Кіріспе. Мұнан бұрын шыққан шежірелерімде Найман мен оның ұрпақтарына біршама тоқталып едім

(Мә мбет шежіресіне)

Мұ нан бұ рын шық қ ан шежірелерімде Найман мен оның ұ рпақ тарына біршама тоқ талып едім. Бұ л томда бір айтылғ ан сө зді екі қ айталамай, кейін қ олғ а тү скен қ ұ жаттарғ а сү йене отырып, Қ аракерей хақ ында біраз сө з қ озғ асам ба деп едім.

Осы уақ ытқ а дейін шық қ ан шежірелерде «Тө рт Тө легетай» деп – Қ аракерей, Садыр, Матай, Тө ртуылды атайды. Атамыз қ азақ тан қ алғ ан ә дет бойынша жеке ауыл, жұ рт болғ ан ұ лдарының санына қ арай «Тоғ ыз Тоғ алақ», «Бес Байыс», т.с.с. ұ йқ астырып айта береді. Мұ ндайда жұ рт санынан, ә детте, қ ате кетпейді. Ал, шежіре беттерінде «Тө рт Тө легетай» деп айтылғ анымен: «Тө легетайдан Қ ытай жалғ ыз туады екен. Ол жастай ө ліп, оның тө рт ұ лы – Қ аракерей, Садыр, Матай, Тө ртуыл – Тө легетай атасының тә рбиесінде болғ ан соң, «Тө рт Тө легетай» деген атақ қ а ие болыпты-мыс» деген тұ жырым ел арасында қ алыптасып қ алғ аны шындық.

Қ ұ лақ қ а сің іп, ой тү бін ө релеп алғ ан ұ ғ ым болса да, «аталарымыз неліктен «Тө рт Тө легетай» атанып кеткен екен?» деген сұ рақ ә ркімнің кө кейіне ұ ялары сө зсіз. Сондық тан да, ә ң гіме осы кү дікті айқ ындай тү су тұ рғ ысында болмақ.

Шежіре Тө легетайдан Қ ытай туады десе, оғ ан шү бә келтіру қ иын. Кө п шежірелер Тө рт Тө легетайды Қ ытайдан таратады. Ал кейбір қ атты кү мә нданғ андар тө рт ұ лды Тө легетайдан таратып, Қ ытайдың атын аттап кетеді. Мұ ның себебі – Тө легетайдың Қ ытай деген баласы болды деген анық дерек жоқ. Ә р шежіреде ә р тү рлі айтылып жү ргені – анығ ын біз білеміз дейтін адамдардың табылмағ андығ ында деп ойлаймыз.

Барлық шежірелерді қ отара бермей, олардың ішіндегі айдарлысы саналатынМ.Тынышбаевтың [128], Х.Арғ ынбаевтың [28] шежірелеріне ү ң ілсек, Қ ытай аты мү лде аталмайды. Тек Қ.Халид [120, 58 бет] пен С.Аманжолов [26, 78-79 беттер] қ ана Тө легетайдан Қ ытай туады деп, кең ірек тоқ талып кеткен.

2001 жылы Қ ұ лжа қ аласында шық қ ан «Дө ртуыл шежіресінде» [47, 6 бет] – Тө легетайдан – Қ атай би делінген. Қ атай биден Тө рт Тө легетайды таратқ ан. Яғ ни, Қ ытайдың орнына Қ атай биді атапты. Тө легетай неге тө ртеу екенін ашып айта алмапты. Сонда да болса бұ л баспа бетінде тұ ң ғ ыш рет атамыздың атының басқ аша аталуы еді.

Қ аракерей шежіресін жазуды қ олғ а алып отырып, біз де жү з ойланып, мың толғ андық. Найманның ой-қ ырдағ ы шежірешілерінен сұ рау сұ рап, ақ ыры Қ ытайдың Ү рімжісінде тұ ратын, тегі Қ аракерей – Қ ожамбет, жасы жетпістен асқ ан Алқ арнай Ескендірұ лымен телефон арқ ылы сө йлесіп, кейіннен хат та алысып, қ ұ нды деректерге ие болдым.

