ДИК СЭНДТІҢ ЖАЗУ ДӘПТЕРІНЕН

Нө серлі жаң быр қ ұ йып ө тті, бірақ аспан ә лемі ә лі ашылғ ан жоқ, тү неріп тұ р. Экваторлық Африкада «мазика» деп аталатын жылдың жаң бырлы маусымының екінші кезең і сә уір айында басталады. Бұ л кезде жауғ ан жаң быр екі жетіге, кейде тіптен ү ш жетіге созылып, кө бінесе тү нде жауады. Еріксіздер керуені ү шін бұ л да қ осымша ауыр жағ дай болды.

Керуен таң ертең гі бұ лың ғ ыр тұ манғ а араласа кө шіп, Куанза ө зенінен алыстап, тіп-тіке шығ ысқ а қ арай тартты.

Керуеннің алдында елу солдат, шамалысы екі жақ қ анатта, ендігі қ алғ ан елу солдат артта келе жатыр. Мұ ндай жағ дайда қ ол-аяғ ы бұ ғ аудан бос адамның да қ ашып қ ұ тыла қ оюы екіталай. Еріксіздер қ атары араласып кетті. Ә йелдер, ересектер, ү лкен кісілер мен жас балалар. Ал айдаушылар еріксіздерді ұ рып-соғ уғ а ерінер емес, шыбыртқ ымен жө ндеп тық сыра тү сті. Топ ішінде емшектегі баласын қ олына кө терген бірнеше ә йелдер бар-ды. Олардың кейбіреулері ә бден болдырып титығ ы жеткендіктен, бұ дан былай бө бегін кө теріп жү руге дә рмені жетпей, жалаң аяқ, жалаң бас нә рестесін сү йрелеп келе жатты.

Керуенбасы араб Диктің хавильдарлармен соқ тығ ысып қ алғ ан кезіндегі ара тү скен кешегі Ибн-Хамис ө зінің малша айдап келе жатқ ан адамдарын барынша қ ырағ ы бақ ылап жү рді. Ол керуеннің біресе алдына шығ ып, біресе соң ына тү сті. Жү к кө терушілердің кө рген азабы Ибн-Хамистің де, оның жә рдемшілерінің де ойларына да кіріп шығ ар емес, бірақ бұ лар «ө з адамдарының» жағ дайымен санаспай тұ ра алмайтын-ды: солдаттар біресе азығ ымызды кө бейт деп, біресе кө бірек кідіріп дем алуды талап етіп, ө не бойы лаң шығ ара берді. Осы жағ дайлардың арқ асында жиі-жиі жанжалдар болып тұ рды. Хавильдарлар ашуының ө шін сорлағ ан еріксіздерден алатын. Солдаттар мен жү к кө терушілердің хавильдарларғ а деген нарызылығ ы, қ аһ арын

тігіп сө гіп балағ аттауы, азап кө ріп қ иналғ ан еріксіз бейшаралардың бақ ырып шың ғ ырғ аны бү кіл жол бойында бір сә т тынбайтын-ды. Керуеннің соң ында жү рген адамдар алдағ ылардың қ анымен боялғ ан жерді басып келе жатты.

Сө йтіп, Дик Сэнд ө зінің негр жолдастарымен тілдесе алмай қ алды, ө йткені оларғ а ерекше кү зетші қ ойылғ ан жә не ө здері керуеннің алдың ғ ы қ атарында келе жатыр. Оларды екеу-екеуден ағ аш бұ ғ аумен мойындарынан қ осақ тап қ ойғ ан, жан-жағ ына мойын бұ рып қ арауларына ешқ андай мү мкіндік жоқ, бірінің соң ынан бірі шұ бырып барады.

Айдаушылардың шыбыртқ ысынан бұ лардың жон терілері айғ ыз-айғ ыз болып тілініп қ алғ ан, басқ а еріксіздердің де арқ алары дә л осындай.

Бат ә кесімен қ осақ талып керуеннің алдың ғ ы қ атарында келе жатыр, ол ағ аш бұ ғ ауды оқ ыс итеріп қ алып, ә кесінің бір жерін ауыртып алмайын деп аяғ ын абайлап басады. Хавильдарғ а даусы естілместей қ ашық тағ ан кезде ауық -ауық сыбырлап қ арттың кө ң ілін аулап, дем беруге тырысатын. Ә кесінің шаршағ анын сезсе, жү рісін баяулата тү сетін-ді. Бейшара баланың артына бұ рылып ә кесінің бетіне қ арауғ а да мү мкіндігі жоқ. Том қ арттың баласы кө з алдында, оғ ан бұ л да жұ баныш еді, бірақ қ арттың бұ л жұ банышын жиі-жиі қ айғ ы шайып кететін-ді: айдаушылардың шыбыртқ ысы баласының арқ асын осып, талаурағ ан із қ алдырғ анын кө ргенде, Томның іші удай ашып, бұ л таң баның ө з арқ ама тү скені жақ сы еді деп зарланатын-ды.

