Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






ХVІІ-ХІХ ғасырдағы Еуропа журналистикасы






ХҮ Ш ғ асырда Еуропа журналистикасы жаң а экономикалық, ә леуметтік, саяси жә не идеологиялық пішінге ене бастады. Феодалдық -экономикалық қ арым-қ атынастан капиталистік қ атынасқ а кө шті. Ғ ылым мен философияда рационализм бағ ыты, ал саясат пен діни ө мірде толеранттық ұ станымы етек жайды. Аталғ ан қ ұ былыстар ө з жолын кү рделі кү рестен кейін алды. ХҮ Ш ғ асыр – революциялық қ анды қ ақ тығ ыс пен тә уелсіздік ү шін соғ ыс ғ асыры болды. Ә леуметтік-экономикалық жә не саяси жетістіктер рухани ө мірмен тығ ыз байланыста болып, «Ағ арту» деген атауғ а ие болды. Ел мен жер аралау, халық аралық кітап саудасы, аударма ісі мен хат алмасу арқ ылы жаң а идеялар пайда болды. Ағ артушылық бағ ытының қ алыптасуы журналистиканың қ ызметінің пайда болумен тұ спа-тұ с келді жә не оның ө з заң дылығ ы бар. Тарихта бұ л кезең ді «жеке журнализм дә уірі» деп атайды. Кез келген мерзімді басылымның артында ө з идеологиясын насихаттаушы ретінде редактор тұ рды. Сондық тан жазушылар мен философтар ө з кө зқ арастарын насихаттау ү шін журнал шығ ару қ ызметіне жү гінген. Сол арқ ылы журналдар идеялар мен кө зқ арасты қ алың бұ қ арағ а таратушы ең маң ызды коммуникациялық қ ұ рал болып саналды.

Еуропалық Ағ артушылық тың бастауы ХҮ ІІ ғ асырдың соң ындағ ы ағ ылшын деистері мен философтарының кө зқ арасымен байланысты болды. 1689 жылы қ абылданғ ан «Қ ұ қ ық туралы билль» (Джон Локтың кейбір философиялық концепцияларына сү йенген) тек қ ана Англия ү шін емес, бү кіл Еуропа халқ ы ү шін маң ызды оқ иғ а болды. Себебі, «Қ ұ қ ық туралы билльде» тұ лғ а мен мемлекет арасындағ ы қ арым-қ атынастың жаң а моделі қ арастырылғ ан болатын. Джон Локтың «Біз тә уелсіз болып ө мірге келеміз, сондай-ақ есті болып туамыз» деген тұ жырымы кө п адамдар ү шін тұ тастай ақ иқ ат болып кө рінді. Вольтер: «Лок адамның ақ ыл-есін кө з алдымызғ а адамның ішкі қ ұ рылысын тү сіндірген анатом сияқ ты суреттей білді», - деп жазды. Кө п француз ойшылдары Монтескье, Вольтер, Прево мә дениет, идеология жә не мемлекет қ ұ рылымындағ ы ең жаң ашыл жә не жемісті оймен танысу ү шін Англияғ а сапар шегеді. Журналистика саласындағ ы ойшылдар кө ң іл кө теру арқ ылы қ оғ ам пікіріне ә сер етуді мақ сат етіп қ ойды. Сондық тан да бұ л кезең дегі басылымдар қ арапайым жә не тү сінікті тілде жазылуымен ерекше кө зге тү скен. Бұ л олардың мақ сатын тағ ы да айқ ындады.

