Венгрия, Югославия, Болгария бұқаралық ақпарат құралдары

Газет-журналдары. Венгрияда қ азiр “толық сө з бостандығ ы” бар, бiрақ Орталық Еуропаның бiрiншi болып демократияғ а бет алғ ан мемлекетiнен “Венгрия ү кiметiмен БАҚ -тың арасындағ ы қ арым-қ атынастар қ иындап бара жатыр“ деген хабар келiп жатыр. Венгрия ү кiметi, хабарлар бойынша баспасө з iсi туралы жаң а заң қ абылдау туралы ойлануда, онда жеке адамдарды немесе ү кiметтi сынауды азайту керек делiнген. Ақ парат алушылар саны азайып, тек қ ана таң даулы журналистер министрлермен кездесуге шақ ырылады. “журналистер бұ рынғ ы ө кiметтi жақ таушылар, коммунист социалистер“, - деп ақ талады.

Шетел инвесторлары Венгрия БАҚ -на қ аражат қ ұ юын жалғ астыруда. “Мирроф групп”, “Эшти Хирлоп” кешкi газетiн мемлекеттiк “Ньюспейпер Нарниг Компанимен” бiрге иеленiп отыр. Аймақ тық газеттердi “Шпрингердiң ” концернi сатып алғ ан жә не олардың заң дылық дә режесi ә лi белгiсiз. Аудиовизуальдық қ ұ ралдар бойынша радио, телевидение басқ ару орындарына қ атты тартыстар болуда. Осы екi қ ызметтi бiрiктiрiп, Премьер министрдiң қ ол астына бағ ындыру ә рекеттерi жасалды. Соң ында екi басты партия Басқ арушы Венгр демократиялық форумы мен Тә уелсiз-демократтар одағ ы бiр-бiрiмен келiсiмге келіп, радиотелевидениенің басшылары ешбiр партияны қ олдамаймыз деген шешімге келеді.

Шет тiлiндегi газет, журналдары. Венгрияда кү нделiктi ағ ылшын жә не немiс тiлдерiнде “Дайме Нахрихтен” жә не “Дайми Ньюс” газеттерi шығ ады. Бұ л газеттер саясат, спорт жә не мә дениет туралы кең ауқ ымды тақ ырыптардың барлығ ын қ амтып жазады. Апта сайын шығ атын “Budepecht Rundschofa” газетi дү ние жү зiндегі экономиканың қ ыр-сыры туралы сараптамалық талдау жасап жазатын басылым. Ай сайын шығ атын “Будапешттік бағ дарлама” (“Будапештская программа”) Венгр астанасындағ ы мә дени шаралар туралы ақ параттар жазып, орыс, ағ ылшын, немiс, француз, чех, сербi, хорват тiлдерiнде таратады.

“Будапештское солнце” газеттiнің негiзiн қ алаушы Джим Майкл. Венгр халқ ының оптимизмi мен сенiмi Венгрияның жаң а шық қ ан газетiнен сезiледi. 1993 жылдың 4 наурызынан бастап шығ ады, оқ ырманғ а ақ паратты ағ ылшын тiлiнде бередi. Бұ л газет тек қ ана Венгрия территориясында ғ ана емес, сонымен қ атар алыс, жақ ын шетелдерiнiң оқ ырмандарына танымал. Мұ нда Венгрияның мен шетелдiң халық аралық қ арым-қ атынасы, экономикасы, мә дениеті, саясаты жан-жақ ты қ амтылады. Бұ л газеттiң кө ң iл сергітуге арналғ ан беттерi де бар, ол 1996 жылдан бастап Иствам Саммердiң қ олына кө штi. Бұ дан кейiн газеттiң мақ саты мен мiндетi ө згеріп, газет ә кiмшiлiгi жарнаманың газет бизнесiндегi орнын жоғ ары бағ алап, ағ ылшын тiлiн кең інен насихаттауды ө з мiндетiне алды. Газеттiң безендірілуін де ү лкен ө згерiстер енген.

