 жылдары газеттер журналдарғ а қ арағ анда кө бірек оқ ылды. Баспасө з ұ лттың білімді болып, қ араң ғ ылық тан шығ у ү рдісiнде ү лкен рө л атқ арды. Бұ л ү рдістің оң жә не теріс жақ тары да болды. Он жылдық ішінде 1850 жылдан 1860 жылғ а дейін АҚ Ш-тағ ы баспасө з саны екі есе ө сіп, 1860 жылы 3 000 данағ а жетті.

Оқ ырман нарығ ынан ө зінің кү н сайынғ ы нө мірін шығ аратын газеттерiмен қ атар апта сайын шығ аратын басылымдар да орын ала бастады. Бiрқ атар жылдар iшiнде жақ сы жетiстіктерге қ ол жеткізген Натаниэль Уиллистің «The New York Mirror» («Нью-Йорк айнасы» 1823-1857ж.ж) болды. 1848 жылы Уиллис басқ а басылымдарды да шығ арумен айналысты. «Home Journal» («Домашний журнал») атты ә леуметтің интелектуальдық мү мкіндігіне жә не таң дауына бағ ытталғ ан басылымды ө мірге алып келді. Уиллистің редакторлығ ымен шағ атын басылымдар ғ асырдың ортасында белгілі бір аудиторияны қ амтыды. Сол мерзiмде Нью-Йоркте шығ атын дiни «The Independent» («Тә уелсіз», 1848-1928жж) апталық газеті ө ркендеді.

1850 жылы Нью-Йоркте ү ш кө ркем суретті апталық басылым танымалдық қ а қ ол жеткізді. Ең алғ ашқ ы жетістік «The New York Ledger» («Нью-Йорк Леджер» 1844-1898жж). Роберт Боннер осы басылымнаң таралымын 1851 жылы 300 000 данағ а, ал 1860 жылы 400 000 данағ а дейін кө терді. Апталық басылымның бағ асы тө рт цент («Рenny press» дә стү ріндегі) жаппай оқ ырманның таң дауына бағ ытталғ ан, жарнаманы басылымғ а кө п шығ аратын болды. 1850 жылы ол газетке роман жариялауын тә жiрибеге енгiздi, осы арқ ылы окырманның бұ л басылымғ а қ ызығ ушылығ ын оятты.

«The New York Ledger» басылымындағ ы сө здердің ә деби сапасы жоғ ары болды. Редактор ретінде Боннер жаппай оқ ырманның мү ддесi мен интелектуалдық элитаны біріктіре бiлдi, белгiлi авторларды қ ызық тыра отырып " Алтындай қ армақ жемдi жә не темiр таласымен" қ олдана отырып, ол кө птеген ә йгілі адамдарды Генри Уорд Бичер, Эдвард Эверетт и Лонгфеллоны, Фанни Фернді баспасө з ә леміне тартты.

Фрэнк Лэсли Нью-Йоркке Бостоннан кө шіп келіп, 1855 жылы «Leslie’s Illustrated Newspaper» («Суретті газет Лесли» 1855-1922ж.ж), ү лгі ретінде британдық «London Illustrated News» («Лондондық суреттi жаң алық тар») басылымдарын шығ арды. Фрэнк Лэслидің журналының кө п беттерін қ ылмыс пен даң ғ аза оқ иғ алардың сипаттамасы беріліп отырды.

Саясилану себебінен ұ лттық басылымдар дағ дарысқ а ұ шырап, соғ ысқ а дейiнгi шық қ ан БАҚ кө біне апталық сипат алды, бұ л кезде ә ртү рлі қ ылмыс ә лемінің оқ иғ алары мен шытырман оқ иғ алы ә ң гімелерін жариялауғ а ә уес болды. Газет жолақ тары сот мә жiлiстерi туралы толық есептер беру нә тижесінде толтырылды, ә сіресе атышулы оқ иғ аларғ а оқ ырманның сұ ранысы жоғ ары болды. 1850 жылы кө ктемде американдық газеттердiң кө пшiлiгi Гарворд университетiнің химия профессоры Джон Уэбстердің iсі бойынша процестi ө з оқ ырмандарына жақ ын таныстырды. Ол ө зінің бай досы дә рiгер Джордж Паркманды ө лтiріп, содан соң денені бө лшектеп, мә йiттен арылады. 1859 жылы газеттердiң беті басқ а бір қ ылмыстық iстiң мә ліметтерімен толтырылады. Даниэл Сиклс Нью-Йорк конгресмені, оның ә йел азғ ырып ә кеткен қ орғ аушының ө лтiрілуiн айыптағ ан. Газеттер соттық тергеудiң қ иын-қ ыстау кезең дерiн қ адағ алап отырды. Бірақ бұ л оқ иғ ада айыпкер ақ талып шығ ады.

