В-және Т-лимфоциттердің антигентанушы рецепторлары.

В-лимфоциттердің антигентанушы В-жасушалық рецепторы (BcR – ағ ылш. B-cell Receptor) мембраналық иммуноглобулиннің (mIg, бірдей екі ауыр H-тізбектен жә не бірдей екі жең іл L-тізбектен тұ ратын) молекуласынан жә не екі CD79 (Igα, Igβ) молекуласынан қ ұ ралғ ан. Мембраналық иммуноглобулиндер мономерлік mIgM жә не mIgD кө рсетілген. BcR-нің жасушаішілік сигналдарды жіберетін трансмембраналық жә не цитоплазмаішілік сегменттері бар (14-сурет)

Т-лимфоциттердің антигентанушы Т-жасушалық рецепторлары жасуша мембранасында CD3 молекуласымен байланысқ анα β жә не γ δ − екі формасында болады. α β жә не γ δ димерлері де иммуноглобулиннің молекуласы сияқ ты V− жә не C-домендеріне ие. TcRантигені CD8 немесе CD4 корецепторларымен бірігіп, антиген-пептид+бірінші (I) немесе екінші (II) класты МНС кешенін анық тайды (15-сурет).

14-сурет. В-лимфоциттердің антигентанушы

15-сурет. Т-лимфоцит CD 8 жә не Т-лимфоцит В-жасушалық рецепторыCD4пептид-антигенмен танылуы

Антигентаныстырушы немесе антиген ұ сынушы жасушалар (АТЖ немесе АҰ Ж). Лимфоциттер ү шін дендритті жасушалар, В лимфоциттер жә не макрофагтар кә сіби АТЖ болып табылады. Сонымен бірге АТЖ-ның рө лін эндотелий жасушалары, фибробластар, кератиноциттер жә не белсендірілген кезде МНС-ті жә не цитокиндердіэкспрессиялау қ абілеті бар кейбір басқ а жасушалар даорындай алады (2-кесте).

Дендритті жасушалар (DC) − ө сінділі, бұ тақ ты жасушалар; антигентаныстырушы жасушалардың негізгі ө кілдері. Олар аң ғ ал Т-лимфоциттерді антигенмен алғ аш кездесуі кезінде белсендіреді.

Сү йек кемігінінен шық қ ан дендритті жасушалар сілемейлі қ абық тарда жә не теріде орналасады (Лангерганс жасушалары немесе ө сінділі ақ эпидермоциттер). Иммунды жауап индукциясында олар макрофагтарғ а қ арағ анда белсендірек болып келеді. Антигенді ұ стап алып ө ң дегеннен кейін ДЖ аймақ тық лимфа тү зілістеріне, тимустә уелді аймақ тарғ а қ арай жылжиды (интердигитальді жасушалар тү рінде), ол жерде МНС молекулалары арқ ылы антигенді Т-лимфоциттерге таныстырады. Тимустаантиген таныстырушы жасушалар болып табылатын интердигитальді медулярлы жасушалар бар.

2-кесте. Антигентаныстырушы жасушалардың тү рлері.

Сү йек кемігінен ө ндірілмеген дендритті жасушалар − фолликулалы дендритті жасушалар ФДЖ (FDC – Follikular Dendritic Cell) лимфа тү йіндерінің, кө кбауыр жә не сілемейлі қ абық тардың лимфоидтық тіндерінің бастапқ ы жә не екіншіреттегі фолликулаларында болады. Олар жасуша бетіндегі антиген-антидене иммундық кешенін (жұ тылмағ ан) фолликулалы дендритті жасушалар мембранасымен байланысқ ан антиденелік рецепторлары (Ғ сγ R) жә не комплемент рецепторлары (CR1, CR2) арқ ылы В лимфоциттерге таныстырады. Фолликулалы дендритті жасушаларда МНС ІІ молекулалары болмайды.

Лимфоидтық тіннің екінші реттегі В-жасушалық фолликулаларында кө бею орталығ ының дендритті жасушалары анық талғ ан. Оларда МНС ІІ молекулалары болады, олар миграция жасайды жә не Т-лимфоциттермен байланыса алады.

Т-лимфоциттер. Т-лимфоциттер (тимустә уелді лимфоциттер) − α β Т лимфоциттер, тимуста дифференциацияланады. Басқ а лимфоциттер, γ δ Т-лимфоциттер асқ азан-ішек жолдарының сілемейлі қ абық тарында дифференциациялануы мү мкін.

Т-лимфоциттердің антигентанушы рецепторы – TcR (Т-жасушалық рецептор) екі формада болады: α β жә не γ δ. TcR антигентаныстырушы жасушалардың МНС молекулаларымен байланысқ ан антигенді пептидті таниды. Нә тижесінде костимулдаушы факторлардың ә серінен жасушалар Т-хелпердің немесе цитоуыттық Т-лимфоциттерге дифференциацияланады. Т-лимфоциттер мен антигентаныстырушы жасушалар арасындағ ы негізгі корецепторлық байланыстар− CD28 − CD80 жә не CD154 (CD40L) – CD40.