Бұ лардан бірнеше қ адам кейін Актеон мен Остин келе жатыр. Олар да аталы-балалы екеуі сияқ ты мойындарынан қ осақ таулы, олардың кө рген азабын бұ лар да кө рді. Олар Геркулестің ө мірін арман етті, мына қ ұ лазып жатқ ан жер оғ ан қ аншама қ атерлі болғ анымен, ол ө з ө мірін қ орғ ау ү шін кү ресе алады жә не бостандық та жү р!

Қ арт негр жолдастарына шындық жағ дайды ө здерін тұ тқ ынғ а алғ ан кезде-ақ айтып тү сіндірген. Оның ү ш жолдасы ө здерінің Африкада жү ргендерін біліп қ айран қ алды: олар

ө здерін тұ тқ ынғ а алғ ан адамдардан былай айтқ анда қ ұ л саудагерлерінен ешқ андай рақ ым кү тпеуге тиіс екендерін ұ қ ты, сонымен қ атар Гэррис пен Негоро қ ұ л саудагерлерінің сыбайластары, опасыздар екенін енді ғ ана білді.

Айдаушылар басқ а тұ тқ ындарғ а кө рсеткен қ орлық ты кә рі Нанғ а да кө рсетті. Негр кемпірі керуеннің орта шенінде, кү ң дікке сатылатын ә йелдер тобының қ атарында келе жатыр. Оны екі балалы жас ә йелге шынжырмен қ осақ тап қ ойғ ан, бейшара ә йелдің жаң а ғ ана апыл-тапыл басып жү рген ү ш жасар ұ лы мен емшектен шық пағ ан бір нә рестесі бар. Ү ш жасар баланы кә рі Нан қ амқ орлығ ына алды. Бейшара ана кә рі кемпірге алғ ыс айтуғ а да шамасы келмей, тек болғ аны жасы мө лдіреген қ ара кө здерін Нанғ а қ арай тө ң кере берді. Бала, ә рине, ү лкендерге ілесе алмайды ғ ой, сірә, мына ұ зақ сапар баланың тү біне жететін болар. Нан жас баланы кө теріп алды. Бала болғ анымен ө зі кә рі адамғ а ауыр жү к қ ой, кө п кешікпей-ақ халден таярмын деп қ орық ты кемпір.

Нан нә ресте негрді кө теріп келе жатып титімдейінен ө з қ олында ө скен кішкентай Джекті есіне тү сірді. Оғ ан Джекті анасы кө теріп бара жатқ ан сияқ ты боп кө рінді. Бейшара анағ а қ андай қ иын!.. Науқ асының салдарынан байғ ұ с бала ә бден жү деп қ аң бақ тай боп қ алғ ан еді ғ ой, қ аншама жең іл болғ анымен, бала да болса ө зі нә зік адамғ а недә уір жү к. Ол қ азір қ айда жү р екен? «Нендей халде? Бейшара баланы кә рі кү тушісінің кө ретін кү ні болар ма?»

Дикті керуеннің соң ына салды. Жас жігіт Томды да, оның жолдастарын да, кә рі Нанды да кө ре алмады, олар шұ батылғ ан ұ зын тізбектің алдың ғ ы қ атарында кетіп бара жатқ ан...

Дик Сэнд жолда бара жатып тү псіз шың ырау қ иялғ а шомды, оның ойын айдаушылардың ақ ырып-бақ ырғ ан айқ айы бө ліп жібере берді. Ол ө з қ ара басының қ амы туралы да, жолда кездесетін қ иыншылық тарды да, ө зіне дайындап қ ойғ ан Негороның азабын да ойлағ ан жоқ. Оның бар ойлағ аны миссис Уэлдонның қ амы еді.

Дик жерден кө зін алмай тө мен қ арап келе жатты: ә рбір жапырылып қ алғ ан шө пке, ә рбір сынғ ан бұ тағ а тесіле қ арайды, оның бар іздегені миссис Уэлдонның ізі еді.

Куанзадан Казондеге баратын басқ а жолдың жоқ екенін Дик Сэнд жақ сы білетін-ді. Демек, миссис Уэлдонды да Казондеге жө нелткен болды, бұ л болжал шынында да дұ рыс, миссис Уэлдон, сө з жоқ, осы арамен жү руге тиіс. Оның тағ дырын хабарлап, «сү йінші» деген кісіге жас жігіт не сұ раса да аямас еді.

Сө йтіп, Дик Сэнд ө зінің негр жолдастарымен бірге Казонде жолында кетіп бара жатыр. Бұ лардың ө з тағ дыры қ аншама қ атерлі, кө рген зә бірлері қ аншама ауыр болса да, ө здерімен бірге кетіп бара жатқ ан еріксіз сорлылардың кө рген қ орлығ ына дә ті шыдамай жандары ашыды, айдаушылардың адамгершіліктен тыс қ аталдығ ын кө ргенде, бұ лардың бойын ыза кернеді. Бір ө кінішті жері, бұ лардың мына сорлыларғ а жә рдем тигізетін дә рмені жоқ, ал ана қ апыпезерлермен қ арсыласа да алмайды.

