Диэн улэтэ кинигэнэн тахсыытын презентациялааЬыцца 1992 с. кулун тутар 4 кунугэр этиитэ

БиЬиги бугун ураты уеруулээх тугэццэ муЬуннубут. Саха норуотун улуу уола Алексей Елисеевич Кулаковскай –Ексекулээх еркен ейу¼ гэр, сырдык ыратыгар, суду айар улэтигэр бугуццу саха дьоно дириц махталынан сугуруйэрбитигэр олус то5оостоох кун ууннэ. Норуот инники дьыл5атын, сайдар суолун уерэхтээх, билиилээх, ейдеех дьонноро – интеллигеннэр тустууллэр. Хайа ба5арар норуокка былыргыттан билиццэ диэри оннук.

Алексей Елисеевич Кулаковскай саха омуктан дириц уонна чиц билиини ицэриммит бастакы интеллигент этэ. Кини тереебут норуотун туЬугар бэриниилээхтик улэлиэх-хамсыах тустаа5ын, ол кини ытык иэЬэ буоларын адьас эдэриттэн ейдеебутэ, ону оло5ун тиЬэх куннэригэр тиийэ тутуспута. Кулаковскай бар дьонугар, норуотугар утумэн угуЬу оцорбутун ситэн сыаналыыр уустук. Кини саха суругунан уус-уран литературатын теруттээбит эрэ буолбатах, ону ааЬан наука дьоЬуннаах проблемаларыгар дириц этиилэри, тумуктээЬиннэри оцорбута, норуот оло5ун тирээн турар боппуруостарын, инники кэскилин эмиэ киэц далааЬыннаахтык ырыппыта.

Ити 1912 сыллаахха айыллыбыт «Интеллигенция5а суругар»быЬаччы сыЬыаннаах. Кини суругун салайар тэрилтэлэргэ эбэтэр норуот бутуннуутугэр аадырыстаабата5а. Ол кини историяны, оло5у дирицник билэриттэн теруттээх.

Оччотоо5у былаастарга «Сурукка»киирбит боппуруостары туруорсар туЬата суо5ун бэркэ билэрэ. Ким эрэ туораттан кэлэн оцорон биэрэригэр эрэнии сыыЬатын, кимтэн эрэ кердеЬен-ааттаЬан куттуеннээ5и ситиЬэр кыаллыбатын, келдьунун чуолкайдык ейдуурэ. Оттон уерэх-сайдыы сыста илик норуотугар аадырыстааЬын бэйэни эрэ уоскутуу буоларын билэрэ. Ол иЬин кини «Суругу» а5ыйах ахсааннаах да буоллар, уерэхтэммит национальнай интеллигенция5а анаан суруйбута. Кини саныырынан, интеллигенция «Сурук»ис хо»оонун дэбигис ейдуехтээ5э, норуокка тиэрдээччи, быЬааран биэрээччи буолуохтаа5а.

«Интеллигенция5а сурук»быстах, ааЬар тубэлтэ5э эрэ сеп тубэЬиннэриллэн айыллыбата5а. Бу улэни, билицци кэмцэ тэцнии тутан кердеххе, история бэйэтэ этиппит дириц иэйиитин курдук, дьиц философскай ейдеех суду киЬи ону мулчуруйбэт иэЬин быЬыытынан ылынан, сааЬылаан-наардаан кэпсээбит эбит диэн ылыныахпытын сеп.

Кулаковскай норуот оло5ор тосту уларыйыылаах кэм-кэрдии кэлэн эрэрин билбитэ. Ол уларыйыылар саха сацалаах дьыл5атыгар туох-ханнык сабыдыаллаах буолуохтаахтарын ырыцалаан кербутэ. Эстэр-быстар иэдээн тириир кэмигэр ханнык ейунэн-санаанан салайтаран кэскили тэринэр туЬунан дириц эцсиилээх кэс тылы эппитэ.