Даниэль Дефо: «Егер де менен біреу ең жақ сы стиль қ андай болуы керек деп сұ раса, мен ақ ымақ тар мен есуастарды қ оспағ анда ә р тү рлі мамандық бойынша қ ызмет атқ аратын 500 адаммен оң ай тіл табысуғ а болатын тіл деп айтар едім», - деген екен. Дефо ө зі жазғ ан сатиралық ең бектері арқ ылы ә рдайым ө з мақ сатына жетіп отырғ ан тә жірибелі памфлетші, полемист ретінде танымал болды. Оның «Диссиденттермен кү ресудің ең қ ысқ а жолы» атты памфлеті ағ ылшын шіркеуі тарапынан тү скен діни қ ысымғ а бағ ытталғ ан. Алайда, ол памфлетте қ арсы бағ ытталып отырғ ан адамдардың ө здерін адастыратындай етіп жазғ ан. Осы ө ткір карикатурасы ү шін оны сотқ а тартып, табылғ ан мә ліметтерді кө пшілік алдында ө ртеп, айыппұ л тағ айындап, ү ш рет халық алдына масқ аралап (позорный) бө ренеге таң ғ ан. Дефо азаматтық ө лім жазасын ө зінің игілігіне айналдыра білді. Қ амауда отырып ол сатылымғ а жаза орындалар кезде тарағ ан «Гимн позорному столбу» (1703ж.) атты памфлетін жазып шығ ады. Алаң да жиналғ андар оғ ан гү л шоқ тарын лақ тырып, ду қ ол шапалақ пен қ арсы алады. 1704 жылы Дефо қ амаудан шық қ аннан кейін тә уелсіз журналист ретінде ө зінің «The Weekly Review» атты журналын шығ ара бастайды. Қ амауда отырып Дефо «Халық қ а одан да сыйлы бола бастайды. Ол сатира, саяси шығ армалар мен полемикалық мақ алалар жазады. Оның аптасына тө рт рет шығ ып отырғ ан «Франция мен бү кіл Еуропа арасындағ ы қ арым-қ атынастың кө рінісі; Францияның ә сері қ аншалық ты» атты журналы халық тың басылымына айналды. Сондық тан да ол ағ ылшындық тардың алғ ашқ ы мерзімді басылымы деген атқ а лайық» [1, 91-б]. Дефо кө біне ө з материалдарымен толтырылып отырғ ан журналды 1713 жылғ а дейін шығ арып отырды, сол себепті оны «Ревью мырза» деп те атағ ан.

Ағ ылшындық тардың ағ артушылық журналистикасында адамның пікіріне ә сер етудің екі тә сілі дамыды. Олар: сатиралық жә не моральдық -дидактикалық. Бұ л екі бағ ытты бір-бірінен ажыратып қ арастыру ө те қ иын. Алайда, бө лек қ арастыратын болсақ, Джозеф Адиссон мен Ричард Стильдің журналистік қ ызметі бір тө бе, Джонатан Свифтің сатирасы бір тө бе. У.М.Теккерей пайымдағ андай, «Ең жабайы тырнақ пен тұ мсық, ең мық ты қ анат – Свифте болғ ан» [1, 25-б]. Свифтің ең жақ сы кө рген жанры сатира болғ ан. Ол публицистикалық туындыларына ө з атынан қ ол қ оймай, басқ а аттармен басып, оқ ырманды адастырып отырғ ан. Ал баспасө зде мақ аланың анонимдігіне тыйым салынғ ан кезде, Свиф қ арсы шығ ады. Ол осы оқ иғ ағ а байланысты: «Заң ның бұ л бабы ө здерінің керемет туындыларын жариялап отырғ ан дін жолында шығ армалар жазып, белгісіз болып қ алуды қ алағ ан адамдардың қ ызметін тө мендетеді. Себебі, шын талант жә не білім иелері шексіз ұ яң дық ты серік етеді. Олар ө з ойларының, ақ ылдарының жемісін басқ аларғ а бере отырып, толық сенімді бола алмайды» [1, 49-б], - деген екен.

1696-1697 жылдары Свиф бір уақ ытта ұ зақ ө мір сү руге лайық екі бірдей памфлет жазады. «Кітаптар қ ақ тығ ысы» жә не «Бө шке ертегісі». «Бө шке ертегісі» Свиф қ алдырғ ан шығ армашылық мұ раның ішіндегі ең ү здігінің бірі. Онда Свифтің ағ ылшын революциясына кө зқ арасы мен пуритандардың қ ызметіне пікірін ашық білдіріп, реформацияғ а, христиандық сенімді тарату бағ ыттарына пародия жасайды. Петр, Мартин жә не Джек деген бейнелер католицизм, лютерандық жә не кальвинизмнің (пуритандық) кө рінісі ретінде танылады. Свифтің саяси кө зқ арасы Виг партиясының жағ ында болғ ан. Алайда, 1709-1710 жылдары ол «The Examiner» («Зерттеуші») атты апталық басылымның редакторы болып тағ айындалып, (1710 жылы қ араша – 1711 жылы шілде 13-43 сандар) Вигтермен қ арым-қ атынасын тү бегейлі ү зеді. Свиф Виг партиясының кө шбасшыларына қ арсы бағ ытталғ ан бірқ атар ө лең, памфлет, мақ алалар жариялайды. Саяси кү рес барысында Свиф: «Біздің қ арсыласымыздың партиясы ө з жең ілісінен кейін кө п бос уақ ытқ а ие бола отырып, ақ ша жинаумен айналысуда. Ө з оқ ырмандарының жү регіне жол тапқ ан керемет талантты адамдарды жалдап, жала жауып кө птеген материалдар жариялағ ан» [1, 78-б], - деп жазады. Тіпті Свифтің «Гулливердің сапары» атты ү лкен романының ө зі астарлы памфлет жанрында жазылғ ан. Себебі, онда бір емес, бірнеше мә селелер талқ ыланады. Британияның мемлекеттік қ ұ рылымынан бастап ә лем ойшылдарының кө зқ арасты жә не адам рухани кейпін шебер суреттеген. Свифтің «Бикерстаф қ ағ аздары» (1708-1709ж.ж) атты памфлеттер жинағ ы Ричард Стиль мен Джозеф Аддисонның танымдық журналистикасының пішінін қ алыптастырды. Свиф Исаак Бикерстафтың есте қ аларлық комедиялық бейнесін (маска) сә тті жасап шығ арды. Сол кездері ресми газеттің редакторы қ ызметінде болғ ан Ричард Стиль Свиф жасағ ан масканы 1709 жылы жаң адан шық қ ан журналда пайдаланады.