Алқ арнай Ескендірұ лының айтуынша, 1985-жылы Ыстамбұ лда тұ рғ ан Ікірә м қ ажы: «Тө легетай мен зайыбы Сапурадан тө рт ұ л туғ ан: Дө ртуыл, Садыр, Матай жә не Қ атай. Қ атай жастай ө ліп, оның жас қ алғ ан ұ лы Қ аракерейді атасы Тө легетай бауырына салып, ө з баласы деп ө сіреді. Сонымен Қ атайдың орнын Қ аракерей басып, Тө легетайдың тө рт ұ лының бірі болып аталғ ан. Қ атайды қ азір кейбір шежірелерде Қ ытай деп жаң ылыс айтылып жү р. Бұ л тү зетілу керек» – депті. Осы сө зді сол жылы Ыстамбұ лғ а барып, Ікірә м қ ажының ү йінде бір апта жатып, ә ң гімесін, шежіресін ө з аузынан естіп, Алқ арнай Ескендірұ лы жазып алыпты.

Анық тама: Ікірә м Маң ғ ытайұ лы, Қ аракерейдің Қ ожамбет атасынан, Егізқ ара тармағ ы. 1900 жылы туып, 1988 жылы Ыстамбұ лда қ айтыс болғ ан. Тү ркияғ а Қ ытай мемлекетінен ауғ ан қ азақ тардың ұ лы кө шімен бірге барғ ан. Алқ арнайдың айтуынша шежіре, ә ң гімелерді жатқ а айтып отырыпты. Менің қ олымда Ікірә м қ ажының ө з атасының шежіресі бар. Мұ ны қ ажекең нің аузынан Алқ арнай сызып алыпты.

Ал, шежіреге жү йрік, білгір, сұ ң ғ ыла ақ сақ алдар Қ атайдың атын ұ мытпай айта жү ріп, кейін Қ атай Қ ытай атанып, ол тек Қ аракерейдің ғ ана ә кесі емес, бү кіл Тө рт Тө легетайдың ә кесіне айналып кеткен кө рінеді.

Ой елегінен ө ткізсек, бұ л деректің бұ рынғ ы айтылып жү рген шежіреге ешқ андай қ айшылығ ы жоқ. Біріншіден: Қ атай – Тө легетайдың баласы. Тек Қ ытайдың орнына Қ атай деп білуіміз керек. Екіншіден: Қ атай – Қ аракерейдің ә кесі. Бұ л да ежелден белгілі дерек. Сонымен, мә лім болғ аны – Қ атай тек Қ аракерейдің ә кесі де, ал Тө рт Тө легетай деп Дө ртуыл, Садыр, Матай, Қ атайды айтуымыз тиіс. Аты да ұ йқ асып тұ р: Матай-Қ атай. Менің ше, жү з жыл бұ рын ел білген атамыздың атын ө зіміз шатыстырып алғ анбыз. Мү мкін орыс экспедициясы жазып алғ ан шежірелерде бұ рмаланып Қ атайды Китай деп ө згертіп жіберді ме екен. Олардан Сә рсен Аманжоловтың жә не Қ азақ станда шық қ ан басқ а да кейбір шежірелерге қ ате кіріп кетпегеніне еш кү мә н жоқ.

Қ орыта айтқ анда, бұ дан былай Тө легетайдан Қ атай, одан Қ аракерей деп тарататын боламыз. Енді кітаптың тақ ырыбына оралайық.

Бұ л Найман атасына арналғ ан шежірелер тобының кезекті кітабы. Найманды «Тоғ ыз таң балы» десек, соның бір «таң басы» деп Қ аракерейді атап жү р. Қ олың ыздағ ы шежіре осы атаның бір тармағ ы саналатын Байжігіттің баласы Мә мбетті таратады.