“Демократ” - (“Der Demokrat») кү нделiктi венгер газетi. Мемлекеттiң Демократиялық одақ тың ұ йымы болып табылады. Бұ л газет жергiлiктi аймақ тар ү шiн Будапештте шығ арылады, 1945 жылы негiзi қ аланғ ан. Коммунистiк–социалистiк идеяларғ а қ арсы оппозициялық кө зқ арасты ұ станады. Соң ғ ы бiрнеше жыл iшiнде жергiлiктi тұ рғ ындар арасында кең інен тарап, “Сө з бостандығ ы - біздің басты мiндетiміз” деген ұ ранмен жұ мыс істейді. Газеттiң кө п бө лiгi екi тү стi жә не кейбір беттерi тү рлi-тү стi болып та шығ ады. Газетте суреттер, кестелер, диаграммалар жә не т.б. аз берiледi.“Надьвилаг” (Большой мир”) ай сайын шығ атын журнал. Венгр жазушыларының жалғ ыз басылымы болып табылады, Будапешт қ аласында шығ ады, 1979 жылы негiзi қ аланғ ан. Студенттер мен мұ ғ алiмдер арасында кең тарағ ан.“Кепеш Гипорт” (“Спорт в иллюстрациях“) - апта сайын шығ атын, кө ркем-иллюстрациялық спорт тақ ырыбына арналғ ан журнал. Дене шынық тыру мен спорт iстерi мемлекеттiк басқ армасының органы. Спорттан басқ а журналда атақ ты спортшылар туралы, ө тіп жатқ ан спорттық шаралардан соң ғ ы жаң алық тар мен спорттың ө зекті мә селелеріне арнап оқ ырмандарғ а статистикалық материалды кө птеп жариялайды [1, 45-б].

Телерадиосы. “Jiwentus Radio“ 1989 жылы жергiлiктi станция ретiнде “Siofor” студиясында негiзi қ аланғ ан. Станция кө ң iл сергітетін жә не спорт бағ дарламаларын кү нi бойы Балатон ө зенiнде демалатын туристер ү шiн таратады. Радионың хабар таратуына тыйым салынғ ан кездерi де болғ ан, ол кезде радио бiрнеше уақ ытқ а, кейде бiрнеше айғ а жұ мысын тоқ татып отырғ ан.

“Juventus“ радиосы 1993 жылдың қ аң тарынан бастап Венгрияның 4, 5 бө лiгiне (тек солтү стiк шығ ыс бө лiгiнен басқ а) хабар таратады. 1993 жылы 23 шiлдеден бастап ө з кү шіне енеді. Оның толқ ындары Будапешттен 100-120 км тарала бастады. Бұ л радионың жұ мыс кү нi таң ғ ы алтыдан бастап тү нгi ү шке дейінгі аралық ты қ амтиды.

“Juventus Radio“ ең алдымен музыкалық радиостанция, музыкамен бiрге қ ысқ а саси-қ оғ амдық жаң алық тар, спорт жаң алық тары жә не ауа-райы хабарларын, 20-45 жас арасындағ ы тың даушылар ү шiн бередi. 1996 жылы бұ л радиостанция тың даушылары “Kossuth» радиосынан кейiнгi екiншi орынды иеленедi.

Қ азiргi кездегi Венгрияның теледидары жедел қ арқ ынмен даму ү стінде жә не кө п телекомпаниялар мен телестанциялар жарнаманың арқ асында ө мiр сү рiп жатыр. Телевидениеге тү сетiн 75% қ аржы кө зі жарнама бизнесi арқ ылы келіп, қ алғ ан бө лiгi мемлекеттiң бюджеттен тү седi екен. Венгрияда соң ғ ы 5-7 жыл iшiнде “ТВ-1”, “ТВ-2”, “Nadvilage” арналары пайда болды. “ТВ-1”, “ТВ-2” мемлекеттiк телеарналары тә улiгiне 20 сағ ат хабар таратады, хабарларының кө пшiлiгі мемлекеттiк венгр тiлiнде берiледi [2, 4-б].