А.Кулаковскай бу «Суругар»дьицэр, норуот оччотоо5у оло5о турбут сурун проблемалартан биирин да тумнубата5а. Олорго кини олус итэ5этиилээх, киэц далааЬыннаах быЬаарыылары биэрбитэ, норуот инники кэскилигэр дьоллоох суол оцосторугар кемелеспутэ. Дьэ итиниэхэ буолар кини утуе аатын уйэлэргэ хаалларбыт елбеедуйбэт ецете.

КиЬи се5ере баар: Кулаковскай «Сурукка»туруортаабыт сурун проблемалара бу бугуццу биЬиги олохпутугар, саха норуотун кэнники дьыл5атыгар дьуерэлээх буолан та5ыстылар. Ексекулээх субэлэрэ-соргулара биЬиги кыЬал5аттан тахсар суолбутун уот харахха ыйар курдуктар диир септеех буолуо.

Кулаковскай экономика боппуруостарын урутаан, дирицник ырытан быЬаарарга ыцырыыта, сиргэ, киниттэн ылыллар быйацца туох-баар бол5омтону, кыЬамньыны уурарга, суеЬуну уескэтиигэ, боруодатын тупсарыыга тиийэ субэлэрэ, норуот оло5ор сыЬыаннаах ороскуоттары-дохуоттары бол5омто киинигэр тутуу, уерэ5и тэнитии, норуот культуратын сайыннарарга кыЬамньыны бары ертунэн кууЬурдуу уо.д.а. угус проблемалар адьас бугуццу биЬиги кыЬал5абыт, улэбит сунньэ буолбатах дуо?

Бол5омтолоохтук аахтахха, «Сурук»ис хоЬооно норуот бэйэтин бэйэтэ дьаБанарыгар, баар кыахтары муцутуурдук туЬанарга ыцырыы теленнеех тыллара буолан иЬиллэллэр, ол и»Ьн сурэххэ чугастар, ейге-санаа5а тиийимтиэлэр.

А.Кулаковскай «Суругун»эргийэр киинэ, сурун санаата – тереебут норуотун инники дьылєата. Ханнык омуктары, норуоттары кытта тутуЬан, доєордоЬон, холбоЬон олоруу, кэскили тэринии кини ейун-санаатын кууркэппитэ, дууЬатын ууйэ-хаайа туппута.

Дириц толкуйдааЬын, эцсиилээх ырытыы, ааспыт историяны, аан дойдуну буттуунун анааран керуу тумугэр кини оннук дойдунан Россия, дьыл5аны холбуохтаах норуоппутунан нуучча норуота буолуохтаах диэн булгуруйбат тумуккэ кэлбитэ. Бу тумук, дьицэр, уЬулуччулаах научнай арыйыыга холоонноох. Кулаковскай иннинэ бу проблема5а киэц ырытыылаах этии суо5а эбээт, история ханнык суолунан илдьиэхтээ5э бэйэтин кецулэ курдук ейдебул баара. Онон Кулаковскай биЬиги бугуццу кыЬал5абытыгар, септеех суолу талан ыларбытыгар бу баардыы кыттыЬар.

«Интеллигенция5а сурук»бугун бэчээттэнэн тахсан, иккистээн эргилиннэ. Бу эмиэ кеннеру кестуу буолбатах. Бугуццу булкуурдаах, дьалхааннаах олохпутугар чулуу дьоммут муударай ейдеругэр тирэ5ириэхтээхпит, онтон куус-уох ылыахтаахпыт ейденер. Ол иЬин бу тэриллибит презентация улахан общественнай суолталанан тахсар. «Сурук»хайдах баарынан бэчээттэнэн норуокка тар5аныыта кэнэ5эЬин даєаны уЬулуччу суолталаах буоларыгар саарбахтаабаппын. Бу елбет уйэлээх, дириц философскай, политическай, научнай суолталаах улэни айан хаалларбыт муударай киЬибитигэр Алексей Елисеевич Кулаковскайга махталлаах саха норуота еруу сугуруйэ туруо5а.