Қ азақ та: «Сү т сұ рай келсең, ыдысың ды жасырма» – деген мақ ал бар. Соғ ан орай, Найман шежіресін жазсам ба деген ойымды жасырмай, ол жө нінде ө зімнің бұ рынғ ы шық қ ан кітаптарымда да жазып едім. Ойлап қ ана қ оймай, Найманның екі тармағ ын қ амтып, Бура мен Терістаң балы аталарының шежіресін шығ ардым да. Оның алдында кішірек екі атаның: Кө нші мен Қ араужасық атасының шежіресін де жинап, баспадан шығ арып едім.

«Кө ң іл жү йрік пе, кө к дө нен жү йрік пе?» – демекші, жалғ ыз адамғ а бү кіл Найман атасын тү бегейлі жазып шығ у кө к белес қ иял ғ ой. Ә йтсе де, шамам келгенше, Алланың берген сызығ ы біткенше ең бек істейін деген ойымнан тайғ ан жоқ пын.

Шығ ыс Қ азақ стан облысында тұ ратын найманның Саржомарт аталарын белгілі шежіреші Кітапбаев Бошай ағ амыз зерттеп, кітап тү рінде шығ арып жү р [75], [76]. Биыл тағ ы бір басылымы жарық кө ріпті [77].

Тума мен Тоқ пақ, Семіз Найман аталарының да келелі шежірелері шығ ып жатыр. Шежіре ә лі де шығ ар еді, ә ттең деп білегін сыбанып жү рген туысқ андарымыз да баршылық. Амал не, баспа ақ ысы қ олдарын байлап отыр.

Ел кө ң ілінен табылып, халық тың қ алауына жарағ ан шежіре шығ арушыларғ а мың да бір рахмет! Ел аралағ анда бұ л алғ ысты бү кіл ұ рпақ тарынан естіп те жатамыз.

Ал біз болсақ, Найманның ең кө лемді атасы – Қ аракерейді қ олғ а алып отырмыз.

Қ аракерей де «Тоғ ыз таң балы Найманның» бірі. Қ азақ арасына кең тарағ ан есім – Қ аракерей Қ абанбай батыр шық қ ан ата. Ел аралап жү ріп, атамды сұ рағ анда: «Қ аракереймін» – десем, сұ рағ ан жан: «Е, Қ абанбай екенсің ғ ой» – дейді.

Қ абанбайды білмейтін адам жоқ. «Қ абанбай» – ел ұ раны болғ ан. Елдің еркіндігін сақ тап қ алуғ а бірден-бір себеп болғ ан Қ азақ батыры. Сондық тан да Қ абанбай шық қ ан Байжігіт атасын халық қ атты сыйлағ ан. Найман арасында Байжігіттің ұ рпағ ына тө рден орын беріліп, табақ бірінші тартылатын. Қ азақ та ондай қ ошемет Қ аракерей атасына кө рсетілген. Бұ л туралы қ азақ даласын аралағ ан саяхатшылар да ө з кү нделіктерінде жазып қ алдырғ ан.

Міне осындай қ ұ рметтің иесі Қ абанбайдың атасына кө рсетілген сый-сияпаттың дә стү рін бұ збай, Тоғ ыз таң балы Найманның Қ аракерей бө лімін Қ абанбайдың атасы Байжігіттен, оның ішінде Мә мбеттен бастап отырмын.

Шынымды айтсам, Қ аракерей атасының шежіресіне қ алай кірісерімді білмей жү рексінген едім. Себебі, Қ аракерей Найман ішінде ең ө скен ата. Оның шежіресі де кө лемді. Ө згесін айтпағ анда, кезінде 17 болыс болғ ан Мұ рын атасының ө зі қ аншама.