Югославия. Югославия ақ парат таратудан дү ние жү зiнде сегiзiншi орын алады. Апталық басылымдарғ а қ арағ анда, кү нделiктi газеттердi кө п шығ арады. Бұ рыннан елде болып келе жатқ ан соғ ыстың зардабынан бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары бiршама ә лсiреп қ алғ ан, бiрақ қ азiр қ арқ ынды даму ү стінде. Бастапқ ы кезде ә лемдiк стандартқ а жауап беру ү шiн жақ сы журналист кадрлары жетiспейді екен. Атақ ты “Tanjug” жаң а телеграфтық агенттігінде басында тоғ ыз журналист қ ызмет атқ арса, ал қ азiргi кезде агенттiкте 900 адам, 100 тілші, 50-i шет елдерде жұ мыс істейді. 1943 жылы 5 қ арашада пайда болып, Болгарияда орын тебеді. Агенттiк газет-журналдарғ а, радио, телевидениеге, iшкi жә не сыртқ ы елдерге ақ парат таратады. Ә лемдегi 90 ұ лттық агенттiктерден 25 мың нан астам кү нделiктi хабарлар алып отырады. Дү ние жү зiнде ө зiнiң тiлшiлiк пунктерi бар. Шетелге тiкелей трансляция жасау арқ ылы алты тiлде бағ дарламалар таратып, серб, хорват, ағ ылшын, француз, испан, немiс, орыс тiлдерiнде ақ парат таратады. Агенттiк ақ парат тарату жолдарын бiрнеше кең естерге бө лiп тастағ ан. Олар: “Tanjug – Ecos” елде болып жатқ ан жә не шет елдердiң экономикағ а байланысты жаң алық тарын жинап, соны жан-жақ қ а таратуды жү зеге асырады.

“Tanjug» радиосы 24 сағ ат бойы музыка мен ақ параттық хабарларды берiп тұ рады. “Tanjug» Интернетке ең соң ғ ы жаң алық тарды шығ арады. Бiрiккен мемлекеттердiң Координациондық комитеттiң Пула ақ параттық агенттігінің мү шесi, Европадағ ы Альянс агенттiгiне хабар-ошар таратады [3, 78-б].

Газет-журналдары. Югославияда кү нделiктi мерзiмдi басылымдардың саны 15, апталық 11, айлық басылымның 4 тү рi шығ ып тұ рады. Оның 25-i газет, 7-i журнал.

“Борьба” (“Кү рес”) кү нделiктi газет, серб-хорват тiлiнде шығ ады. 1922 жылы 19 қ аң тарында негiзi қ аланғ ан. Қ оғ амдық -саяси жаң алық тарды таратушы. Оның кү нделiктi таралымы 50 000 дана. “Кешкi жаң алық тар” (“Вечерние новости”) 1954 жылы негізі қ аланғ ан, кү нделiктi кешкiлік газет, серб, хорват тiлiнде шығ ады. Белградта 368 800 дана болып шығ ады. “Висеник” (“Вестник”) 1940 жылы Загберде шығ а бастады, кү нделiктi ақ парат тарататын газет ретiнде белгілі, таралымы 9 000 дана. “Саясат иллюстрациясы” (“Илюстрована политико”) серб, хорват тiлiнде шығ атын апталық газет, 1957 жылы пайда болғ ан, таралымы 270 000 дана.

“Привредни переглед” (“Экономика туралы”) кү нделiктi экономика жайлы ақ парат тарататын газет, таралымы 12 000 дана. “Спорт хабарлары” (“Спортивные новости”) таралымы 155 000 данамен шығ ып, серб, хорват тiлiнде спорт туралы жаң алық тарды жазады. “Жастар” (“Младост”) Югославия Социалистiк Жастар Одағ ының апталық газетi. 1919 жылдың соң ғ ы кездерi ә ртү рлi атпен шығ ып жү рдi, нағ ыз аты 1956 жылы тұ рақ талды. Таралымы 96 000 дана. “Халық тық ә скер” (“Народная армия”) серб, хорват тiлiндегi шығ атын апталық газет. Оның басты органы Югославия Ұ лттық Ә скерi. Белградта 1945 жылдан бастап 55 000 данамен таратылады. “Бiздiң басылым” (“Наша штампа”) Югославиядағ ы журналистер одағ ының басылымы. “Жексенбiлiк ақ параттық хабарлар” (“НИН”) 1935 жылы Белградта шығ ып тұ рғ ан апталық, серб, хорват тiлiнде 200 000 дана болып таралады. “Жаң а Македония” (“Ново Македония”) Македонияның Ең бекшi Халық одағ ының органы, македон тiлiнде 30 000 данамен басылады. “Бостандық ” (“Ослободжене”) кү нделiктi шығ атын, серб, хорват тiлiнде Босния мен Герцоговинияның Ең бекшi халық ының жоғ ын жоқ тайды. Сараевода 1943 жылдан бастап 80 000 таралыммен шығ ады.