«The National Police Gazette» («Улттық полициялық газет») суреттері кө п басылымның негізін 1845 жылы Нью-Йорк қ аласында белгілі журналист, ә рі сенсация iздеушi Джордж Уилкс қ алағ ан. Уилкстің газетi оқ ырманғ а қ ылмыс ә лемі туралы толық ақ парат беріп отырды. Уилкстiң газетiне деген сұ раныс жоғ ары болды, бұ ғ ан айғ ақ «The National Police Gazette» газеті Американың қ ырық ыншы жылдарында кө п данамен таралды. Бұ л басылымда қ ұ л иеленушілік тақ ырыбы бiртiндеп негiзгi ұ лттық мә селе болып қ алыптасты. Iске қ осылғ ан аболиционист баспасө зi қ ұ лдық қ а қ арсы позициясын кү шейткен «The New York Tribune» газетінің бетiнде 1852 жылы шық қ ан санынан мынадай жолдарды оқ уғ а болады: «Бiз қ ұ лдық қ а ең ү лкен моральдiк жә не ә леуметтiк зұ лымдық ретінде қ араймыз, ә ділдiктiң бас-кө зi емес жә не тең дік бар жерде қ ұ лдық болмайды. Біз қ ұ лдық ты ү лкен ә ділетсіздік деп санаймыз, бiрде-бiр адамның басқ а адамның ең бегін заң сыз қ олдануғ а қ ұ қ ығ ы жоқ, адамды ө зінің жылжымаайтын мү лiгiн сияқ ты сатуына немесе ө зінің жағ дайын жақ сарту ү шін пайдалану ә ділетсіздік» [3, 41-б], -деп жазды. Осы тақ ырыпта «The Chicago Tribune» газетінің редакторы Джозефа Медилланың бас мақ алалары қ озғ ады, оны «Громовержц, қ ұ л иелiк қ атты ә сер ететiн мақ алалар» деп атады. Дегенмен, барлық баспасө здің ұ станымы бiр жерден шық пады. Джеймс Гордон Беннет жә не оның «The New York Herald» аболиционист қ озғ алысына кенет қ арсы шық қ ан оң тү стiктiкте шығ атын газеттер жеке адамның қ ұ қ ығ ы мен қ ұ л иеленушiлiк жү йесін толығ ымен қ орғ ады. «The New York Herald» газетінің танымалдылығ ы оң тү стікте ө те жоғ ары болды. Оң тү стiк халқ ының жетекшiлерi конгресс қ абырғ аларында сө з сө йлегенде ондағ ы мақ алалардың мазмұ нынан жиi дә йектеме келтiрудi ә детке айналдырды.

1854 жылы Канзас-Небраска заң жобасының қ абылдануы, Канзастағ ы соғ ыс, республикалық партияның бө лiмiнің қ ұ рылуы, Виржиниядағ ы Джон Браунавының қ арулы жорығ ы, оның отрядының жойылуы жә не Браунның ө лiм жазасы, оның жақ таушыларының барлығ ы басылым беттеріндегі оқ иғ алардың ө зегіне айналды. Қ оғ амдағ ы жікшілдік туралы ашық жазыла бастады. Соң ғ ы нү кте 1860 жылдың 6 қ арашасында қ ойылып, аболиционистердің белсендi қ олдауымен Авраам Линкольн Республикалық партия атынан Президент болып сайланды. Оң тү стiктердің жауабы сецессия болды. 1860 жылы желтоқ саның да Оң тү стік Каролина одақ тың қ ұ рамынан бө лініп шық ты. 1861 жылдың басында оғ ан 10 штат еріп, 1861 жылы 18 ақ панда Джефферс Дэвистың уақ ытша Президентiгімен конфедерация қ ұ рды.

