Поляк Халық Республикасы бұқаралық ақпарат құралдары

Газет-журналдары. Польшаның газет-журнал нарығ ы 1990 жылдардың басында-ақ елеулi ө згерiстердi бастан кештi. Екi-ү ш жылдың iшiнде мерзiмдiк басылымдардың елеулi бө лiгi жаң арып, басылымдардың 75 пайызы жаң адан қ ұ рылып, елеулi сiлкiнiстен ө ттi. Газет-журнал бизнесi тұ тынушылар ү шiн қ алыпты арнағ а тү сіп, ө згерiстер басылым таралымына немесе иесiнiң алмасуына қ атысты болды. Тұ рмыстың қ ымбаттауына, қ ағ аз қ ұ нының ө се тү суiне т.б. байланысты соң ғ ы жылдарда шағ ын басылымдар инвесторлар таба алмай, бә секелестiкке тө теп бере алмай жабылып қ алды. Бұ л ү рдiс жалпы ұ лттық газеттерге салқ ынын тигiзіп, жаң а буындағ ы “Новы свят” газетi ө мiр сү руiн тоқ татты. Балалар мен мектеп оқ ушыларына арналғ ан кө не басылым “Свят молодых” газетi де шық пай қ алды. Белгiлi, ә рi ық палды “Газеты Выборчей” (60 000 дана) жә не “Жечьпосполнтой” (40 000 дана) басылымының таралымы қ ысқ арды. Бұ л таралымдардың қ ысқ ару себебiн шамамен он пайызы қ айтарым пайызын реттеумен байланыстырады. Мұ ның негiзгi себептерi “салмақ ты” басылымғ а деген кө пшiлiк қ ызығ ушылығ ының тө мендеуiнен, “бұ қ аралық ” ө нiмдердiң ығ ыстырып шығ уынан iздестiрген жө н. Шынында да тап осындай басылымдар 1995 жылы ө з жағ дайларын жақ сартып алды. Мә селен, “Барлығ ы кө пшiлiк ү шiн”, “Курьер польски” газетiнiң таралымы екi есеге дейін (130 000 дана) ө стi. Оның қ ожайыны П.Солож Польшадағ ы газет iскерлерiнiң ө кiлi болып табылады. Бульварлық бағ ыттағ ы “Супер экспресс” “Боннэр” Швед коцернiне қ арайтын газет Варшавада тү стен кейiн шығ ып тұ рды. Жоғ арыдағ ы ө згерiстер сатиралық апталық “Нет! ” басылымына ә сер ете алмады. Ол ө зiнiң орнын берiк ұ станып таралымын ө сiрді. (700 000 дана). Бұ рыннан келе жатқ ан апталық, “Пшиятюлка” 1 миллион 100 мың таралыммен шығ ып тұ рды. Немiстiң кө ркем безендiрiлген “Тина” (1 600 000 дана) жә не “Най” (1 миллион 300 000 дана) журналдарының поляктiк версиясы жарық кө рiп келедi. Аса кө ркем безендiрiлген, жаң а баспаханалық басу тә сiлiмен шығ атын бұ л журналдар қ ымбат тұ рады. Бiздiң байқ ауымызша мұ ндай басылымдарды шығ ару аса қ иын. Ө здерiнiң қ ұ нын ө теу қ ымбат жарнамалар арқ ылы жү зеге асады. “Най” журналының сыртқ ы мұ қ абасының қ ұ ны АҚ Ш-тың 10 000 долларын қ ұ райды екен [1, 25-б]. Телеаудиторияны қ амтитын апталық таралымы рекордтық дә режеде, Бертельсман немiс концернi қ ожалық ететiн “Телемагазин” журналы Польшада екi миллион данамен шығ ады, “Телетыдзень” апталығ ы (иесi – “Бауер” немiс тобы) 100 000 данамен тарайды. “Бауер” тобының “Супер ТВ” басылымын Польшада аса белгілі теледидар бағ дарламаларын жариялап, жарнамалайды.