Куанзадан шығ ысқ а қ арай кө сіліп жатқ ан жалпақ орманның ұ зындығ ы жиырма мильден астам. Мұ ндағ ы ағ аштар тең із жағ алауы маң ындағ ы тоғ айлар сияқ ты қ алың емес. Жаң а ө ніп қ ылтия бастағ ан ағ аш шыбық тарын пілдер тапап кететін болар немесе сан жеткісіз жә ндіктердің ұ рығ ын жойып жіберуі де мү мкін.

Ертең гі мезгілде жол бірсыпыра тә уір болды. Бұ та басып кеткен қ алың ның арасымен жү ргеннен гө рі, сирек орманды аралап жү ру анағ ұ рлым оң ай. Бірақ жол кей жерлерде қ алың жынысқ а еніп, керуен мү лдем кө рінбей кететін кездері де болды. Бамбук сияқ танып бойлап ө скен қ амыстың сабағ ының жуандығ ы бір дюймнен кем келмейтін биік шө птің арасымен адаспай жү ру ү шін жергілікті жермен жақ сы таныс болу керек.

Керуен таң біліне жолғ а шығ ып, тү с болғ анша кідірместен тарта берді. Шаң қ ай тү сте бір сағ ат қ ана тоқ талып дем алды.

Сол жерде хавильдарлар тайлап буылғ ан жү ктердің біреуін шешіп, еріксіздерге бір уыстан маниок1ұ нын ү лестірді. Егер солдаттар жолшыбай бірер қ ыстақ ты талай қ ойса, мына жарытымсыз асқ а екі-ү ш батат2 немесе бір жапырақ ет қ осылады.

Бірақ тү нгі демалыс ө те қ ысқ а болатын, ал ми қ айнатқ ан кү ндізгі ыстық та жү ріп ә бден титық тағ ан еріксіздердің кө пшілігі асқ а тә беті тартпайтын-ды. Керуеннің Куанза жағ алауынан шық қ анына бір жұ ма болмай-ақ еріксіздерден жиырма адам қ аза тауып, олардың денесі керуеннің ізіне тү сіп келе жатқ ан жыртқ ыш аң дарғ а жем болды. Арыстан мен қ абыландар жем іздеп керуен маң айында шарқ ұ рады, кү н сайын кешкісін лагерьдің дә л іргесінен азулы аң дардың ақ ырғ аны естіліп жатады. Оларды керуенге ә не бас салады, міне бас салады деп адамдардың жаны тырнағ ының ұ шында. Жыртқ ыш аң дардың тү н қ араң ғ ысын жара ақ ырғ ан ү ндері адамдардың ү рейін алды, бұ л дауыстарғ а Дик Сэнд қ ұ лағ ын тү ріп, тропиктік орманда жалғ ыз жү рген Геркулеске тө нетін қ ауіп-қ атерді ойлап ү рейі ұ шты. Дегенмен Диктің қ ашып қ ұ тыларлық мү мкіндігі болса, ойланбай-ақ тә уекелге бел

байлар еді-ау.

Біз бұ л арада Диктің жазу дә птерінен кейбір ү зінділер аламыз. Дик мұ ны Куанза мен Казонде арасындағ ы жолда бара жатып жазғ ан еді.

«25-26 сә уір. Биіктігі сегіз-тоғ ыз фут келетін бұ тамен айнала қ оршалғ ан бір қ ыстақ тың жанынан ө ттік. Егістік жерлерге майыс, бұ ршақ егіп тастағ ан. Тұ рғ ын халық тардың

1 Маниок – сү ттіген тұ қ ымдас тропик ө сімдігі. Оның тү йіндеген тамырын пісіріп немесе қ уырып жейді, шикі кү йінде жеуге жарамайды, улы болады. Маниоктың тү йінін кептіріп, ұ нтап ұ н жасайды. Бұ л Экваторлық Африкада негізгі тамақ тың бірі.

екеуін ұ стап мойындарына ағ аш бұ ғ ау кигізді. Он бес адам табанда ө лтірілді.

27 сә уір. Ағ ысы қ атты недә уір жалпақ бір ө зеннен ө ттік. Жұ мыр ағ аштарды шырмауық пен байлап кө пір салыпты. Кей жерлерінің тіреуі жоқ. Ағ аш бұ ғ аумен қ осақ таулы екі ә йел сү рініп кетіп суғ а қ ұ лады. Біреуінің қ олында кө терген баласы бар-ды. Қ ұ лағ ан сә тте су бұ рқ ылдап қ айнады да, қ ан бояғ ан судың беті қ ызарып кетті. Ә детте мұ ндай кө пірлердің астында крокодилдер тығ ылып жатады екен, аяғ ың ды жазым бассаң болды, суғ а қ ұ лап тұ п-тура крокодилдің аузына тү сесің.