Сецессияның идеялары мерзімді баспасө зді шығ арушылардың жә не публицистикалық ә деби шығ арма жазатын журналистерді қ ұ лшындырды. Сецессия туралы мә селе тұ ң ғ ыш рет Оң тү стiк Каролинада 1828 жылы кө терілді. 1830-1840 жылдары сецессия туралы тек қ ана оң тү стiк жә не солтү стiктiң батыл басылымдары ғ ана жазды жә не ешкім бұ л мә селені шындық деп қ абылдамады. «The Charleston Mercury» («Чартолиндік Меркурий») газетінің редакторы Роберт Бануэлл Ретт, оны «Сецессияның ә кесі» деп те атайды, сол мерзiмді басылымдарда «жексұ рын фигура» ретінде қ абылданды. Солтү стiк пен оң тү стiктiң аралығ ындағ ы одақ У.Л.Гаррисонғ а " Ө лiмi жә не тозағ ы бар келiсiмшарт, бұ л шарт дереу жойылу керек " деп есептелді. «Оң тү стiк солтү стiктiң нағ ыз отарына айналып кеттi», - деп Ретт ө зінің озық мақ алаларында жазды. Алайда, 1851 жылы Роберт Ретт сенатқ а оң тү стік Каролинаның қ алаулынан шығ ып, бұ л оң тү стік қ оғ амдық ө згерістің кө рінісі болып табылатынын айтты. Оң тү стіктің баспасө зі («The Richmond Enguirer», «De Bow’s Review», «The Charleston Mercury» жә не басқ а да басылымдар) қ ұ л иеленушілікті айқ ындап, кезектесе мақ ала жазды. Оң тү стіктің даусы «Fire-eaters» («Бретер», «Огнедыщащий») деп аталып, нық ү ндеу жасады. Ө здерінің мү ддесін астанада қ орғ ау ү шін оң тү стіктің адамдары тіпті жекеменшік («The Southern Press» («Оң тү стік прессасы») газетінің негізін Вашингтон қ аласында қ алады.

1850 жылы осы оқ иғ аларғ а байланысты атақ -даң қ қ а ие болғ ан Виржиниялық журналист оң тү стіктегі «Fire-eaters» басылымының жетекшісі Джордж Фицхью болды. «The Richmond Enguirer» жә не «De Bow’s Review» газеттерінде жарық кө рген мақ алалардан басқ а Фицхью екі пікірталасқ а толы кітабын шығ арды «Оң тү стік ү шін социалогия немесе қ оғ амдағ ы еркіндіктің жойылуы» (1854ж) жә не «Барлығ ы Каннибал немесе иесіз қ ұ лдар» (1856ж). Бұ л дарынды публицист жазғ ан кітаптар еді, мұ нда қ ұ л иеленушілік жү йесі жан-жақ ты жә не қ ызық ты қ орғ алды ежелгі демократияның нағ ыз идеясы сияқ ты шұ ғ ыл солтү стіктің капиталистік жү йесін мінеп, аболиционист елін таң қ алдырды.