Телеапталық тар негiзiнен шетел баспа фирмалары арқ ылы жарық кө редi, сондық тан да сауда жү йесінде қ ызмет кө рсету жарнамасы қ амтылады, ақ сү йектерге қ атысты ө сек-аяң дарғ а орын берiліп, тағ ам мә зірлерi, денсаулық қ а байланысты кең естерге кө п орын береді. Шетел журналистикасының ө нiмдерiнiң есiрткi тә рiздес поляк басылымдарын ығ ыстырып шығ аруы поляк қ оғ амын қ атты алаң датып отыр. Польшада шынайы поляктiк бiр ғ ана басылым – “Газета Выборча” қ алды деп есептеледi. Қ азiргi кезде “Газета выборчаның ” (1989) “табыс формуласын” жасағ андардың iшiнде Гжегош Линденберг рентабельдi кө пшiлiк басылымдарды шығ аруғ а, соның ішінде “Супер экспресс” басылымының жағ дайын жақ сартуғ а кө мектесті.Жалпы Польшаның аймақ тық апталық тары таралымы жағ ынан жоғ арылар қ атарында есептеледi, 188 баспа ө нiмi екі миллион данамен таралады. Кү нделiктi баспасө з тө рт миллион данамен 83 басылым тарайды.1993 жылдан жалпыполяктiк католиктiк газет “Слово – дзенник католицей” шығ ып тұ рады. 1995 жылдан тұ рақ ты 60 000 данамен (жексенбi кү ндерi 140 000 дана) шығ ып келедi.

Бү гінгі таң дағ ы поляк баспасө зiнде iскерлік баспасө здің саны арта тү суде, олардың мазмұ ны нарық тық экономикағ а ә сер етіп, биржадағ ы, базардағ ы, қ аржы саласындағ ы жаң алық, ақ паратты жедел жинап, таратады. Бiр бө лiгi шағ ын таралыммен шық қ анымен, жаздырып алушылар арқ ылы бү кiл Польшағ а тарайды. Кү н сайынғ ы “Босс-финансы” – 200 000 данамен, “Гельда Варшавская” – 1 500 дана, осы тектес басылымдардың iшiнде поляк жә не ағ ылшын нұ сқ асымен 65 000 таралыммен кү н сайын шығ атын “Нова Эуропа” газетi. Газеттiң 54 пайыз акциясын иемденiп отырғ ан Миланнан келген “Иль Соле – 24 оре” баспагерлер тобы бә секелестiк қ абiлетi бар поляк газеттерiнiң iшiнде “Файеэншл тамс” тә рiздес қ аржы-экономикалық газеттер шығ ып келедi [2, 7-б].

Бай инвесторлары ішінен болашағ ы бар БАҚ -қ а ие болатын іскер адамдар табу поляк газет, журналдар нарығ ында аса маң ызды мә селеге айналып отыр. Польшадағ ы газет-журнал бизнесiне шетел капиталын қ ұ юды қ атыстыру жағ ына шектеу қ ойылмағ ан. Бірақ мә селенің бұ л жағ ы ә лі де реттелмеген, БАҚ -ты сатып алу, сату туралы ережелер нақ ты бекітілмеген. “Ө ткен ү ш-тө рт жыл iшiнде Польшадағ ы бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары ө здерінің ө з иелерiн кем дегенде тө рт реттен ауыстырып ү лгеріптi. Елдегi бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында “банкротқ а ұ шырағ ан, коммунизмнен капитализмге ө ту” кезең iнде Латын Америкаландыру ү рдiсi белсендi жү ргiзiлуде”-дейді сарапшылар.

Кейiнгi жылдары Польшадағ ы БАҚ -қ а шетел капиталын қ ұ ю орын алғ ан. “Эрсана” немiстiң Бертелсман концернi, “Оркла-Пресс” атты Норвегия концернi поляк БАҚ -тарының нарығ ына ене бастады. “Эрсана” толық меншiгiндегi немесе жартылай меншiгiндегi сегiз газет немiстердiң Шығ ыс Бавариядағ ы Бертельсманның “Пассауэра Нойе Прессе” концернiнiң иелiгiне ауысты. Олар кезiнде Чехия мен жоғ арғ ы Австрияның аймағ ындағ ы газеттерді сатып алып, бұ л концерн жалпы поляктiк маң ызы бар баспасө здің кө п бө лігін сатып алып, ө зінің нарық тағ ы орнын танытты. Осы уақ ытқ а дейiн “Эрсананың ” иелiгiндегi “Жечьпосполита” газетiне де қ ызығ ушылық бiлдiруде дегендi сарапшылар айтады. Сарапшылардың пікіріне сү йенсек, оғ ан 45-тен 87 пайызғ а дейiнгi акция тиесiлi кө рiнедi. Безендiрiлген апталық тардың iшiнде немiстiң “Бауэр”, “Бурда”, “Аксель”, “Шпрингер” медиатоптарының орны басым. 2011 жылы Американың қ аржысы жастарғ а арналғ ан “You” журналына бағ ытталып, тағ ы басқ а бiрқ атар басылымдарғ а берiлген кө рінеді [3, 27-б].