«Интеллигенция5а сурук»норуот интеллектуальнай баайа-дуола буоларын туЬугар угус сыл туруулаЬан улэлээбит профессор Георгий Прокопьевич Башарицца мин бу бугуццу бэлиэ куццэ махталы этиэхпин ба5арабын.

Ытыктабыллаах дьоннорум! Саха Республиката бэйэтин историятыгар тосту е5уллуулээх кэрдиис кэмцэ уктэннэ. Государственнай суверенитеты ылыныахпытыттан ааспыт кэм биЬиги таба суолу тутуспуппутун итэ5этиилээхтик туоЬулуур. Рынок усулуобуйатыгар экономика5а бэйэбитин бэйэбит дьаЬаныыбыт, улэни кичэйиибит, этэццэ олоруубут мэктиэтинэн буоллулар. Норуот бэйэтин дьыл5атын дьицнээх хаЬаайына буолла5ына эрэ достойнай, киЬилии оло5унан олоруоєа.

Мин бугуццуинтеллигенция5а туЬаайан маннык этиэхпин ба5арабын. Норуот бэйэтин чулуу дьонугар мэлдьитин эрэнэрэ. Бугуццу курдук ыарахан, эриирдээх-мускуурдаах кэмцэ бу эрэл санаа ессе кууЬурэр. Онон саха интеллигенцията – культура уонна наука деятеллэрэ, сайдыылаах, билиилээх дьонноро – тереебут норуоккут туЬугар эттиин-хаанныын бэринэн, урдук эпиэтинэстээхтик улэлээн-хамсаан биэрэргитигэр эрэнэбин.

Субэнэн-аманан кеме буолуц, саца айымньыларда айыц, дьону уЬугуннарыц, хорсун санаа кыымын са5ыц, уунэр келуенэ5э утуе холобурда кердеруц. Ону ситиЬии биир теруетэ – тумсуулээх буолуу, норуот эйэ дэмнээхтик, иллээхтик олороругар кемелеЬуу, бииргэ улэлээЬин. Бары биир санаалаах, булгуруйбат дьулуурдаах буоллахпытына ыарахаттары кыайыахпыт, моЬоллору туоруохпут. БиЬиги Кулаковскай курдук улуу дьоммут иннилэригэр элбэх иэстээхпит. Ол кинилэр утуе ааттарын, сырдык кэриэстэрин уЬун кэмнэргэ кыайан кемускээбэтэхпититтэн эрэ тахсан кэлэр буолбатах. БиЬиги омук, норуот быЬыытынан сырдык ырабытын, бастыц ба5абытын утумнаахтык олохтоон испэтэх кырыыстаах кэммитин, эрэйбитин-муцмутун умнубакка, онтон септеех тумугу оцостоммут, инникигэ эрэлбит ессе куустээх буоларыгар дьулуЬуохтаахпыт. БиЬиги мулчуруйбэт иэспит – норуоппут саргыта самныбатын туЬугар харса суох улэлээЬин.

Алексей Елисеевич Кулаковскай норуотугар эргиллэн кэллэ. Кини аатын уйэтитэр туЬугар эбии дьаЬаллары бэлиэтээтибит. Ол туЬунан Президент аналлаах ыйаа5а таєыста. Ексекуулээх баара5ай нэЬилиэстибэтэ норуокка киэцник тиэрдиллиэ5э, ону уерэтэр-чинчийэр улэ ессе урдээн кестуех, дирицээн арыллыах этэ.

Кулаковскай курдук улуу киЬи тереебут норуота кэхтэр кэскилэ суох. Саха норуота ессе сайдан, албан аатыран иЬиэ5э. Дьэ ол туЬугар улэлиэ5иц, кунду до5оттоор!

Путь к суверенитету. – Якутск, 1992. –С. 146-149;

Саха сирэ. – 1992. – Кулун тутар 10 к.;

Кыым. – 1992. – Кулун тутар 10 к.

В.Н.Иванов,

доктор исторических наук, профессор