Ең iрi газеттердiң бiрi - “Коммунист”. Апта сайын серб, хорват, македон, славян, албан тiлдерiнде шығ ып тұ рады. 305 000 дана болып таралады, 6 республикада, 3 автономиялық аймақ та, 6 нецменист тiлiнде шығ ады. 1925 жылы 1 қ аң тарда шығ а бастады. “Кiрпi” (“Еж”) апталық сатиралық журнал, серб, хорват тiлiнде 1935 жылдан бері Белградта 270 000 данамен таралады.

“Социалистическая мысль и практика” айлық журнал Белградта орыс, француз, ағ ылшын, немiс, испан, итальян, араб тiлдерiнде басылады. Онда саясат, экономика, ә леуметтану, мә дениет, қ оғ амның басқ а да ө зекті мә селелері туралы ақ параттарды жариялайды. “Югославия туралы” (“Югослав сервей”) ақ параттық -саяси журнал, ағ ылшын тiлiнде ү ш айда бiр рет шығ ады. 1960 жылы негiзi қ аланғ ан, таралымы 3 000 дана. “Халық аралық саясат” (“Международная политика”) журналы ағ ылшын, орыс, француз, немiс, испан тiлдерiнде екi аптада бiр рет, Белградтың Халық аралық саясат пен экономика Институтында шығ ады, таралымы 1 000 дана, 1949 жылы негізі қ аланғ ан. “Радио Б-92” тiкелей эфирде ақ парат тарататын ең iрi телерадиостудия, бiрақ дә л қ азiргi кезде жұ мысы тоқ татылғ ан. Ғ имаратының ө ртенiп кетуi оғ ан ү лкен шығ ын ә келген [4, 7-б].

Болгария. Болгария Конституциясы сө з бен баспасө з бостандығ ын қ арастырады. Соң ғ ы жылдары Болгарияның бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына радио жә не телестанцияларғ а лицензия алу ү шін жаң а шарттар қ ойылды. Жаң а заң бойынша, телевидение ү кiметке мү лде тә уелсiз. Жаң а заң да соттан басқ а ешкiм бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына санкция қ олдануғ а қ ұ қ ығ ы жоқ. Егер кiмде-кiм телевизиялық немесе радиостанцияны жапқ ысы келсе, сот ү кiмiне жү гiнуi қ ажет, мемлекет қ ызметкерлері бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында қ ателiк жiберсе, қ оғ амның қ удалауына ұ шырайды. Олар қ оғ амның қ ызығ ушылығ ын туғ ызатын жеке ө мiрi мен қ ызметi жө нiндегi ақ параттарды жасыруғ а қ ақ ысы жоқ. Бұ л ақ парат қ оғ ам назарында болуы тиіс.

Ұ лттық телевидение жә не радиосы жө нiндегі жаң а заң қ айта қ аралу ү стінде екен. Шолушыларының пiкiрiнше, шектен тыс парламенттiк бақ ылау мемлекет басқ арудағ ы Болгария бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарындағ ы жалғ ан ақ параттардың белең алуына ық пал етуде деп дабыл қ ағ уда. Жалпы ұ лттық екi мемлекеттiк телевидениесі бар. Ү кiмет ө з жоспарында келешекте екi арнаның бiреуiн не тоқ тату, не жекешелендiру жө нiнде қ аулы қ абылдау жоспарлануда.

Болгарияда “Би-Би-Си”, немiстiң “Wellesi”, “Америка дауысы” шетел радиостанция бағ дарламалары коммерциялық радио арқ ылы таралады.