Телерадиосы. Электрондық бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары саласында шетел капиталын қ ұ юғ а ә уел баста шектеу қ ойылғ ан болатын. Оның соң ы радио жә не телевидения туралы жаң а жарғ ының 33 бабында заң дастырылып, электронды БАҚ -қ а шетел капиталын берудiң жалпы кө лемi 33 пайыздан аспауы кө зделген. Поляк сарапшыларының пiкiрiнше бұ л шектеу жуық арада жойылатын сияқ ты. Ө йткенi электрондық БАҚ қ ыруар қ аржыны талап етедi, ал ондай қ аржы Польшада, тiптi жаң а бай газет қ ожалары “Фибак” пен “Соложда” да жоқ екен. Еуропадағ ы аса iрi қ аржыгерлер iске араласпай отырғ аны да осы шектеулерге байланысты екен. Шетел капиталымен немесе аралас капиталмен қ ұ рылғ ан коммерциялық телевидениялар аз емес. Мысалы, Польшадағ ы бiрiншi коммерциялық “ПОЛЬСАТ” телестанциясының негiзiн белгелі баспагер “З.Солож” қ алып, ол 1993 жылғ а дейiн Голландия территориясында жұ мыс iстеп, кейiннен консенция қ ұ қ ығ ын алғ ан соң Вроцлавағ а табан тіреген.

Польшаның телевидения жә не радио хабарын таратуды “Крайова Рада” деп аталатын ұ йым реттеп отырады. Оның тоғ ыз адамнан қ ұ ралғ ан мү шесi бар, оның ү шеуiн ел Президентi тағ айындайды, екеуiн Сенат, тө ртеуiн Сеймсайлайды. “Крайова Рада” Польшаның қ оғ амдық телевидение жә не радиосының директорлар кең есiнiң жұ мысын бақ ылап отырады. Поляктiң қ оғ амдық телевидениясы - екi арна арқ ылы хабар таратады. Бiрiншiсi тә улiгiне 20 сағ ат жұ мыс iстейдi, сенбiде – 21 сағ ат, жексенбiде – 19 сағ ат. Екiншi арна тә улiгiне 16 сағ ат жұ мыс iстейдi, жұ масына – 18 сағ ат, жексенбiде – 17 сағ ат. Ү шiншi арна “ТВ Полония” тә улiгiне 16 сағ ат жұ мыс iстейдi, шетелде тұ ратын алты миллион поляк тiлдi азаматтарды хабар-ошармен қ амтамасыз етеді. “Телегазета” арнаулы хабары екiншi бағ дарламаның эфирiн жиi пайдаланады. Тә улiгiне 20 сағ ат жұ мыс iстейдi. “Варшава телеорталығ ы” (ВОТ) астана мен оның тө ң iрегiндегi 100 шақ ырымдық радиусты қ амтиды. Ол “51-шi арна” арқ ылы жұ мыс iстейдi. Коммерциялық телевидения “ПОЛЬСАТ” жалпы поляктiк маң ызғ а ие 35-шi арнада тә улiгiне 20 сағ ат жұ мыс iстейдi. Коммерциялық “Канал + Польска” (француз капиталымен шығ атын) кешкi 20.00 сағ аттан бастап жұ мыс iстейдi. “41-шi арнадағ ы” кабельдi телевидениені Польшада “ОРТ - Останкино” деп аталады. Арнаулы кабельдік арнаның кө рермендерi 23 телестанциямен, спутниктiк “Еуроспорт”, “Астер Сити” т.б. байланыстырады [4, 58-б]. Польшаның қ оғ амдық телевидениесi iрi қ алаларда аумақ тық маң ызы бар он станцияғ а ие. Бұ лардан басқ а аймақ тарда 14 коммерциялық телестанциясы бар. Сондай-ақ, католиктер орталығ ы “Непокалянуведе католиктiк телеарнасы” іске қ осылғ ан.

