ХӨСРӘҮНЕҢ ТӘРБИЯСЕ

Болай хә бә р килә остаз агадан

(Камил булган һ ә р эштә ул — аң а дан!):

Нә ү ширван шаһ ү лгә ч — ае тотылгач,

һ омай сө еклесе Һ ормузга кунгач,

Ата тә хтен билә п ул тугрылыкта,

Гаделлектә дан алды бар халыкта.

Тотар иде атасының юлын, чын,

Ышанычлы кануннарын, йоласын.

һ ә м аннан соң, чалып Тә ң регә корбан,

Телә де ул таза, матур бер углан.

һ ә м Аллага җ итеп ихлас келә ү лә р,

Угыл туды — гү зә л, сафлыкта гә ү һ ә р.

Нә къ Алланың бү лә клә р диң гезеннә н

Бер ә нҗ е-шә м кебек, нурдан тө зелгә н.

Аның бә хте — Ватанның бә хте бергә,

Йө зендә шаһ лыгы балкыр гомергә.

Җ итезлектә бу, дип, нә къ хө срә ви зат,

Атасы куйды «Пә рвиз» дип кушамат.

Нә фислеге камил булгач җ исемдә,

Бирә Хө срә ү дигә н изге исем дә.

Яң аклары кояштай — кү з багалмас,

Йө зен кү ргә ннең кү ң лен кайгы алмас.

Атасына китергә ндә кү рергә,

Йө реттелә р тиң итеп исле гө лгә.

Җ офар тә не ефә клә ргә тө релде,

Якут-алмаздан артык яшерелде.

Бишегеннә н тө шеп, сипте җ иһ анга

Сө енеч орлыгын ул барча җ анга.

Яше берлә һ ушын арттырды Алла,

Белем һ ә м аң, фә һ емлә ү артты анда.

Бише тулгач, ачылды киң бу дө нья —

Кү п ә йберне тө шенде ул уенда.

Ниһ аять, шаһ задә гә булгач алты,

Кү реп, кү п нә рсә лә рдә н гыйбрә т алды.

Җ идедә бу малай — чибә р вә тө з буй —

Сибеп йө рде чә чә к-гө ллә ргә хушбуй.

Матурлыкта бө тен җ ирдә алып дан:

«Йосыфтыр бу!»— диде һ ә ркем, калып таң.

Атасы куйды остаз бу шаянга,

Югалмасын диеп вакты заяга.

Гомер узып тагын да беркадә рле,

Сә лә тенчә булып Хө срә ү һ ө нә рле.

Гаҗ ә п остарды фә н-гыйлем сү зендә:

Камил энҗ е фикерлә р диң гезендә.

Матур сү згә ө йрә тү че ү зе дә

Оялып, ә йтмә де аң ар сү зен дә.

Белемнә р кү п, фикерлә р нечкә кылдан,

Сү зендә кыл ярыр, кү ң лендә илһ ам.

Тугыз яшьлә рдә туйды һ ә р уеннан,

Баһ адирлык килә иде кулыннан.

Уны тулгач, кылыч, кын такты билгә,

Ничә дошман башын очыртты җ иргә.

Чишә р иде ук атып кыл тө енен,

Кылыч орып турайтты тау бө гелен.

Тө зә п атса угын дошманга, һ ич тә

Чыдар калкан юк иде шундый кө чкә.

Унар җ ә яне бергә тарткан ир дә

Тоталмады моның җ ә ясен иң дә.

Кә мә нтеннә н котылмас иде дошман,

Ничә кяферне ү ткә рде кылычтан.

Яшен кебек иде кү крә п томылса,

Тишелер булды таш, сө ң ге томырса.

Тә мам ундү рткә җ иткә нендә Хө срә ү,

Гыйлем кунды аң арга мисле Сә мрә ү.

Кү рә белде яшерелгә н гыйлемне,

Ни яхшы, ни яман — бар да беленде.

Бар иде бер Бө ек Мобед, атаклы,

Олуг биккә намуслы, кү ң ле якты,

Аң ар мә гълү м иде ялган да, чын да,

Белеп һ ә рбер хә зинә ачкычын да,

Кыдырган җ ир йө зен, тө рлечә гизгә н,

Кук аның язмышын ү зендә тө згә н.

— Бул остазым! — диде Хө срә ү шуң ар, нә къ

Шуның каршына барды ул җ ә яү лә п.