28 сә уір. Орман аралап келеміз. Ол арада зә улім ө скен баугин ағ аштары кө п. Португалдар бұ л ағ ашты «темір ағ аш» деп атайды. Жаң быр қ ұ йып тұ р. Жер батпақ. Жол ө те ауыр. Керуеннің орта шенінде кетіп бара жатқ ан кә рі Нанды кө зім шалды. Ол бейшара ө з қ ара басын алып жү руге шамасы келмесе де, бө бек негрді кө теріп бара жатыр. Онымен бірге қ осақ таулы еріксіз ә йел аяғ ын ақ саң дай басады, шыбыртқ ы тілген жонынан қ ан сорғ алап тұ р.

Тү н болғ ан соң жасыл жапырақ ты ақ гү лді зә улім ө скен бір баобаб ағ ашының тү біне келіп қ ондық.

Арыстандар мен қ абыландар кү ні бойы ақ ырумен болды. Солдаттар бір қ абыланды атып ө лтірді. Геркулестің халі нешік екен?

29-30 сә уір. Африка «қ ысының» алғ ашқ ы хабаршысы да келіп жетті. Шө п біткеннің бә рі малынғ ан шық. Жылдың жаң бырлы маусымы қ арашада басталады да, сә уір айының ақ ырғ ы кү ндерінде аяқ талады. Тегістік жерлердің бә рін су басқ ан. Шығ ыстан соқ қ ан желге ілесіп, батпақ ты жердің безгегі де келіп жетті.

Миссис Уэлдон қ айда болды екен? Бенедикт ағ ай қ айда жү р? Ешқ андай хабар-ошар жоқ, із-тү зсіз ғ айып болды. Оларды тек қ ана Казондеге жө нелте алады! Біз жү ріп келе жатқ ан жолмен олар да жү рген болар, бірақ біздің алдымызғ а тү ссе керек. Менің жанымды ү рейлі қ ауіп-қ атер жегідей кеміріп барады. Мына кесел ұ ялағ ан жерде кішкентай Джектің

безгегі қ айта ұ стағ ан шығ ар. Бейшара баланың ө зі тірі ме екен?

1-6 мамыр. Біздер батпағ ы қ ұ рғ амағ ан, ә лі қ ақ ұ ялап жатқ ан кө галмен бірнеше кү н ұ дайы жү рдік. Айналаның бә рі қ аптағ ан су, кей жерлердің суы белуардан келеді... Мың дағ ан сү лік денең е жабысып, қ аның ды судай ағ ызады. Сонда да болса жү ру керек. Судан қ ылтиып тұ рғ ан кейбір шө келектерге папирустар ө скен. Жапырағ ы капуста сияқ ты, ірі батпақ қ а ө скен біртү рлі су ө сімдіктері бар. Адамдар оның тамырына аяқ тары оралып жығ ыла берді. Аяқ алып жү ру ө те қ иын, қ онып тү стенерлік қ ұ рғ ақ жер табылмай қ алатын уақ ыттар жиі кездеседі. Айнала тө ң іректегі кө з жетерлік жазық тың бә рін су басып кеткен. Қ араң ғ ы болса да жү ру керек. Бұ л азаптың ақ ырына қ ашан жетер екенбіз? Адамдар жығ ылады да, аяғ ын тік басып қ айта тұ рады. Неге? Су тү бінде бірнеше секунд болса жетіп жатыр, азаптан біржолата қ ұ тылар еді ғ ой? Ал миссис Уэлдон мен кішкентай Джектің халі нешік? Оларды тастап кетуге менің хақ ым жоқ еді ғ ой. Мен азаптың қ андайы болса да шыдаймын. Бұ л менің ардақ ты борышым!

Бұ л жантү ршігерлік неткен дауыс!

Солдаттар шайырлы ағ аштарды сындырып от жақ ты. От жарығ ы қ араң ғ ыда адамдарды кү ң гірт кө рсетті.

Жаң ағ ы жан тү ршіктірген айқ айдың мә нісі былай екен: керуенге крокодил шауыпты. Ү рейлі айдаһ арлардың он-он бесі қ араң ғ ыны жарып шығ а келіпті де, бірнеше бала мен ә йелді тістеп алып суғ а қ арай сү йрей жө неліпті. Крокодил ө зімді қ ағ ып ө ткенде қ абыршағ ы аяғ ымның терісін сыдырып кетті. Бірақ менің қ асымдағ ы қ осақ таулы екі баланың мойнындағ ы ағ аш бұ ғ ауын ортасынан қ ақ бө ліп, біреуін жұ лып ә кетті. Бейшара баланың бақ ырғ анын кө рсең! Оның шың ғ ырғ анынан жаным тү ршікті. Сорлы баланың сондағ ы ү ні ә лі кү нге қ ұ лағ ымнан кетер емес...