Польша радиосындағ ы қ оғ амдық сипаттағ ы бес бағ дарлама жалпы поляктiк маң ызғ а ие, бiрiншi жә не бұ рынғ ы тө ртiншi бағ дарлама “Радио Бис” тә улiк бойы жұ мыс iстейдi, екiншi жә не ү шiншi бағ дарлама тә улiгiне 20 сағ ат жұ мыс iстейдi. Жалпы поляктiк маң ызы бар “Голос Харцества” поляк Харцерлерi Одағ ының радиосы тә улiк бойы жұ мыс iстейдi. Варшавадағ ы поляк радиостанциясы шетелдерге 20 сағ ат бойы хабар таратады. Ү ш коммерциялық радиостанциясы: “РФМ”, “ФМ”, “Радио Зет”, католиктiк “Радио Мария” елге тә улiк бойы хабар-ошар таратады. “Радио Мария” ө з хабарларын берудi таң ғ ы 6. 00 сағ атта бастайды. Польшада 140-қ а жуық жекеменшiк тә уелсiз жергiлiктi жә не аймақ тық маң ызы бар радиостанция жұ мыс iстейдi, соның он тө ртi тү рлi католик діні ө кілдерінің иелiгiнде.

Поляк телевидениесiн қ айта қ ұ ру, хабар беру сапасына қ атысты кө п сын айтылып, баспасө з, телевидение бағ дарламасының кемшіліктері жиi сыналады. Телеэкранда кө рсетілетін фильмдердегi зорлық -зомбылық, мазмұ ны кү дiктi сериалдар, мағ ынасыз жарнамалар негізгі сынның ө зегі. Соң ғ ы уақ ытта Польшаның ұ лттық жарнама индустриясы пайда болып, тележарнама, ә сiресе поляк азық -тү лiк ө нiмдерiне қ атысты жарнамалар жақ сара тү скен. Ұ лттық телесериалдар тү сіру қ ыруар қ аржыны талап етеді. Сондық тан оларды ә зiрге тү сiруге қ аржы кө здерінің болмауынан кешеуілдеуде екен. Қ азіргі таң да жиырма жыл бұ рын тү сірілген поляк-кең ес сериалдарын кө рсетумен шектелуде.

1995 жылы Польша телевидениесінің 91 пайызы, екiншi арнасының эфирінің 75 пайызы шетелдiк фильмдермен толтырылады. Телевидениедегi жартысына жуық ө нiм, соның iшiнде коммерциялық жолмен алынғ ан Американдық фильм 49 пайызын қ ұ райды. Мә дениеттi американизациялауғ а қ арсы шық қ ан коммунистер, сосын “Солидарность” саяси тобы қ арсы болуына байланысты қ азiр американ фильмдерiн кө рсетуге жасанды тү рде шектеу қ ойылып отыр екен. Мә селен, “Канал+Польска” Еуропалық, соның iшiнде сапасы жақ сы француз фильмдерiн кө рсетуімен кө рермен кө ң ілінен шығ ып келеді. Қ азір осының бә рiне шек қ оятын Польшада ұ йым жоқ. Поляк телевидениесiнде таза поляк дiнін, тілін, ділін насихаттайтын хабарлар, публицистикалық бағ дарламалар да баршылық.

Елдiң жаң а Президентiн сайлау жылында баспасө з жә не электронды бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары тегiс қ атысты. Президенттi сайлау науқ аннан соң сарапшылар БАҚ -тың рө лi туралы қ орытынды жасады. Жетекшi басылымдардың бiрi “Газета Выборча” қ азіргі Президенттің кандидатурасын барынша қ уаттады. Обьективтi тепе-тең дiктi сақ тау мақ сатымен газет басқ а да кандидаттар туралы да жазды.