АҚ Ш Президентінің бекетіне Линкольдың сайлануын оң тү стіктің баспасө зі қ абылдамады. Оң тү стік газеттерінде жаң а ү кіметпен ынтымақ тастық тан бас тарту жә не «Линкольдің синогогиясында» орын алудың қ ажеті жоқ деген ү ндеулер жарияланды. Алайда, конфедерацияның пайда болуы соғ ыстың басталатынын белдірген жоқ. Хорас Грили есебі бойынша, тә уелсіздік деклорациясына сә йкес оң тү стіктің сецессияғ а деген моральдық қ ұ қ ығ ы бар еді, Линкольдің ө зі ымырағ а келтірер жолды іздеді, бірақ тү сініспеушілік аса ұ зақ қ а созылып кетті. Сомтера фортындағ ы 1861 жылы 12 сә уір кү ні оң тү стікке алғ аш оқ жаудырып, Оң тү стік пен Солтү стік арасында азаматтық соғ ыс басталды. Самтеру фортында бірінші оқ ты ату қ ұ рметі журналист Эдмундо Раффинге беріледі, сө йтіп қ аламның ұ шынан басталғ ан соғ ыс аяғ ында шын соғ ысқ а ұ ласады. Солтү стік аймақ тардың баспасө зі соғ ыстың барысы туралы толық ақ параттарды беріп отырады. 1861 жылдың қ аң тарында Харос Грили «The New York Tribune» газетінде ө зінің бірінші рет таң даулы мақ алалар топтамасын жариялап, бұ л мақ алалар сол кездегі Президентті сынауымен кө пшілік оқ ырманның кө ң ілінен шық ты. Ақ пан айында оң тү стік сепаратизміне қ арсы бірігуге бү кіл халық ты шақ ыру басталды. Харос Грилидің мақ аласының тақ ырыбы ірі қ аріппен терілді жә не ү ндеу сипатында болды. «Опасыздарғ а ешқ андай ымыра, ешқ андай кешірім болмайды, бұ л конституцияда кө рсетілген», - деп жазылды. Самтера форты оң тү стікті жаулап алғ анда Грили кезекті мақ аласында мынадай жауап жазады: «Самтерден уақ ытша айырылдық, бірақ еркіндікті сақ тадық! Самтерден айырылу қ иын, бірақ шындығ ында біз халық бірлігін нығ айттық. Республика жасасын!», -деп жазды.

1861 жылы жазда солтү стік ә скердің кө ң іл-кү йі нақ ты ә скери ә рекетке икемділе бастайды, сол жылы 26 маусымда Хораса Грилидің газеті ә йгілі мақ аласымен жұ рт алдында сө йледі: «Ұ лттың ә скери ұ раны: «Алғ а Ричмондқ а!» Конгресс 20 шілдеде жиналуғ а тиіс емес. Осы кү нде қ ала ұ лттық ә скермен қ оршауғ а алынуы керек еді». Бұ л идея кейін де дә йекті тү рде Грили газетінің жарияланымдарында қ айталанады. Мақ ала жазуғ а шабыты келген Грили газетті Чарльз Данның қ амқ орлығ ына қ алдырып, Федеральды ә скер басшысы Булл Рандамен бірге атыс-шабысқ а шық ты, бұ л шайқ ас солтү стік аймақ тың жең ілісімен аяқ талды.

Ә скери ә рекеттердің ушығ ып тұ рғ ан кезінде «The New York Times» газеті Президент жағ ына шығ ып кетеді. Оның редакторы Генри Реймонд осы уақ ытқ а дейін Линкольн ұ станымына қ арсы шық қ андардың бірі еді. Соғ ыс ө зінің заң дары арқ ылы ү кімет пен баспасө здің арасындағ ы қ арым-қ атынасты айқ ындады. Сө з еркіндігі - федеральді ү кімет шектеулерін қ оюғ а дейін апарды, бірнеше газеттер жабылып қ алды. Ә сіресе, ү кіметке белсенді қ арсы шығ атын газеттер бұ қ арашыл партия ұ йымының қ атарынан аластатылды. Бү лікшілдерді жақ тап сө йлегені ү шін, жұ рт алдында ашық пікір білдірген баспагерлерді жә не саяси қ ызметкерлерді тұ тқ ынғ а алып отырды.

Солтү стік елдің қ атал цензурасына «Associated Press» ақ парат агенттігі ілікті. Сол цензура ө зінің ә рекетін 1862 жылы «Баспасө здің конфедеративтік ассоциация» қ ызметі арқ ылы жасап отырды. «Associated Press» жұ мысын қ адағ алай қ арады, осы ақ парат агенттігінің тілшісі бірінші болып оң тү стік ә скерінің капитуляциясы жайлы жаң алық ты хабарлады.

1864 жылы федералдық ү кімет солтү стік аймақ та шығ атын газеттердің қ ызметі уақ ытша тоқ татылды, орын алғ ан қ ұ л иеленушілікке қ арамастан, оларды пошталық артық шылық тардан шығ арды. Оғ ан мынадай басылымдар енді: «The Chicago Times» («Чикаго Таймс») «The Journal of Commerce» («Сауда журналы») «The New Yourk Daily News» («Нью-Йорктің апталық жаң алық тары») т.б. басылымдар.