«Атақ ты Қ аракерей Қ абанбай батыр шық қ ан Байыстың Байжігіт атасы да, Мұ рынның қ ызынан туып, нағ ашы атасы Байыс ұ лдарымен тең ұ стап енші беруіне байланысты, 17 болыс Мұ рынғ а қ осылатын. Ол туралы ғ ұ лама ғ алымымыз Шоқ ан Уә лиханов та жазып кеткен. Байжігіттің Жұ мығ ы – Маң ырақ тауында, Тоғ ас – Тарбағ атай тауының шығ ыс-теріскейінде, ал Мә мбет атасы – Тарбағ атайдың оң тү стік етегінде Мақ аншыдан Қ ытайғ а дейінгі жерлерде қ оныстанғ ан. «Байжігіт атасы кезінде Жайсаң уезінің Шілікті, Маң ырақ, Хабар-асу, Теріс-айрық, Шорғ а болыстарында, Лепсі уезінің бү кіл батыс бө лігін жә не Жетісу облысы Қ опал уезінің бір бө лігіне қ оныстанғ ан болатын» - [21, 99-102].

«Қ ытайдағ ы Байжігіт атасы бұ рынғ ы кезден ү ш ү кірдай (болыс) болыпты. Қ азір де аз емес. 1955-1962 жылдары талай қ андастарымыз Қ ытайдан Қ азақ станғ а қ айта ө тсе де, ә лі кү ні Тө легетай бабамыздың талай ұ рпағ ы сонда тұ рып жатыр»- «Терістаң балы шежіресінде» [119, 519]. (Шаршы жақ шаның ішінде тұ рғ ан бірінші сан «Пайдаланылғ ан ә дебиеттегі» кітаптың рет саны, екінші сан сол кітаптің ішінен алынғ ан ү зіндінің бетін кө рсетеді).

«Шешінген судан тайынбастың» кебісін киіп, Мә мбет атасының шежіресіне кірістім. Бұ л атаның баспадан шық қ ан шежіре кітаптары баршылық екен. Бірақ, ә р кітап Мә мбеттің жеке бір атасын ғ ана таратып, басқ аларын не мү лдем атамай, не ат ү сті ғ ана тоқ талып кеткен. Сондық тан болар, мен: «Мә мбеттіжинап жү рмін» – десем, елдің кө бі: «Мә мбетті тү гел жинау мү мкін емес, олар ө те кө п» – деп шындарын айтатын.

Тағ ы бір айта кететін жә йт. Баспадан қ андай шежіре шық са да, қ атесіз болмайды. Себебі ә р адам ө з атасын ғ ана анық біледі де, оның басқ а бұ тақ тарын шала-шарпы таратады. Ол нұ сқ а сол кү йінде шежіреге тү сіп, қ ате таралым бір кітаптан екінші кітапқ а кө шіріліп жатады. Оны тү зетудің жолы – ел аралап жү ріп, осы атаның ұ рпақ тарымен кездесу. Бұ л ө те ауыр шаруа. Ә рине, ауылың аралас, қ ойың қ оралас болса бір сә рі. Ал, Мә мбет ұ рпақ тарынан бір мың шақ ырым қ ашық тық та тұ ратын мен сияқ ты адамғ а, қ азіргі ә лемдік дағ дарыс пен қ ымбатшылық кезінде, ел аралап жү ру оң айғ а тү спейді.

Қ ытай мен Қ азақ стан шекарасы бө лінген кезде, Мә мбет атасының дені Қ ытай мемлекетінде қ алып қ ойыпты. Кейін 1955-1962 жылдары Мақ аншы маң ына Қ абанбайдың негізгі тұ қ ымы келсе де, ә лі кү ні біршама ұ рпағ ы Қ ытайда қ алғ ан кө рінеді. Осығ ан байланысты баспадан шық қ ан шежірелерді: Қ азақ станда басылғ ан жә не Қ ытай мемлекетінде араб ә рпімен басылғ ан деп екіге бө луге болады. Монғ олия мемлекетінде Байжігіт атасының ұ рпақ тары жоқ тың қ асы екен. Тек Ө лгей қ аласынан Жұ мық тың бір ғ ана жанұ ясын кездестіріп, жазып алдым. Қ обда бойында тұ ратын қ азақ тардың шежіресінен екі ата Жұ мық тармағ ы табылды. Қ ытайдың Алтай жағ ында Зайсаннан барғ ан Жұ мық атасының ұ рпағ ы бар. Жалпы, Жұ мық атасы Мә мбет атасынан кө п болмаса, аз емес деп ойлаймын.