«The Tatler» («Болтун») атты атауғ а ие болғ ан, «Исаак Бикерстафтың «Болтуны» атты тақ ырыпшамен басылғ ан Стильдің журналы тек ағ ылшындық емес, бү кіл еуропалық танымдық журналистиканың бастауы болды. Басылым Бикерстафтың «міндетті жә не маң ызды» болып табылатын оқ уғ а қ ызығ ушылық тудыратын алғ ы сө зімен басталғ ан. Сә тті табылғ ан маска мен нақ ты бағ дарлама арқ ылы бұ л басылым ағ ылшындық тардың жү регіне жол тапты. 1710 жылы ө з досының баспагерлік қ ызметіне Джозеф Эдиссон қ ызығ а бастайды. «The Tatler» журналында Адиссон: «Ө зіне керекке қ ол жеткізді. Ә лемдегі ең керемет ә ң гімеші сө з алды», -деп жазады. Эдиссонның келуімен журнал басылымдарының сапасы арта тү седі. Ал оның ағ ылшын эссеистикасының қ айталанбас ү лгісі болып саналатын эсселері сол кезең нен кейін де бірнеше мә рте басылып шық қ ан. «The Tatler» журналының қ ұ рылымы ә р санның композициясын қ ұ рағ ан бір эсседен тұ рғ ан. Эссені таң дап алынғ ан масканың атынан Лондон ө мірінің ә р тү рлі оқ иғ аларына арнап Стиль мен Эдиссон жазып отырғ ан. Эсседен басқ а журнал нө мірде «The Tatler» журналы аптасына ү ш рет шығ ып отырғ ан, сонымен қ атар қ ысқ а хабарландырулар мен ақ параттар басылып отырғ ан. Иссак Бикерстафтың маскасы ө зінің тартымдылығ ын жоғ алтып алады деп қ орық қ ан Аддисон мен Стиль журналдың шығ уын ең танымал бола бастағ ан сә тінде, яғ ни, 1711 жылдың басында тоқ татады. Сол жылы Аддисон мен Стильдің шығ армашылығ ындағ ы ең сә тті басылым «The Spektator» («Кө рермен») атты журнал шығ ады. Бұ л жолы Аддисон мен Стиль саясат, ә дебиет, философия, театр туралы тақ ырыптарғ а пікір таластыратын клубты, маскалардың галереясын жасап шығ арады.

«Кө рермендегі» ең сә тті шық қ ан образ ауылдың қ арапайым джентельмені, қ оршағ ан ортағ а аса қ ызығ ушылық пен қ арайтын ағ ылшындық Роджер де Коверли болды. «Мен бұ л ө мірде адамзаттың бір бө лігі емес, оларды бақ ылап жү рген кө рермен сияқ ты ө мір сү рудемін. Сол арқ ылы мен тә жірибе жү зінде болмаса да, мемлекет қ айраткері, ә скери адам, саудагер де болдым. Теория жү зінде мен ә ке мен кү йеудің рө лін жақ сы білемін. Экономикалық жә не қ оғ амдық қ ателіктерді соның қ ақ ортасында жү рген адамдардан жақ сы білемін. Қ ысқ асы, мен ө мірімнің ә р сә тінде кө рермен жә не бақ ылаушы болдым, осы рө лімді ә рі де жалғ астырмақ пын» [2, 328-б], -дейді.