Т-хелперлерде (Th − helper сө зінен − кө мекші) Т-жасушалық рецептор жә не СД4 корецепторы болады, олар антигентаныстырушы жасушалардың антигенді пептид+МНСІІ кешенін тануғ а қ атысады (16-сурет). Нативті Т-хелпер ә ртү рлі факторлар ә серінен Тһ 1 жә не Тһ 2-ге дифференциацияланады. Тһ 1-лимфоциттер жасушалық иммунитеттің ынталануына, ал Тһ 2-лимфоциттері гуморалды иммунитеттің ынталануына жауап береді.

Цитоуытты Т-лимфоциттердің (ЦТЛ, СТL, немесе Т-жендеттер) Т-жасушалық рецептор (TcR) жә не СД8 корецепторы болады. олар антигентаныстырушы жасушалардың антигенді пептид+МНСІ кешенін тануғ а қ атысады. Белсендірілген, дифференциацияланғ ан цитоуыттық Т-лимфоциттер нысана− жасушалармен байланысып, перфорин, гранзимдер, Ғ аs-рецепторлар (СД95) жә не ісікнекроздаушы факторлардың қ атысуымен олардың ө ліміне ә келеді (20-сурет).

16-сурет. Т-хелпер (СД4) жә не антиген

17-сурет. Цитоуытты Т-лимфоциттің нысана жасушамен ө зара ә рекеттесуі таныстырушы жасушаның ө зара ә рекеттесу.

В-лимфоциттер сү йек кемігінде дифференциацияланады (немесе қ ұ стардың клоакасында орналасқ ан бурсада − фабриций қ апшығ ында). Олар АТЖ рө лін атқ арады жә не толық жетілгеннен кейін (антигендің байланысуы нә тижесінде) В- лимфоциттер антидене ө ндіретін плазмалық жасушаларғ а айналады.

В-лимфоциттер антигенді жанама сің іру рецепторынемесе антиген-антидене кешені бар фолликуларлы дендритті жасушалар арқ ылы алады (18, 19-сурет).

В лимфоциттер келесі молекулаларды экспрессиялайды: 1) негізінен mIgM жә не mIgD мембраналық иммуноглобулиндер − мономерлер болып келетін антиген танушы В-жасушалық рецептор (ВсR); 2) Сигналдарды жасушаішілік ө ткізу жү йелерімен байланысқ ан мембраналық молекулалардың корецеторлық кешені (CD19/ CR2 (CD21) / ТАРА-1)); 3)Сигналдық трансдукция ү шін қ ажетті ВсR қ ауымдастырылғ ан молекулалар (Igα (CD 79а) жә не Igβ (CD79b)); 4) Антиденелердің ә ртү рлі изотоптарының синтезін ауыстыруғ а жә не қ осымша ынталандыруғ а арналғ ан костимулдаушы молекулалар (CD80, CD40); 5) Жасушалардың қ атынасуына арналғ ан адгезивті молекулалар (ICAM-3 жә не т.б.).

18-сурет. Фолликулалық дендритті жасушаның Т-хелпер (СD4) қ атысуымен

В-лимфоциттің антигенмен ө зара байланысы, нә тижесінде антигеннің жанама

рецептормен жұ тылуы.

Иммундық жауап: гуморалдық, жасушалық

Иммундық жауап дентритті жасушалардың, макрофагтардың, Т- жә не В-лимфоциттердің, цитокиндердің ә серлесулерінің нә тижесінде дамиды. Гуморалдық жә не жасушалық иммундық жауап деп ажыратылады.

Иммундық жауап кезінде жасушалар мембраналармен жасушааралық жанасу жә не цитокиндердің кө мегімен ә серлеседі. Жасушааралық адгезия молекулаларының келесі тү рлері ажыратылады: селектиндер, қ антамырлардың муцин тә різді адресиндері, интегриндер, кодгериндер, хомингті рецепторлар жә не иммуноглобулиндердің суперотбасына жататын молекулалары.

Тh1- хелперлер СД4 ұ зақ инфекцияланғ ан макрофагтардың бетіндегі микробты пептидтерді МНС ІІ класс кешенімен таниды. Макрофагтардың белсендірілуі жә не жасушаішілік микробтардың тіршілігінің жойылуы жү реді.

Селектиндер − тамыр эндотелийлерінің лигандасымен (адресиндердің муцинтә різдіСД34, GlyCAM-1 жә не MadCam-1 молекулаларымен) ә рекеттесетін лимфоциттердің, нейтрофилдердің, моноциттердің, эозинофилдердің бетіндегімолекулалар (рецепторлары).