7-8 мамыр. Ө ткен кү нгі шығ ынды есепке алғ анда, жиырма адам кем шық ты. Таң атысымен Томды жә не басқ а жолдас негрлерімді іздеп айналама кө з жү гірттім. Олардың

амандығ ын білсем, мағ ан қ андай зор қ уаныш болар еді-ау! Бірақ мұ ның несі қ уаныш? Азап біткеннің бә рінен біржолата қ ұ тыла салу анағ ұ рлым артық емес пе?

Том қ арт керуеннің алдың ғ ы қ атарында бара жатыр. Жолдың бұ рыла берісінде қ арт негр мойнындағ ы ағ аш бұ ғ ауды қ олымен кө теріп, бір сә т артына қ арауғ а мү мкіндік тапты. Осы сә тте бірімізді біріміз кө ріп қ алдық. Кә рі Нанды кө зіммен бекер іздеппін. Ол байғ ұ с ө ткен тү ні-ақ тыншайғ ан шығ ар?..

Ақ ырында су қ аптағ ан жазық ты да артқ а салдық. Біздер ұ дайы жиырма тө рт сағ ат суда жү рдік. Лагерь енді қ ырқ ағ а шығ ып тоқ тады, су болғ ан киімдерімізді кү нге жайып кептірдік. Азын-аулақ ас ішіп, жү рек жалғ ағ ан болдық. Соншама ұ зақ та азапты жолдан кейін ішкен асымыздың тү рі мынадай: бірнеше тү йір майыс, бір уыс маниок ұ ны – бар болғ аны осы-ақ. Осы сияқ ты жарытымсыз ауқ атпен жан сақ тап жол жү ріп кө р! Су болса лай ә рі лас. Ә бден қ алжырап дымы қ ұ рығ ан мына қ ұ р сұ лде сорлылардың аяқ тарын тік басып жү руге қ аншасының шамасы келер екен?

Миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті бұ л сияқ ты азапты сапарғ а зорлап айдауы мү мкін емес! Жоқ, оларды Казондеге басқ а жолмен ә кеткен болар. Бейшара ана мұ ндай азапты кө тере алмайды ғ ой!

Керуеннің бірнеше адамы «желшешек» болып ауырды.

Аурулардың ө здігінен жү руге шамасы жоқ. Оларды қ айтер екен? Шынымен жолғ а тастап кете ме?

9 мамыр. Ерте тұ рып жолғ а шық тық. Жұ ртта қ алғ андар кө рінбейді. Ауырғ андар мен ә лсіреген адамдарды хавильдарлар шыбыртқ ылап тұ рғ ызды. Қ ұ л дегендер адам емес – жанды тауар, сылдырап тұ рғ ан ақ ша. Қ аны ә бден суып, денесінде тіршіліктің нышаны біткенше хавильдарлар шыбыртқ ылап айдай береді.

Жан-жағ ымның бә рі ө ң шең ғ ана жанды сү лде. Тіптен олардың ү н шығ арып ың қ ылдауғ а да шамасы жоқ.

Ақ ырында кә рі Нанды да кө рдім. Ол бейшарағ а қ араудың ө зі аянышты! Кешегі кө теріп келе жатқ ан баласы да, ө зімен бірге қ осақ таулы ә йел де жоқ. Нан енді жалғ ыз келе жатыр. Оғ ан ағ аш бұ ғ аусыз жү ру оншалық ты қ иын емес, бірақ беліндегі шынжыры ә лі сү йретіліп жү р. Шынжырдың бос ұ шын иығ ынан асыра салыпты.

Қ апысын тауып кемпірге жақ ындадым. Бұ ғ ан не болғ ан? Мені танымай ма? Шынымен-ақ адам танымастай ө згеріп кеткенмін бе?

– Нан! – деп дауыстадым.

– Сіз Диксіз бе? Мен... Мен... кешікпей-ақ ана дү ниеге...

– Жоқ, жоқ... мойымаң ыз, шыдаң ыз, – дедім. Бейшара кемпір ә бден жү деп ә лсіреген, тіптен тү рінен кісі қ орқ арлық.

– Мен кө п ұ замай ө летінімді білемін... Мен енді қ айтып ө зімнің қ адірлі ием – миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті кө ре алмаспын... Жә рдем ете гө р мағ ан...

Кемпірді сү йемелдейін дедім, қ омыт киімінің ішінде ә лсіз дене қ алтырап тұ р. Егер мені оғ ан қ осақ таса, ренжімей-ақ, қ айта қ уанар едім, ө йткені оның жанындағ ы «тауар» қ аза тапқ ан соң, Нанның жалғ ыз ө зі кө теріп келе жатқ ан ауыр шынжырдың жарым салмағ ы мағ ан ауар еді.