«The Spektator» журналының таралымы 14 000 данағ а дейін жеткен. Еуропадағ ы оқ ырмандар бұ л басылымның шығ уын асығ а кү тіп отырғ ан. Алайда, Аддисон мен Стиль таң дап алғ ан баспагерлік стратегияғ а адал болып қ алады. «The Spektator» журналы танымалдық тың шың ына жеткенде, олар ә деби маскаларын ауыстыру туралы шешім қ абылдайды. «The Spektator» екі жыл жарық кө ргенде жалпы 555 саны шық қ ан, соң ғ ы санында кейіпкерлердің бірінің аяқ асты отбасын қ ұ ратындығ ы, басқ а кейіпкерінің ө мірден озғ андығ ы туралы айтылады. Қ атысушылар клубы осымен тоқ татылады. «The Spektator» журналының орнына 1713 жылы жаң а маска жә не жаң а журнал «Тhe guirdan» («Опекун») шық ты. «Тhe guirdan» журналы да алдың ғ ысы сияқ ты ү лкен табысты болды. Алайда тек бір жыл кө лемінде ғ ана шығ ып отырды. Осы журналдың соң ы Стиль мен Аддисонның журналистік тандемінің де соң ы болды. 1714 жылы Аддисон ө зі жалғ ыз «The Spektator» журналының жалғ асын шығ ара бастады, алайда, оның тек 635-ші санына дейін ғ ана жеткізеді [3, 244-б]. «The Spektator» журналы мен басқ а да аддисондық журналдар Еуропадағ ы журнал дә стү рінің дамуының феномені болды. Тек қ ана Англияның ө зінде оғ ан ұ қ сатылып шығ арылғ ан оннан аса басылымдар болды. Баспасө здегі алғ а жылжулар 1846 жылы Ричард Хоу ойлап тапқ ан ротациялық баспа машинасының жасалуымен жү зеге асты. Бұ л уақ ытта «The Times» та ө з жұ мысын тоқ татпай, 1848 жылы рулондық қ ағ аздың екі жағ ына, сағ ат сайын сегіз мың дана етіп баса алатын машинаны іске қ осты. Баспа қ ұ ны 25%-ғ а тө мендеді. 1881 жылы Фредерик Уилкспен патенттелген қ аріптерді механикалық тү рде басатын баспа машинасын қ олданып, «The Times» бұ л шайқ аста жең іске жетті.

Коммуникация саласында баршаны таң қ алдырғ ан инновациялардың бірі ақ парат агенттіктерінің пайда болуы еді. Ә лемдегі ең бірінші ақ парат агенттігі 1835 жылы Парижде пайда болды. Оның негізін салғ ан Шарль Луи Гавас ө з қ ызметін шетелдік бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарындағ ы жаң алық тарды жергілікті газеттерге жедел тү рде аудармалар жасайтын «Гавастың аудармалар бюросынан» бастады. Кейін ақ парат агенттігі шетелдік БАҚ -тан, ө з тілшілерінен алынғ ан ақ параттарды шапшаң аударып, Париж газеттеріне, кейін аймақ тық жә не шетелдік бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына сатты. Теміржолдың жылдамдығ ы тө мен, телеграфтар енді шығ ып жатқ ан уақ ытта ақ паратты жылдам алу ү шін Гавастың ақ параттық агенттігі кө гершін пошталарын пайдаланды. Гавастың кең сесі Париждің бас почтамтының кө шесінде орналасқ андық тан, хаттарды алу мен жіберуде ешқ андай қ иындық туындамады. Онере'Де Бальзак «Париж баспасө зі жө ніндегі монографиясында» Гавас мырзаның «Баршаны ақ паратпен қ амтамасыз еткенін, ал ақ параттың ең қ ызық тылары мен жаң асын ақ шаны кө п тө леген редакцияғ а сататынын» [4, 15-б] атап кетеді.

Гавастың ақ парат агенттігінде жұ мыс істеген Бернхард Вольф пен Питер Юлиус Ройтер кейіннен ө з ақ парат агенттіктерінің негізін қ алады. 1848 жылдары Еуропаның ү ш ең танымал ақ парат таратушылары біріге жұ мыс істеді. 1848 жылдың соң ында Вольф «National Zeitung» атты Берлиндік газеттің атқ арушы директорының қ ызметіне тағ айындалып, ө зінің агенттігін ашты. Ол редакцияғ а тікелей телеграф қ осып, газет бетіне Лондон мен Франфурттан жаң а жолмен алынғ ан ақ паратты жариялады. Телеграфтың бағ асының жоғ ары болуына байланысты, Вольф жеке тұ лғ алармен, ө зге газет баспагерлерімен келісімшартқ а отырып, Парижден, Лондоннан, Штетиннен, Гамбург жә не Франкфурт-Майннен алынғ ан биржа ақ параттарын сатып отырды. Осылай «Telegrafisches Korrespondenzbuero (B. Wolff)» («Телеграфтық корреспонденттік бюро» (Б. Вольф) жұ мысын бастады. Бастапқ ыда биржалық жаң алық тар ғ ана берілсе, кейіннен саяси ақ параттармен толық тырыла бастады. Неміс қ алалары мен Вена арасындағ ы телеграф байланысы жақ сарғ аннан кейін, Вольф жаң алық тар бюросының ішкі саяси жаң алық тар қ ызметін қ ұ рды.