Ал, кітап шығ ару ү лкен қ иындық тың бірі болып тұ рғ андық тан, баспадан шық қ ан шежірелердің таралымы ө те шағ ын. Қ олдан-қ олғ а ө тетін бұ л кітаптарды тауып алу да оң ай шаруа емес. Қ олғ а тү скен шежірелердің араб ә рпімен жазылғ андарын оқ у – Қ азақ станда ежелден тұ ратын, араб графикасын танымайтын біздер ү шін, тағ ы бір қ иямет-қ айым. Амал жоқ, Ахмет Байтұ рсыновтың ә ліппесін қ олғ а алып, авторғ а қ айтадан 1-ші класты оқ уғ а тура келді. Ежіктеп оқ ып, қ олыма тү скен шежірелерді тү гелдей сү зіп, кітапқ а кіргіздім.

Міне, Мә мбет атасының шежіресі басқ а аталарғ а қ арағ анда біраз қ амтылғ ан дедік. Бірақ, бө лек-бө лек кітаптарда жазылғ андық тан, қ айшылық -қ ателері де кө п. Ө з тә жірибеме сү йене отырып айтарым: шежірені бірнеше қ айталап шығ аратын болса, ұ рпақ тарының талқ ысына тү сіп, келе-келе ақ иқ атқ а жанасады. Мен осы ә діспен «Кө нші», «Бура» шежірелерін тө рт рет қ айталап басып шығ ардым. Кейінгі басылымының кө лемі, алғ ашқ ығ а қ арағ анда 1, 5 – 2 есе ө сті. Енгізілген тү зетулері мен қ ателері қ аншама! Міне бұ л, басылғ ан бір ғ ана кітаптың сапасының қ андай екенін кө рсетеді.

Амал қ анша, Мә мбеттің кө лемді шежіресін шығ арғ ан: Мә улітқ ан Сейітханұ лы [110], Тұ рысбек Қ ұ дайбергенұ лы [72] жә не Аманжан Жақ ыпов [45] ағ аларымыз бұ л дү ниеден озып та кетіпті. Кезінде кездесіп, таныса алмай қ алғ аным ө кінішті-ақ. Істеген ең бектерін Мә мбет ұ рпағ ы ұ мытпайды, ү немі жылы лебізбен айтысып отырады. Шежіре жазудың ауыртпалығ ы мен қ иыншылығ ын тү сінетін мен де соларғ а қ осылып, абзал ағ аларымыздың топырақ тары торқ а болсын деп, ұ рпақ тарына кө ң іл айтамын.

Қ ытай мемлекетінде шық қ ан екі кітап: Мұ қ аметқ азы (Қ ази) Болтайқ анұ лының " Қ азақ шежіресі" [36] жә не Солтан Шә кентайұ лының " Байжігіт шежіресі" [131] жө нінде айтар болсақ, бұ л кітаптардағ ы Мә мбет аталары Қ азақ станда шық қ ан кітаптардың олқ ылығ ын толық тырып отыр. Себебі біз Қ ытай мемлекетінде тұ ратын қ андастарымыздың егжей-тегжейін кезінде біле бермедік қ ой. Ал қ азір жағ дай басқ аша.

Шә уешекте тұ ратын Қ азидың телефонының нө мірін тауып алып, жиі-жиі сө йлесіп тұ рамын. Қ ази соң ғ ы тілдескенімде: «Қ ытай мемлекетінде ұ сақ -ұ сақ аталарғ а арналғ ан шежірелер жиі шығ ып тұ рады. Мә селен, қ азір Жұ мық атасының ұ рпақ тары ө з аталарының шежірелерін шығ арып жатыр. Қ арақ ұ рсақ атасын Ү рімжіде тұ ратын бір ақ сақ ал қ олына алып еді, шамасы келмей жатыр-ау деймін, жасы да сексеннен асып кетіп еді» – деді. Қ ази – Жұ мық атасынан. Ө з кітабында Жұ мық атасына кең ірек тоқ талыпты. Қ ази шежіресінде Жұ мық қ а 160 беті, Тоғ асқ а 4 беті, Байжігітке 31 беті арналыпты. Кітап барлығ ы 592 беттен тұ рады.