Бірақ бір қ ажырлы қ ол мені шетке қ арай итеріп жіберді де, Нан сорлыны шыбыртқ ының астына алып, қ айтадан еріксіздер қ атарына тық ты. Ө зіме қ ол кө теріп зә бір кө рсеткен хавильдарғ а бас салуғ а ың ғ айландым, бірақ қ айдан пайда бола қ алғ анын ө зім де білмей қ алдым, Ибн-Хамис тап бола кетті. Лә м деп тіл қ атпастан қ олымнан ұ стап, керуен адамдарының бә рі тегіс ө тіп болғ анша тұ рды да қ ойды. Сосын мені керуеннің соң ындағ ы ө зімнің бұ рынғ ы орныма қ айта тұ рғ ызды да:

– Негоро! – деді.

Негоро? Менің сорлағ ан жолдастарыма кө рсеткен қ орлық ты мағ ан да кө рсетпей, мені ө згеше ұ стауы Негороның талабы екен ғ ой!

Ол оң бағ ан португал мағ ан не дайындап қ ойды екен?

10 мамыр. Ө ртеніп жатқ ан бір қ ыстақ ты жанай ө ттік. Онда тү тіні будақ тай аспанғ а кө теріліп, талай-талай лашық тар жанып жатыр. Ағ аш бұ тақ тарына адам ө ліктері асулы тұ р. Қ ыстақ халқ ы қ ашып кеткен. Егіс даласы қ аң ырап жатыр. Қ ыстақ шапқ ыншылық қ а ұ шырағ ан. Қ ыстақ тың екі жү з адамы қ аза тауыпты, бірақ қ ұ л саудагерлері оншақ ты адамын тұ тқ ынғ а алғ ан кө рінеді...

Кү н кешке айналып, керуен қ онуғ а тоқ тады. Лагерь ірі ағ аштардың арасына орналасты. Орман шеті тырбық ө скен бұ тамен, биік-биік шө птермен кө мкерілген.

Кеше тү нде ағ аш бұ ғ ауларын сындырып, бірнеше тұ тқ ын қ ашып кеткен еді. Қ ашқ ындарды ұ стап ә келіп, адам айтқ ысыз қ аталдық пен жазалады. Бү гін хавильдарлар да, солдаттар да ө те қ атал кү зетіп тұ р.

Кү н кешке тартты. Айнала тө ң іректе арыстандар ақ ырып, қ орқ ау қ асқ ырлар ұ лиды. Арырақ та гиппопотамдардың ысылдап-пысылдағ андары естілді.

Шамасы, ол жақ та кө л немесе бірер ө зен бар. Ө лердей боп шаршасам да ұ йық тай алмадым. Биік шө птердің арасынан ә лдене жылжып келе жатқ ан тә різді. Сірә, жыртқ ыш аң дардың бірі болар. Ол оң бағ ан лагерьге шабайын дегені ме?

Қ ұ лағ ымды сыбдырғ а қ арай тү ріп тың дап жатырмын. Тү к те жоқ. Енді қ амыстан ө тіп бір хайуан келе жатыр. Менде қ ару жоқ, бірақ қ орғ ануым керек! Аттан салайын. Менің тіршілігім миссис Уэлдон мен ө зімнің жолдастарыма қ ажет қ ой!

Қ араң ғ ы тү некке кө зімді тігіп қ арап жатырмын. Бү гінгі тү н айсыз, тастай қ араң ғ ы. Бір кезде папирус арасынан екі шырақ жылт ете қ алды, бұ л қ абыланның немесе қ орқ ау қ асқ ырдың кө зі. Ә лгі шырақ бір кезде кө рінбей кетті... Қ айта кө рінді.

Шө п қ айта сыбдырлады. Бұ л жабайы жыртқ ыш мағ ан бас салады ғ ой. Аттан салайын дедім.

Сә ті тү скенін қ араң ызшы, ө зімді-ө зім тоқ тата қ ойдым.

Ө з кө зіме ө зім сенбедім! Қ асыма Динго келіп тұ р! Менің қ асымда тұ рғ ан кә дімгі ө зіміздің Динго! Сү йкімді Динго! Ол мені қ алай тапты екен? Оны бастап мағ ан келтірген нендей кү шті сезім. Жоқ, мұ ндай кереметті басқ аруғ а бір ғ ана ішкі сезімнің шамасы келмейді... Динго менің қ олымды жалады. О, сү йкімді тө бет, менің бірден-бір досым сенсің ғ ой! Демек, ана залымдар сені ө лтіре алмағ ан екен!

Дингоның басын сипадым. Тө бет арс ете қ алғ алы тұ р, бірақ мен оның басын сипап алдарқ атып қ ойдым. Иттің мұ нда келгенін ешкім білмеуі керек. Жаман айтпай, жақ сы жоқ, мү мкін... Ау, Динго менің қ олыма мойнын неге ү йкей береді! Мағ ан: «мынаны қ арашы!» деп тұ рғ ан тә різді ол.