Сол 1848 жылы Б. Вольфтың ақ парат агенттігінің дамуымен, немістің Кассел қ аласының тұ рғ ыны Питер Юлиус Ройтер ақ парат ә леміне ө з жолын бастады. 1849 жылдың басында Парижде баспағ а салық салынбайтынын пайдаланып, тү рлі қ ызық ты жаң алық тармен, саяси ақ параттармен толтырылғ ан газет ү нпарақ тарын шығ ара бастады. Ал Питер Юлиус Ройтердің ә йелі газеттегі ақ параттарды француз тілінен неміс тіліне аударып, ол Германиядағ ы оқ ырмандарына да таратылды. Ой қ аншалық ты жақ сы болғ анымен, қ аржы жағ ынан жең іліске ұ шырады. Соң ында газет қ арыздары ү шін жабылды, бірақ Ройтер мұ нымен жұ мысын аяқ тамады [5, 414-б]. Кейін Ройтер Бельгия, Нидерландия мен Германия арасындағ ы ақ параттың алтын кө пірі болып отырғ ан, Германияның Аахен қ аласына кө шіп барады. Бұ л қ алада ол «Берлин - Аахен» жә не «Париж - Аахен» телеграф желілерінен алынатын ақ параттарды пайдаланып, ө зінің алғ ашқ ы ақ параттық кең сесін ашты. Брюсель мен Аахен желілері сол кезең де ә лі іске қ осылмағ андық тан, ал теміржол арқ ылы ақ параттың ұ зақ тығ ынан, Питер Юлиус Ройтер ө зінің Гавастың қ ол астында істеген тә жірибесін пайдаланып, ақ парат алуда кө гершін поштасын пайдаланады. Кө п ұ замай Ройтердің ақ параттық кең сесімен Германия жә не Бельгия газеттері келісімшартқ а отырды. Бұ л жаң а ақ парат агенттігінің бірінші жең ісі еді. Жұ мысының жемісті жү руі ү шін Англияның қ ажет екенін Питер Юлиус Ройтер тү сінгенімен, оны еврей ұ лтынан шық қ ан немістің тың шысы деп қ абылдағ ан «The Times» бас редакторы қ абылдай қ оймады. Бір жағ ынан «The Times» Еуропаның кез-келген жерінде, АҚ Ш, Қ ытай, Ү ндістан мен Таяу Шығ ыста ө з тілшілерін ұ стады. 1851 жылы Питер Юлиус Ройтер Англияғ а кө шіп келіп, 4 қ азанда «Джулиус Рейтер» деген атпен «Суасты телеграфы» компаниясының негізін қ алады.

Журналистика тарихын зерттеушілер аталғ ан кү нді «Рейтер» агенттігінің негізі қ аланғ ан кү н деп атайды. Бұ л уақ ытта Питер Юлиус Ройтер жеткілікті қ аржы тауып, Еуропаның кө птеген орталық тарымен қ арым-қ атынас орнатты. Ройтердің жаң а компаниясының кең сесі Лондонның қ ор биржалары орналасқ ан ғ имаратта болды. Питер Юлиус Ройтер онда биржа ақ параттарын алуғ а жә не Еуропа биржаларының жаң алық тарын жеткізу туралы келісімшартқ а отырады. «Рейтер» агенттігі Па-Де-Кале бұ ғ азы арқ ылы ө ткен телеграф кабелі арқ ылы кү ніне екі рет саудагерлер мен биржа қ ызметкерлерін бағ алар мен нарық тағ ы ө згерістер туралы жаң алық тармен қ амтамасыз етіп отырды. Тіпті Ротшильдтердің қ аржы империясы да «Рейтермен» жұ мыстың тиімділігіне кө з жеткізіп, келісімшартқ а қ ол қ ойды.