“Газеты Выборча” газетiнiң бас редакторы Адам Михниктiң Санкт-Петербургте 1996 жылы 1 ақ панда ө ткен “дө ң гелек стол” басындағ ы мә жiлiсте: “Баспасө з телевидениеге қ арағ анда “плюралистеу” болғ андығ ын атап кө рсеткен болатын. Алайда саяси фактор шешушi маң ызғ а ие болды: ө з кандидаттарының пайдасы ү шiн пiкiр бiлдiрген “оң шыл” орталық пен “оң шылдар” Польшаның ө ткенiнен сыр тартса, “солшылдар” келешектi қ орғ ауды негiзге алды. “Газета Выборча”, “Жечьпосполити”, “Супер экспресс” – оң шыл бағ ытты ұ станғ ан басылымдар Валенсе мен Куронды мадақ тау басылымдарын жариялап, Квасневскийдi сынауғ а кү ш жұ мсады. Поляк телевидениесiнде тек бiр ғ ана кандидат Валенсенi ғ ана насихатталды. Телевидение “антикоммунизмдi” насихаттап, Президенттiк орын ү шiн болғ ан кү ресте А.Квасневскийдiң жең iске жетуiне кө мектестi [2, 36-б], -деп пікірін ашық айтады.

Ақ парат агенттiктерi. “ Поляк баспасө з агенттiгi” (ПБА). Мемлекеттiк ақ парат агенттiгi. “Польпресс” агенттiгiнiң негізінде 1945 жылы 18 қ азанда қ ұ рылғ ан, Варшава қ аласында орналасқ ан.Меншiктi тiлшiлер мен шетел ақ параттық агенттiктерiнен келетiн хабарлармен поляк газеттерiн, радио жә не телевидениесiн, мемлекеттiк орындарды толық қ амтамасыз етедi. Ақ паратты шетелге кү н сайын бiр миллионғ а жуық сө з таратады. Алуан тү рлi кө кейкестi тақ ырыптағ ы 30-ғ а жуық бюллетендерiн, қ ұ жаттар жинақ тарын басады. “ Поляк баспасө з агенттiгi” шетелдiк жазылып алушыларғ а ақ паратты орыс жә не ағ ылшын тiлдерiнде жеткiзiп отырады, кү нiне орта есеппен 25-30 материал береді.Қ ызметкерлер саны 800 адам. Агенттiктiң шетелде 25 бө лiмi жә не жергiлiктi 48 бө лiмшесі бар екен.

“ Поляк баспасө з агенттiгi” фотохабарларын “Фотоақ параттық орталық агенттiгi” таратады. “ Поляк баспасө з агенттiгiнің ” ә лемнiң 48 елінің ақ параттық агенттiктерiмен берiк байланыс орнатқ ан.

“Интерперсс Поляк агенттiгi” 1967 жылдың мамырында қ ұ рылғ ан, Варшавада орналасқ ан. Польшаның саяси, экономикалық жә не мә дени ө мiрi жайлы ақ парат бередi. Кү нделiктi ақ парат бюллетенiнiң “Қ азiргi Польша” айлық бюллетенiн, “Польша” кө ркем безендiрiлген журналын, ә р тү рлi анық тамалық, сараптамалық материалдарды қ амтитын, кө кейкестi тақ ырыптағ ы шетел тiлдерiндегi кiтаптар жә не брошюралар, поляк фотосуреттерiнiң альбомын басып шығ арады.

“Фотоақ параттық орталық агенттiгi” (ФОА). Баспасө з жә не ақ парат агенттiгiнiң “Фотохроникаларының жұ мыс агенттiгiнiң ” жә не “Полякфильмнiң ” бiрiгуiнiң нә тижесiнде 1951 жылы қ ұ рылды. “ФОА” “ПХР” жә не шетелдегi кү нделiктi оқ иғ аларын кө ркем бейнелейтiн фотоақ паратты баспасө зге, кiтап басылымдарына жеткiзедi. Ақ парат агенттiгiнiң фотоқ ызметтерiмен жә не кө птеген шетелдiң фотоагенттiктерiмен фотоақ парат алмасады [3, 24-б].