Ал, Солтан Шә кентайұ лының шежіресінде: Тоғ ас 3 бетте, Жұ мық 41 бетте жә не Мә мбет 100 бетте таратылғ ан кө рінеді.

Жоғ арыда аты аталғ ан бес шежіренің басын қ осып, қ айталанғ ан таралымдардың тек бір ғ ана нұ сқ асын таң дап алу керек болды. Оның ү стіне ұ рпақ тарының айтқ ан шежірелерін де қ алыс қ алдыруғ а болмайды. Міне осындай қ ыруар материалды ой елегімнен ө ткізіп, жылнама кестесіне сә йкестендіріп, таратып, Мә мбеттің жаң а толық шежіресін назарларың ызғ а ұ сынып отырмын. Толық деп айтуым да салыстырмалы. Бұ л дә л бү гінгі таң дағ ы толық шежіре. Ә лі де болса қ алып қ ойғ ан аталар бар. Оларды кітаптың келесі толық тырылып шығ арылатын басылымына енгіземіз. Ә йтсе де бұ л шежіреде бұ рын мү лде тыс қ алғ ан, кө пшілік біле бермейтін бірнеше аталардың (соның бірі – Сопақ атасы) шежіресі бар. Сопақ шежіресін Аягө зде тұ ратын ақ ын, молда Лен ақ сақ алдың ө лең кітабынан алдым.

Ата-тармағ ын таба алмай жү рген Есір атасының шежіресін, оның ұ рпақ тарын Мақ аншы, Қ аратал, Қ арабұ лақ, Жарбұ лақ, Ақ шоқ ы ауылдарынан тауып, қ ұ растырдым. Мұ ның ішінде, осы уақ ытқ а дейін ешкім кездестіре алмай жү рген Сопақ тың бір баласы – Қ абанбай батырдың қ асынан қ алмай жү ретін атқ осшысы, жауғ а бірге шабар ү зең гілес досы – Шағ алақ батырдың ұ рпағ ы да бар. Бұ л кездесуімнің маң ызы ө те зор болды. Себебі соң ғ ы кезде кейбір шежірешілер: «Шағ алақ батыр Сопақ тың баласы емес, Саржомарттан шық қ ан. Егер ол шын Мә мбет болса, ұ рпақ тарын неге іздеп тауып, Мә мбетке тіркемейсің дер?» - деген сө з де шығ ып жү рді. Сол Шағ алақ тың ұ рпағ ына Мақ аншыдан 30-40 шақ ырым жердегі Кө ктерек (бұ рынғ ы Мирный) деп аталатын ауылда кезіктім. Бұ лар осы Сопақ атасынан шық қ ан Шағ алақ тың ағ асы Ақ тамбердінің тұ қ ымы – Рахымбай қ ажымен бірге 1962 жылғ ы дү рбелең де Қ ытайдан қ ашып келіпті. Қ ытайда Дө рбілжің маң ында тұ ратын Шағ алақ тың тағ ы да бір атасын сол елде 1998 жылы шық қ ан Қ азидың шежіресінен таптым. Сонымен Шағ алақ атасы Сопақ қ а жататындығ ы жө нінде ұ рпақ тарының ө з аузынан естігендіктен, оның кү мә нсіз екендігіне шү бә келтірмеймін. Ал, осы уақ ытқ а дейін Шағ алақ атасының кү мә н туғ ызғ андығ ы – шежіре-тарих жазушылардың аса мұ қ ият іздемегендігінен деп санаймын. Ә йтпесе, шежіреші авторлардың барлығ ы дерлік Мақ аншы ауылынан шық қ андар. Осы ауылғ а сан келіп жү рген адамдар. Сұ растыра тү ссе – Шағ алақ ұ рпағ ы табылатын жерде екен.