Интегриндер − жасушалық адгезия молекулаларымен жә не комплемент фрагменттерімен немесе жасушадан тыс матрикс компоненттерімен ә рекеттесетін Т-лимфоциттердің, моноциттердің, макрофагтардың, дентритті жасушалардың, нейтрофилдердің бетіндегі молекулалар.

Иммуноглобулиндердің суперотбасы − иммуноглобулиндерге (домендері бойынша) ұ қ сас молекулалармен: І жә не ІІ класты МНС, Т-жасушалық рецептор, СД2, СД3, СД4, СД8, ICAM, VCAM, LFA-1 молекулалары жә не кейбір Fc-рецепторларымен берілген.

Кодгериндер − кальцийге тә уелді адгезивті моллекулалар.

Хомингті рецепторлар − лимфоциттердің лимфоидты тінге тү суіне жауапты молекулалар.

Гуморалдық иммундық жауап (антидене пайда болуы) гуморалдық иммундық жауаптың негізі болып В-лимфоциттердің белсенуі жә не олардың антидене тудыратын плазмалық жасушаларғ а − плазмоциттерге саралануы.

В-лимфоциттердің иммуноглобулиндік рецепторы (BcR) антигенді танып, жасуша оны жұ тып қ ояды. Процессингтен кейін (жұ тылғ ан антигенді тө менмолекулалы пептидтерге дейін бө лшектейді жә не оларды ІІ кластыМНС ішіне орналастырады) В-лимфоциттер пайда болғ ан кешенді ТҺ 2-хелперлерге ұ сынады, ТҺ 2-хелперлер ТсR рецепторымен жә не СД4 корецепторымен ө зара ә рекеттеседі. ТҺ 2-хелперлер СД40-лигандты(СД40L, немесе СД154) экспрессиялайды. Ол В-лимфоцит бетіндегі СД40-пен байланысады жә не жасушалар СД40+СД40L кешенімен белсенеді. В− лимфоциттердің пролиферациясы жү реді. ТҺ 2-хелперлерден пайда болғ ан интерлейкиндердің (ІL-4, 5, 6, 10 жә не т.б.) ә серлерінен иммуноглобулиндердің ә ртү рлі класын синтездейтінВ-лимфоциттердің иммуноглобулиндік гендерінің ауысуы жү реді. Аталғ ан кесте В2 (СД-5־) лимфоциттерге тә н. В1 (СД-5+) деп белгіленетін лимфоциттердің басқ а популяциясы сілемейлі қ абық тардың, терінің лимфоидты қ ұ рлымдарында орналасады жә не олар кө бінесеIgM бө ліп, антибактериалық иммунитетке қ атысады.

19-сурет. Гуморалды иммунды жауаптың сызбасы

Жасушалық иммундық жауап. Жасушалық иммундық жауапта ТҺ 1-хелперлер СД4+ жә нецитоуытты Т-лимфоциттер (ЦТЛ) СД8+ қ атысады. Антигентаныстырушы жасушалар, ә детте дендритті жасушалар жұ тылғ ан микробтық антигендердің процессингінен кейін цитоуытты Т-лимфоциттерге І кластыМНС кешеніменбірге микробты пептидтерді таныстырады. Цитоуытты Т-лимфоциттер антигентаныстырушы ТсR рецепторы жә не СД8 корецепторы арқ ылы микробты пептидті жә не І кластыМНСтаниды (қ осарланғ ан тану). Бұ л ә рекеттесу Т-лимфоциттің СД28-молекуласыменжә не дендритті жасушаның СД80-молекуласымен тұ рақ танады. ИЛ2 ә серінен ЦТЛ-дің пролиферациясы жү реді.

ЦТЛ жасушаішілік микробтармен инфекцияланғ ан нысана-жасушаларды таниды, мысалы вирустармен: нысана-жасушалардың бетінде сә йкесінше ТсR- рецепторымен жә не цитоуытты Т-лимфоциттердің СД8 корецепторымен танылатынІ класының МНС кешенімен микробты пептидтер экспрессияланады. Ә рі қ арай ЦТЛ гранулаларынан цитоуыттынә руыздар – перфориндер жә не гранзимдер (серинді протеаза) бө ліп шығ арады. Перфориндер нысана - жасушасының мембранасына орналасып, гранзимдердің кіруіне мү мкіндік беретін саң ылаулар тү зеді. Гранзимдер нысана жасушаның апоптоз ү рдісін іске қ осады.

20-сурет. Жасушалық иммундық жауаптың сызбасы

Жасушалық иммундық жауаптың біртү рінеТҺ 1-хелперлер СД4+жә небелсенгенмакрофагтардың қ атысуыменжү ретінжоғ арысезімталдылық тың баяудамитынтү ріжатады.Макрофагтардың жә не ТЖ-жасушаларының белсенуінде ең маң ызды рө лді ТҺ 1-хелперлерден бө лінетін гамма-интерферон атқ арады. Белсенген жасушалар жасушаішілік микробтарды ө те тиімді жояды.