1853 жылы «Рейтер» компаниясының «Тhe Continental telegraph» («Континенттік телеграф») деп атын ө згертіп, биржалық ақ параттарды ғ ана таратып қ оймай, ақ параттар ауқ ымын кең ейтуге тырысты. Ол ұ зақ уақ ыт бойы газет-журналдармен келісімшартқ а қ ол жеткізе алмады, оның бірден-бір себебі, «The Times» газеті болатын. Бірақ, Севастопольдің қ ұ лағ аны жө ніндегі ақ паратты бірінші жеткізіп «Тhe Continental telegraph» компаниясы саяси жаң алық тарды тарату жолындағ ы бірінші қ адамын жасады. Ағ ылшын газеттері бірінен кейін бірі «Рейтер» агенттігімен келісімшартқ а отыра бастады. 1855 жылы гербтік жинаудың тоқ татылуымен «The Times» пен ағ ылшын газеттері арасындағ ы монополиялық жағ дайы тө мендеп, 1858 жылы «Тhe Continental telegraph» компаниясының ақ паратын жариялады. 1860 жылдары «Рейтердің» беделінің ө скені соншалық, Карл Маркс Фридрих Энгельске жазғ ан хатында «Қ алай ойлайсыз, сауатсыз еврей Ройтердің артында кім тұ р?» [5, 412-б], - деген сұ рақ ты қ ояды. Тіпті, бір кездегі «The Times» бас редакторы сияқ ты оны барлаушы деп болжап, артында Ресей тұ р деп ойлайды.

Қ алай дегенімізбен де ү ш ірі ақ парат агенттігінің ө зара бә секеге тү суі заң ды болатын. 1864 жылы «Рейтер» Ганновер қ аласында филиалын ашып, Б. Вольфты ығ ыстырмақ шы болады. Бірақ Вольф арасына адам салып, Бірінші Вильельмнен кө мек сұ райды. Соң ында 1865 жылы Б. Вольф континентальді телеграфтік компаниясының басшылығ ымен келісімге келе отырып, ө з бюросын сатты. Ү ш мық тының арасындағ ы бә секелестік шең берден шығ ып кетпеуі ү шін, 1870 жылы ә сер ету аймақ тары белгіленген Картель келісімшарты қ абылданады. Бұ л келісімшартқ а сай «Рейтер» ө з ақ параттарын Ұ лыбритания мен Шығ ыс Азияғ а, «Гавас» – француз тілді елдерге, ал «Вольф» – Солтү стік жә не Шығ ыс Еуропағ а, Германия империясына жә не оның отар елдеріне ақ парат таратуғ а қ ұ қ ылы болады.

Баспа ү рдісіндегі технологиялық жаң алық тар жә не Еуропа мемлекеттерінде кең масштабта бастауыш білім берілуінің қ олғ а алынуы «бұ қ аралық», қ ымбат емес, қ арапайым адамдардың ү лкен аудиториясына арналғ ан мерзімді басылымдардың шығ уына ық пал етті. Француздық «Рenny press» кө шбасшысы – Эмиль де Жирарден болды. Ол ө з заманының ырғ ағ ына еліктей білген, шығ армашылық жолы қ ызық ты ХІХ ғ асырдағ ы Франция журналистерінің бірі еді. Ө з жұ мысын «La Mode» журналын 1829-1854 жылдары шығ арудан бастады. Журнал «La Mode» бастапқ ыда жоғ арыдағ ығ а ғ ана арналып шық са, кейіннен Жирарден оғ ан саяси ақ параттарды қ осып, сә н мен ақ сү йектердің ө мірі берілетін бағ анды алып қ алды. 1836 жылы Жирарден «La pressе» газетін шығ арды. Бұ л газеттің ерекшелігі бағ асы 40 франк қ ана, ө зге газеттерден екі есе тө мен бағ амен сатылды. Жирарден, «газет редакторлармен емес, оқ ырмандармен жасалатынын» ескеріп, олар жазылу арқ ылы басылым қ ұ нын шығ аратынын дұ рыс есептеді. Газеттің алғ аш шық қ ан жылында оғ ан 10 мың адам жазылса, жарнама газетке жылына 200 мың франк пайда ә келіп отырды. Жирарденнің жаң а газеті оқ ырманды тө мен бағ асымен ғ ана емес, жаң а есімдерді ө мірге ә келуімен қ ызық тырды. Мысалы, журналдың ә деби кө ркем-сын фельетондары бағ анын жү ргізген Теофиля Готье ү лкен беделге ие болды [6, 124-б]. Жирарден ө з газетін дербес басылымғ а айналдырды. Бұ л басқ арушы органдардың қ ытығ ына ө те қ атты тиді. 1848 жылы Жирарден Эжен Кавеньяктің бұ йрығ ымен сотталып, газеттің шығ уы тоқ татылды. Он бір кү ндік қ амаудан кейін Жирарден Президент сайлауына қ атыспақ шы болғ ан Кавеньяктің саясатына қ арсы шығ ып, президенттікке ө тпеуіне барын салып, Луи-Напалеон ханзаданың жағ ына шық ты. Алайда, заң шығ арушы жиынның қ ұ рамына енген соң, Жирарден бонопартизмге қ арсы шығ ып, сө з бостандығ ының қ олдаушысына айналды. Жирарден есімімен Еуропа мерзімді баспасө зінде «жасырын жарнама» пайда болды. Аталмыш жарнама мамандардың айтуынша ХVІІІ ғ асырларда жарық кө ргенімен, оларды редакция мә тіннен оң ай ажыратуғ а болатын. Алайда, ХІХ ғ асырдан бастап оларды ажырату қ иындай тү сті. Тіпті, ондай жарнамаларды газет бетіне жариялаудың жаң а ә діс-тә сілдері қ олданыла бастады. Жирарден осыларды ескере отырып, газеттің редакция шығ аратын бө лігіне шық қ ан жарнамағ а ақ шаны екі еселеп, ал жарнама беттеріне аз ақ ы алып отырды. Оның бірден бір себебі, халық редакцияның жазғ анына кө бірек сенді. Жирарден газетінің баспа моделі ө те қ ызық ты болды [6, 159-б]. 1848 жылы Венада Август Цанг жирардендік газеттің кө шірмесі ретінде – «Die Рressе» газетін шығ ара бастады.