Мен оның мойнын сипалап, қ арғ ыбауына байланғ ан бір зат барын байқ адым... Қ арасам, ә лгі зат қ арғ ыбауының доғ асына ө ткізілген бір жің ішке ғ ана қ амыс екен, қ амысқ а ойып жазылғ ан «С», «В» деген екі жұ мбақ ты ә ріп бар.

Қ амысты ақ ырын ғ ана алдым да, сындырып қ арадым. Қ амыстың қ уысында хат бар екен! Ә рине, мен оны тастай қ араң ғ ыда оқ и алмадым. Таң атып жарық болуын кү ту керек... Дингоны қ айырып жібермей-ақ алып қ алайын деп ем, бірақ сү йкімді тө беттің кеткісі келіп қ ың сылай берді. Тө бет ө зіне жү ктелген тапсырманың орындалғ анын білсе керек.

Итті қ айырып жібердім, ол бір секіріп тү сті де, қ алың шө птің арасына кіріп ғ айып болды. Қ айран тө бет арыстан мен қ орқ ау қ асқ ырлардың аузына тү спей, аман-есен иесіне жетсе жарар еді-ау!

Динго аман болса, ө зін жұ мсағ ан адамғ а қ айта оралатыны сө зсіз.

Хатты қ араң ғ ыда оқ у мү мкін емес, хат қ олымды кү йдіріп бара жатқ ан тә різді.

Бұ л хатты кім жазды екен? Миссис Уэлдон ба? Ә лде Геркулес жазғ ан болар?

Ит – опа дейді ғ ой, Динго бұ лармен қ алай ұ шырасты екен? Біз оны ө лдіге санап едік-ау!

Бұ л хатта не жазылғ ан? Жан тө згісіз мына азаптан қ алай қ ұ тылудың амалы айтылғ ан ба? Ә лде қ адірлі достардың тек қ ана амандық хабары ма екен?

Не болса ол болсын, бірақ мына уақ иғ а мені қ уанышқ а бө леді. Бірақ мұ ның ақ ыры адам айтқ ысыз ауыр қ айғ ы- қ асіретпен тынуы да ық тимал!

Мен аспанның кө кжиекпен ұ штасқ ан жеріне тесіле қ араймын, сондағ ы аң дығ аным, таң қ ылаң ы. Кө зім ілінбейді. Жыртқ ыш аң дардың ақ ырғ аны бұ рынғ ысынша жырақ тан естіліп жатыр. Бейшара Динго, бұ ларғ а кездеспей аулағ ырақ кете алдың ба екен?

Сарғ ая кү ткен таң да білінді. Тропикте тү н қ ысқ а болады. Жарық болысымен ешкімге білдірмей оқ иын деп хатты шиыршық тап бү ктеп қ ойдым.

Оқ ып кө рейінші...

Ә лі қ араң ғ ы, тү к те кө рінбейді.

Сарғ ая кү тіп, ақ ыры оқ ыдым-ау. Хатты Геркулес жазғ ан екен.

Бір жапырақ қ ағ азғ а қ арындашпен бірнеше жол сө з жазыпты, онда:

«Миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті китандағ а мінгізіп Гэррис пен Негоро бастап ә кетті. Бенедикт мырза да солармен бірге. Олар керуеннен озып, ү ш-тө рт кү ндік алда бара жатыр. Олармен тілдесерлік мү мкіндігім болмады. Мен Дингоны таптым. Оны біреу мылтық пен атып жарадар етіпті, бірақ қ азір жазылып кетті. Менің бар ойлайтыным сендердің тағ дырларың, мен қ ашқ анда, сіздерге жә рдем ету ү шін ғ ана шық тым.

Геркулес».

Демек, Миссис Уэлдон да, кішкентай Джек те тірі екен. Олардың бізбен бірге болмағ аны қ андай жақ сы: жарық дү ниенің мына тозақ тай азабына тө зе алмас еді олар.

Китанда дегені талдан тоқ ылғ ан зембіл, мұ ны екі адам иығ ына салып кө теріп жү реді. Ү стіне жұ қ а матадан кө лең ке етіп масахана қ ұ рып қ ояды.

Сө йтіп, миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті китандағ а мінгізіп ә кетіпті. Бұ лар Гэррис пен Негороның несіне қ ажет болды екен? Шамасы, ол оң бағ андар Казондеге бет алғ ан. Ие, ие, ә рине, ешқ андай кү мә ні жоқ. Оларды сол арадан іздеймін! Дингоның мағ ан хабар ә келгені не деген қ уаныш! Осы қ уаныштың арқ асында соң ғ ы кү ндердегі кө рген қ орлық тарымды тү гелдей ұ мытып та кеттім.

11-5 мамыр. Керуен ұ дайы алғ а баса берді. Тұ тқ ын- дағ ылардың халі кү ннен-кү нге нашарлай тү сті... Кө бінің қ аны судай сорғ алап, жерді қ ып-қ ызыл қ ып бояп бара жатыр. Казондеге жету ү шін ә лі кем дегенде он рет кө шіп қ ону керек деп шамаладым. Межелі жерге жеткенше қ анша адам ө ліп, азаптан мә ң гі қ ұ тылар екен? Бірақ мен онда тірі жетуге тиіспін! Жетемін! Жетемін де!