Цензуралық шектеулер енгізіліп, майдандағ ы жә не ел ішіндегі жағ дайларды жариялауғ а шектеу қ ойылды. Генри Реймонда ө з мақ аласында, Хорасом Грилимен бірге Булд Ран шайқ асының куә сі болғ анын, цензураның қ ысқ артуынан кейін небә рі бірнеше сө йлемдер жазып ү лгерді. Жауынгер ә рекеті толық ашылғ анымен, қ иындық тар туды. Генералдар ә скери ә рекеттің сызығ ынан тілшілерді шығ ару туралы ә мір берді, басқ а шектеулер де журналистердің тұ тқ ындалуына дейін апарды. Журналистика ардагері «The New York Herald» газетінің тілшісі Томас Нокс тұ тқ ынғ а алынды.

Азаматтық соғ ыс кезенің де қ ызық ты феномен ә скери мерзімдік басылым болды. Ол кө бінесе ө лең жолдарымен басылды. Солтү стік елдің қ арулы ә скері Макон қ аласы, Миссури штаты арқ ылы ө тіп жергілікті газет редакциясында қ алдырылғ ан баспасө зді басып алды. Бірнеше журналистер мен баспагерлер солтү стік ә скер қ атарында соғ ысып, ө здерімен бірге станок алып, «The Union» («Союз») атты ә скери газетті шығ арды. Азаматтық соғ ыста ә скери тілшінің рө лі арнаулы мә ртебеге ие болды. Ә скери хат-хабарлар арқ ылы ө з есімдерін шығ арғ ан журналистер қ атары ө сті. Уайтлоу Ридтің «The Cincinnati Gazette» («Газета Цинциннати») газетіндегі жарияланымдары ө те ә йгілі болды. Чарльз Карлтон Коффиннің «The Boston Journal» («Бостондық журнал»), Генри Реймонд жиі соғ ыс ортасынан кө рінді. 63 жастағ ы репортер Джеймс Беннет газеттерге ә скери жаң алық тарды «The New York Herald» тілшілері арқ ылы жеткізумен айналысты.

Азаматтық соғ ыс басталуы басылымдардың сұ ранысына ә келіп соқ ты. Жең ілістер мен жең істер туралы жаң алық тар, шайқ астар жайлы толық есептер кө п жазылып, газеттер бұ рын болмағ ан кө лемде сатылды. Солтү стік елдің кө лемді кү нделікті газеттерінің таралымы бірнеше есеге ө сті.

1865 жылы 31 қ аң тарда қ абылданғ ан конституцияғ а он ү шінші рет тү зету енгізілді, ол қ ұ лдық ты Қ ұ рама Штаттар аумағ ында мә ң гі жою туралы еді. У.Л. Гаррисон ө з ісінің мә ресіне жетіп, 34 жыл бойы жарық кө ріп келе жатқ ан «The Liberator» газетінің жабылатыны жайлы хабарлады. Газеттің соң ғ ы санында Гаррисон: «The Liberator» газетінің мақ саты - қ ұ лдық ең бек жү йесінің жойылуы еді, ол ө з шың ына жетті, бұ л газеттің ә р жылы тарихи кү реске арналды, енді эмансипациялар басқ а жолмен шешілетін болады, менің жү з емес енді миллион одақ тастарым бар» [4, 15-б], -деп жазды.Соғ ыстың толық аяқ талуына бірнеше ай қ алғ анда 1865 жылы 14 сә уірде Вашингтон қ аласындағ ы «Форд» театрында Президент Линкольн қ атты жарақ ат алды. Бұ л жаң алық телеграф арқ ылы барлық алдың ғ ы қ атарлы баспасө з беттерінен кө рініс тапты. Тілшілер барлық мағ лұ матты толық қ анды бір параграфқ а енгізді. Линкольнге жасалғ ан қ астандық қ а арналғ ан «The New York Tribune» газетіндегі мақ ала тақ ырыбы былай аталады: «Президентті театрда бү гін кешқ ұ рым атты жә не қ атты жаралады». Осылай газет беттерінде жа&






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.