Француздық «Рenny Рress» кезең інде «роман-фельетон» жанры қ алыптасты. Оның пайда болуы журналист жә не публицист Луи Веронның шығ армашылығ ымен байланысты болды. Ол 1835 жылы Гранд-операның директоры болу туралы тиімді ұ сыныстан бас тартып, «Соnstіtutionnel» газетінің иесі болды. Верон газетті келесі газетте жалғ асы бар романдар басу арқ ылы танымал етті. 1837 жылы онда басылғ ан роман Эжен Сю «Вечный жид» деп аталды. Бір қ ызығ ы Эжен Сюдің барлық романдары 1837 жылдан бастап роман-фельетон жанрында басылып шық қ ан екен. Олар қ олына ө мірі кітап ұ стамағ ан оқ ырмандардың жү регіне жол тауып, ө з кезегінде газетке деген қ ызығ ушылық ты оятады. Верон оқ ырмандардың талғ амына дұ рыс болжам жасап, шығ арманы дұ рыс таң дай білді. «Вечный жид» роман-фельетоны басылып тұ рғ ан кезең де оқ ырмандар саны ү ш мың нан тө рт мың ғ а жетіп, оқ у залдарында сауатсыз топтары жиналып, біреуге оқ ытатын болды. Роман-фельетон ө зін оқ итын оқ ырманды кү ттіріп, ө зінің абырой-беделін арттыра тү сті.

1830-1840 жылдары роман-фельетонмен қ атар француз журналистикасында ә деби-журналистік «физиология» жанры пайда болды. Бұ л жанрдың шығ уы 1826 жылы ә дебиетші, заң гер жә не гастрономияның білгірі А. Браийа-Савареннің «Талғ ам физиология» мақ аласының шығ уымен байланысты еді. «Талғ ам физиологиясында» философиялық ойлар, аспаздық мә зірлер мен тарихқ а қ атысты ә ң гімелер, ә зіл-қ алжың дар ұ штастырылды. Браийа Савареннің ең бегінен кейін, «физиология» ғ ылыми аренадан кетіп, саяси жә не тұ рмыстық мә нге ие болды. Физиологиялар жалғ ан ғ ылыми тілде, бө лімдерге бө лініп басылып отырды. Кейде физиология сатиралық саяси памфлет тү рінде де жазылды. Мысалы, 1832 жылы шық қ ан «Алмұ рттың физиологиясы» памфлетінде алмұ рт бейнесіндегі француз королі суреттеледі. 1841 жылы француз королі Луи-Филипп «Қ олшатыр физиологиясында» бейнеленіп, король-буржуаның бейнесімен ұ штасады. Физиологияның жазылуына кез-келген оқ иғ а себеп болады. Бірінен кейін бірі «Қ алжың қ ойдың физиологиясы», «Фетрден жасалғ ан қ алпақ тың физиологиясы», «Кә мпиттің физиологиясы» т.б. жарияланды. Бұ л жанрдың танымалдылығ ының шың ы 1841 жылы болды. Себебі, бұ л жылы 80-нен астам физиология жарық қ а шық ты.