Сұ мдық қ ой бұ л! Қ ұ лдар керуенінде бү кіл денесін жара басып, қ аны сорғ алап тұ рғ ан сорлылар бар. Терісі сыдырылып қ алғ ан жалаң аш етке шынжыр батып кеткен.

Бір ә йел аштан кеше ө ліп қ алғ ан баласының ө лі денесін ә лі кө теріп келе жатыр. Баласының сү йегін кө зі қ иып тастағ ысы келмейді.

Артта қ алып бара жатқ ан жолдың ү сті адам ө лігінен кө рінбейді десе де болады. «Желшешек» індеті ұ лғ ая тү сті. Тү бінде бірнеше адамның ө лігі жатқ ан бір ағ аштың қ асынан ө ттік. Ө ліктер ағ ашқ а шынжырлаулы жатыр. Бұ лар бірер кінә сі ү шін жазағ а ұ шырағ ан, аштан ө лсін деп ағ аш

шынжырмен байлап кеткен еріксіздердің ө лігі еді.

16-24 мамыр. Дымым қ ұ рып жығ ылудың аз-ақ алдында келе жатырмын, бірақ босаң дық қ а ерік бермеуім керек. Мен жетем деген жеріме жетіп жығ ылуғ а тиіспін. Жаң быр басылып, кү н шайдай ашылып кетті. Шыжып тұ рғ ан ыссыда жү ру кү ннен-кү нге қ иындай берді. Айдаушылар ү сті-ү стіне шыбыртқ ы салып, жол тіп-тіке ө рге қ арай тырмысып бара жатыр.

Кеше биік те қ атты шө п ө скен жермен жү рген едік. Шө птің сабағ ы бетімді тырнап, дә нді тікенектері ү стімдегі қ омытымнан ө тіп, денеме қ адалғ анда жанымды қ оярғ а жер таппадым.

Бір жақ сы жері, менің кө н етігім мық ты, тозатын емес. Хавильдарлар ауырып, ә лсіреген нашар адамдарды керуеннен бө ліп қ алдыра бастады: ө йткені адамдарғ а азық жетпеу қ аупі тө нген. Егер солдаттар мен жү к кө терушілердің ү лесті азығ ы азайтылып, еріксіздерге беретін болса, олар жанжалдың зорын шығ арады. Керуенбасылар жетіспей қ алғ ан

азық тың есесін еріксіздердің есебіне жатқ ызатын-ды.

– Мейлі, бірінің етін бірі жесін! – дейтін керуенбасылар. Дені сау жап-жас кейбір еріксіздер жү ріп келе жатып бірден жығ ыла кетеді де, табанда жан тапсырады. Мұ ндай жағ дайды Ливингстонның да жазғ аны есімде бар-ды. «Ол сорлылар, – деп жазып кеткен Ливингстон, – қ апелімде жү регім ауырып бара жатыр дейтін. Жү регін қ олымен басып жығ ылады да ө леді. Мен оларды жү регі жарылып ө летін болар деп шамалаймын. Бұ л сияқ ты қ апыл ө лімді еркін жү ріп, сосын бірден қ ұ лдық қ а айналғ ан адамдардан кө бірек кө рдім.

Олар тағ дырдың мұ ндай сұ мдық азабына кө ндікпеген адамдар».

Бү гін хавильдарлар ә лсіреп, керуенге ере алмағ ан еріксіздердің жиырма шақ тысын балтамен шауып тастады. Ибн-Хамис мына қ асапты ө з кө зімен кө ріп тұ рса да, оғ ан тыйым салып тіл қ атпады. Бұ л барып тұ рғ ан сұ мдық, жантү ршігерлік кө рініс қ ой!

Бас сү йегі қ ақ айрылып кә рі Нан да жығ ылып қ алды. Мен оның ө лі денесіне сү рініп жығ ылдым. Тіптен марқ ұ мды жерлей де алмадым.

Бұ л кә рі кемпір апатқ а ұ шырағ ан «Пилигрим» жолаушы- ларынан шық қ ан алғ ашқ ы шығ ын.

Ой, бейшара Нан!..

Тү н болса Дингоны кү тетін болдым. Бірақ жанашыр тө бет енді қ айтып оралмады. Ол тағ ы бір бә леге ұ шырамады ма

екен? Мү мкін, Геркулес бір қ атерге кездесіп қ алғ ан болар? Жоқ... жоқ. Бұ ғ ан менің иланғ ым келмейді! Геркулестің хабарласпау себебі: оның білдіретін жаң алық хабары жоқ шығ ар. Бұ ғ ан қ осымша, ол ө те сақ жү руі керек, нә тижесіз тә уекелге кө з жұ мып ұ мтылуғ а болмайды...»