Иелде һ ә м итә генә тотынды,

Гыйлем кү ленә гә ү һ ә р эзли чумды.

Алыл тә гълим-белем, яктыртты кү ң лен,

Сабак газабына киң тотты кү ң лен.

Вә кү п фә ндә шаһ углы булды ө лгер,

Ачык булды аң ар бар кү ктә ге сер.

Гаять кү п җ ыйды хикмә тне гомердә,

Беренчел ә рдә н булды ул гыйлемдә.

Гафиллектә н уяулыкка юл алды,

Шул ирлеге белә н ул шаһ булалды.

Таралса гаскә ре һ ә м китсә рә те,

Гыйлем бирде, киң ә ш, акыл ө йрә тте.

Шулай бик яшьли кү рде эш юнен хуш:

Ул уздырмас иде һ ичбер кө нен буш.

Аны сө йде анасы җ аннан артык,

Җ аныннан һ ә м дә дө ньясыннан артык.

Озын гомер телә п шаһ бу угылга,

Кисә тте, чик куйды зыян-золымга.

Чыгарды илгә: кү р авыл-шә һ ә рне!

Берә ү рә нҗ етсә, тиде шаһ каһ ә ре.

— Кеше кү п йө рмә сен аның янында,

Вә терлек сө рмә сен тарлауларында.

Берә ү бакса, кыеп, углы йө зен бер

Җ икерде шаһ, чә чеп усал сү зен гел:

— Оятсызлар, нигә шулай багасыз.

Җ ә залыйм, кем тидерсә балага кү з!

Югыйсә шаһ иде гадел, тыйнак зат.

Фә кыйрь һ ә м бай белә н йө рде уйнап нә рд.

Халыкны һ ә р тарафтан ул кү тә рде,

Залимнар камчысын илдә н китә рде.

Һ ОРМУЗ ХӨ СРӘ Ү ГӘ Җ Ә ЗА БИРГӘ НЕ

Шулай бермә л бу Хө срә ү ауга чыкты,

Афә ткә каршы саклыкны онытты.

Кыдырганда ау аулап киң даланы,

Кинә т ул кү рде читтә бер саланы:

Тирә -юне матур чә чә кле-гө лле,

— Тө шик, — диде, — ачыйк шунда кү ң елне.

Менә кө н җ айдагы да тө ште җ иргә,

Кара һ инд явы килде, тезде җ ә ргә.

Сары чә чле руми гаскә р чигенде,

Аларны кысты һ индлә р, басты, җ иң де...

Булып һ инд гаскә ре барчасы бердә м,

Ачып кү к тирмә сен, тиз узды тү рдә н.

Кара һ индлә р галә мне яулап алды,

Кояш җ из калканын диң гезгә салды.

Ә шаһ задә билә п бер ө й салада,

Бизә п, мә җ лес ясады шул арада.

Утырдашлар тирә дә, бар да яшьлә р,

Таң атканчы кү тә релде кадә хлә р.

Тә не шатлык табып асыл шә рабтан,

Җ аны да шаһ задә нең тапты бер тә м.

Кяр иткә ч ул шә раб, аң ын югалтты,

Чә чә ктә н ал йө зе канын югалтты.

Эчелде ал шә раб һ ич туктамыйча.

Кубызчы чалды чә ң тө н йокламыйча.

Утыргач таң га чаклы ошбу хә лдә,

Кинә т купты тавыш иртә нге мә лдә.

Имеш, шаһ задә гә хезмә тче углан

Җ имеш чә лгә н, кереп авыл багыннан.

Туды кө н — бар җ иһ анга нур агылды,

Караң гыдан бө тен галә м арынды.

Качып карга, гү я, тутый кошыннан,

Кояш чыкты тутыйның каурыйсыннан.

Алынгач тө н карасы һ ә ммә кү здә н,

Хә бә рдар булды дө нья ошбу сү здә н:

Имеш, Хө срә ү ә дә пне ташлаган, ди,

Атасыннан курыкмый башлаган, ди.

Телен тыймас кешелә р аз дисезме?

Алар җ иткерде шаһ ка ошбу сү зне.

Шаһ: «Ул кайда, — диде, — мин аң ламыйм һ ич?»

Һ ә м ә йттелә р: «Кичә шунда калып, кич

Аты йө ргә н шул авыл тарлавында,

Һ ә м урлашкан, ди, ул кеше багында.