1842 жылы «Большой город» атты тү рлі авторлардың ең бегі физиология жинағ ында Оноре де Бальзактың «Монография о Парижской прессе» туындысы жарық қ а шық ты. Журналистік жә не редакторлық тә жірибесі бар Бальзак ХІХ ғ асырда ө згеріске ұ шырағ ан баспагер мен редактордың ә леуметтік статусын атап кетті: «Редакторлар газет басшысынан қ оғ амғ а танымал адамды жасап шығ аруғ а тырысады. Кейде олар префект, мемлекеттік кең естің мү шесі бола алады. Ол қ олданысқ а ө з мақ алаларын жіберіп, қ оғ амның пікірін қ алыптастырады. Ол жағ дайларғ а байланысты іске, кітапқ а, адамғ а дем бере де, қ ұ ртып жібере де алады»[6, 134-б]. Оғ ан мысалы Эмиль Жирарденнің ө мірі. Ол ө мірінде мемлекеттік биліктің шың ына шығ ып, қ оғ амның белді азаматы болды. Бұ л кезде баспагерлер мен редакторлар ө з газеттерінің арқ асында дербес болады.

Журналистика саласындағ ы жалақ ының ө суі бұ л мамандық қ а деген сұ раныстың артуына ә келді. Жалпы алғ анда, Верон мен Жирарден сияқ ты баспагерлер мен редакторлардың шығ армашылығ ы журналистиканың жаң а дә уірін – бұ қ араның талғ амына негізделген журналистиканы қ алыптастырды. Бұ қ аралық мә дениеттің элементтері ХІХ ғ асырдың екінші жартысында белсенділік таныта бастады. Бұ л кезең нің газеттері саяси кү рестің емес, кә сіпкерліктің бө лшегіне айналды. Бұ л баспасө здің ерекшелігі сенсациялық қ ылмысты ә шкерелеуге ұ мтылуы. 1827 жылы «Blackwood's Magаzine» таза юмормен жазылғ ан «Об убийстве как одном из изящных искусств» атты Томас де Куинсидің мақ аласы жарияланды. Т. Куинси ө лімді жаң а кө зқ араспен, оны жан-жақ ты суреттеп жазды. Бұ л мә дениеттің маргиналды аймағ ы, яғ ни, жасырын дү ниеге ұ мтылыс, қ ұ пияны ашу – барлығ ы викториянды дә уірде де ө з жалғ асын тапты. Ө з ө мірінің ү рейлі оқ иғ алары оқ ырманды жең іл неврологиялық жағ дайғ а ә келеді. Тіпті, 1880 жылдың «белгілі» қ ылмысы, Джек Потрашительдің сериалы адам ө лтірулері - сол заманғ ы, викторияндық дә уірдің қ ұ пиясы болып қ алды. Осы жолдың тағ ы бір жалғ астырушысы кү нделікті шығ атын француздық газет «Pette Journal» («Кішкентай газет») деп аталды. Газеттің негізін 1861 жылы М. П. Мило қ алады. Адамның жаны тү ршігерлік қ ылмыстар туралы материалдар жариялау арқ ылы таралымын кө бейіткен газеттегі оқ иғ алар қ аншалық ты қ орқ ынышты болса, оқ ырмандары да соғ ұ рлым кө бейе тү скен. Мысалы, осындай тә сілдің арқ асында 1869 жылдары газеттің таралым саны 470 000 данағ а жеткен. «Бұ қ аралық» баспасө з суретті басылымдардың ә діс-тә сілін тез мең геріп ә кетеді. 1870 жылы М. П. Мило Париждің барлық суретті баспаханаларын сатып алып, миллиондағ ан данамен шығ атын, Франциядағ ы алғ ашқ ы кү нделікті суретті газетті шығ арды. Салыстыра кетсек, Англияда алғ ашқ ы кү нделікті суретті газет «Daily Graphic» 1890 жылдары пайда болды. Германияда бірінші суретті газет 1843 жылы Иоган Вебердің басшылығ ымен Лейпциг қ аласында шық ты. «Leipziger illustriete Zeitug» деп аталғ ан газет аптасына бір рет шық ты. Ол тез танымал болып, 1873 жылы газеттің таралымы 18 000 данағ а жетті. Англияның чартистік баспасө зі, Францияның республикалық баспасө зі, Германияның социалистік басылымдары – осығ ан дейін қ алыптасқ ан «бұ қ аралық» журналистиканың сара жолынан ө тті.

ХІХ ғ асыр журналистикасындағ ы атаулы оқ иғ а ретінде негізін 1896 жылы Альфредо Хрмсворт салғ ан «The Daily Mail» газетінің пайда болуымен қ алыптасқ ан «жаң а журнализм» дә уірін атап кетуге болады. Сонымен қ атар, кейінгі викториандық эстетизмнің ә серінен шық қ ан «Кішкентай журналдар» дә стү рімен, Ори Бердслидің иллюстрациясымен шық қ ан «Yellow Book» жә не «The Savoy» журналдарының да баспасө з тарихында ө зіндік орны бар.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.