Сонымен, Саржомартта Шағ алақ жоқ деп мен айта алмаймын. Қ азақ та аттас адам кездесе береді. Саржомартта да Шағ алақ бар шығ ар, бірақ Қ абанбай батырдың атқ осшысы болғ ан Шағ алақ – Сопақ тың баласы дер едім.

Шежірешілердің назарынан тыс қ алып жү рген тағ ы бір аталар – Ө мір мен Есір. Бұ л аталарды да ә дейілеп іздеп, ұ рпақ тарынан білгенін жазып алып, біршамағ а дейін тараттым. Жалпы, кітаптың қ ұ ндылығ ы жө нінде бағ аны оқ ырман қ ауым ө зі бере жатар деген ниеттемін. Ә ркім «ө зі шық қ ан тө бесінің биік болғ анын қ алайды» емес пе?!

Есір атасының ә кесі туралы ә рқ илы дерек бар. Алайда мен Балқ аш Бафиннің, Солтан Шә кентайұ лының жазба шежірелерін негізге ала отырып, бұ л атаны Кү шіктен тараттым. Ө з ұ рпақ тарынан анық шежіре шық пады.

2009 жылдың кө ктемінде Қ ытай мемлекетіне барып, бір айдай жү ріп қ айттым. Ол жерде Мә мбет атасы баршылық екені жоғ арыда айтылды да. Осы атаның зиялы ұ рпақ тары аздағ ан топ қ ұ рып, «Мә мбет шежіресін» қ олғ а алып, шығ арғ алы жатқ ан кө рінеді. Бірен-саран қ ұ рылтайшыларымен кездесіп, жұ мыстарына ақ тілек айттым. Ө здері дайындап жатқ ан соң, Қ ытайдағ ы Мә мбет атасын толық тырудан бас тарттым. Қ ажетті материалды пысық тап, жинап алғ анғ а ұ қ сайды. Қ андай шежіре болмасын, жарық кө ргені – игі іс, ұ рпақ қ а таптырмайтын олжа. Барлығ ы ұ рпақ ү шін керек қ ұ рал ғ ой.

Енді бірер сө з Қ арақ ұ рсақ жайлы айта кетсек. Бізге жеткен аң ыз-ә ң гімеде Қ арақ ұ рсақ ты Байжігіттің бір баласына жатқ ызады. Шапқ ыншылық заманда бү кіл ауылын жау шауып, тө ң керулі қ азан астында қ арыны қ ара кү йе болғ ан бір бала ғ ана тірі қ алыпты. Содан, ол бала Мә мбеттің тә рбиесінде болып, «Қ арақ ұ рсақ» атымен бізге белгілі болыпты. Бұ л ата ө спеген, шоғ ырланып қ оныстанбағ ан ба екен, қ азір ұ рпағ ы ә р-ә р жерден кездеседі. Толық шежіресі жоқ, ал қ олда бары ә лі де болса анық тай тү суді қ ажет етеді. Сондық тан да Қ арақ ұ рсақ атасы бұ л кітапқ а ә зірше кірмей отыр. Сә ті тү сіп, келешекте Мә мбет атасының келесі екі томдық шежіресін шығ аратын болсақ, Қ арақ ұ рсақ атасы оғ ан дейін толық тырылып, сол шежіреге енуі ә бден мү мкін.

P.S. (2011-жылы Қ ытай мемлекетінде «Мә мбет шежіресі» шығ ыпты. Соның ішінде Қ арақ ұ рсақ шежіресі бар дейді. Жә не де, Аякө з қ аласынан да «Қ арақ ұ рсақ шежіресі» шығ ыпты. Мағ ан арналғ ан бұ л кітаптар басқ а қ алаларда жатыр. Алла жазып қ олыма тисе, бір іске жарап, Мә мбет атасының шежіресі толық тырылып қ айта шығ ар деп ойлаймын).