Куган дә рвишне ул шунда ө неннә н,

Хатын-кыз йө гереп чыккан ө еннә н».

Моны кылса ә гә р углыннан ү згә,

Кисә р иде башын шаһ, катмый сү з дә.

Гө наһ лылар, укып тә ү бә кү ң елдә н,

Китә рлә р иде кү птә н качып илдә н.

Бу юлы кушты шаһ: «Кайрап булатны,

Бер оруда кылычлагыз ул атны.

Ни табыш тапса да углым авында,

Бирегез йорт хуҗ асына барын да».

Кисә ргә кушты чә ң ченең учын ул:

Кирә кмә гә нгә чә ң чалган ө чен — шул.

Ә баш угры — ү з углына җ ә за — гү р! -

Кирә к ятка, кирә к ү згә хө кем бер.

Кая мондый гаделлеклә р бу кө ндә!

Ү з углын тапшырамы шаһ хө кемгә?

Гө наһ сызның бү ген канын тү гә рлә р,

Котылыр бар гө наһ лы хә йлә кә рлә р.

Яраламачы, Котб, ү з-ү зең не,

Сү зең не дә вам ит, бозма кү ң елне!

ХӨ СРӘ Ү АТАСЫ ЯНЫНА

ИЛ ОЛУГЛАРЫН

Ү ЗЕН ЯКЛАРГА АЛЫП КИЛГӘ НЕ

Бу хурлыкны кү реп Хө срә ү, уеннан

Фикер йө ртте: «Уймак чыкты уеннан!

Яман кылдым, — диде, — барча бу эшне

Башын тотты, — хә зер нишлә ү тиешле?»

Бу сагышта утыргач бер сә гатьлә п:

«Болай яхшы тү гел», — диде. Ниятлә п,

Олугларны җ ыеп, ә йтте елап сү з:

«Озатыгыз мине шаһ ка. Терә к — сез.

Гаҗ ә п тү гел, ә гә р шаһ итсә шә фкать,

Ү тенсә гез, усаллык кылмас ул, шә т!»

Кә фен киде, кылычын тотты кулда,

Халык кү ргә ч моны аһ итте шунда.

Олуглар барсы бергә алгы сафта,

Ә сир тик шаһ задә без барды артта.

Җ итеп тә хеткә, чү кте — кө ч киселде,

Зарый кылды җ инаятьче шикелле:

«И шаһ ым, ярлыка, зинһ ар, кичер син,

Олуг бул син кечегә, иң кечең — мин.

Йосыфны син бү регә инде бирмә,

Гө наһ ым зур, лә кин син зур, ди, кү рмә!

Языгымны хө кем ит чын кү ң елдә н,

Синең ү пкә ң тү гел миң а җ иң елдә н.

Авызымнан килә ә ле сө т исе,

Канымны тү кмә син минем су тө сле.

Гаеп булса кылычта һ ә м дә миндә,

Ү зең ү тер — бетә р ү пкә ң кү ң елдә.

Ни кайгың булса да, йө клә т, кү тә рт. Тик

Ү кенү ем кирә ксә — ул җ итә рлек».

Бу сү здә н соң, тагын туфракта аунап,

Башын салды аяк астында аһ лап.

Моны барча халык кызганды шунда:

Җ ыелганнар бары Хө срә ү ягында.

Иреште шаһ ка бу зар, җ итте кү ккә,

Халыкта аһ, елашлар китте кү пкә.

Нә закә тле булып ү скә н бер углан,

Пошаманга тө шеп, җ иргә егылган.

Ә гә р бә хет насыйп булса балага,

Тырышыр ул ата кү ң лен табарга.

Атасына никадә р кылса хезмә т,

Ү з углыннан да кү ргә й шундый хө рмә т.

Атасына угыл кылса явызлык,

Ү з углы кү рсә тер аң ар шуны ук.

Кү рә Кормуз — нилә р кылмыш бу углан,

Бу кадә рле эше оста корылган.

Калып таң нар фикер һ ә м оста сү згә,

Йө зен сө рде таныш һ ә м якты йө згә.

Яшен сө ртте, диде: «Яргы тә мам!» тик

Ант иттерде: «Болай һ ич эшлә мә м!»— дип.

Канә гатьлектә углы биргә н антка,

Лаек булды шаһ «изге» дигә н атка.

Гаделлек бар икә н шаһ та — беленде,

Тү гел тик тыштан — ул эчтә н гыйлемле.