MUa MUb

-------- = --------

Pa Pb

Бұ л кезде тұ тынушының табысы толық тай жұ мсалуы қ ажет.

Талғ амсыздық қ исығ ының иілуі алмасудың шекті нормасын білдіреді. А игілігін В игілігімен алмастырудың шекті нормасы (MRS) деп тұ тынушының қ анағ аттану дең гейі ө згермейтіндей болып А игілігін бір бірлікке кө бейтуге «ауыстыратын» В игілігінің мө лшерін айтады.

MRSab= - B/ A

Сонымен, тұ тынушы тә ртібінің экономикалық теориясы ө те қ арапайым: тұ тынушылар ө здері сатып ала алатын тауарлар жиынтығ ынан ең жақ сысын таң дайды.

Тұ тынушы бар қ аражатын А жә не В тауарларын сатып алуғ а жұ мсайды делік. Егер оның бюджетін немесе бар қ аражатын I деп, ал А жә не В тауарларының бір ө лшемінің бағ аларын Pа, Pв деп белгілесек, бюджеттің шектеулі екендігін келесі тең сіздік тү рінде бейнелеуге болады:

I > Pа * А + Pв * В.

Бұ л тең сіздік жазық тық та жартылай жазық тық қ а сә йкес келіп, ол жартылай жазық тық тың шекарасы

I = Pа * А+ Pв * В

тү зуімен анық талады. Бұ л бюджет сызығ ы деп аталып, А, В тауарларын сатып алуғ а бюджеттің толық жұ мсалатынын, яғ ни ақ шалай табыстың тұ рақ ты кө лемінде алуғ а болатын екі ө німнің ә р тү рлі комбинацияларын кө рсетеді. Жазық тық тағ ы бюджет сызығ ының бейнесі суретте келтірілген.Соң ғ ы тең деуді былай деп жазуғ а болады:

I Pa

B = ¾ - ¾ * A

Pb Pb

Бұ л жердегі (Pa / Pb) – бюджет сызығ ының бұ рыштық коэффициентін бейнелейді.

26. Тұ тынушының тепе –тең дік есебінің қ ойылымы.Шешімінің оптималды критериі.

Бюджеттік шектеме бұ л табысты толық тай пайдаланғ ан жағ дайда қ ол жеткізуге болатын тауарлар жиынын кө рсететеін тү зу сызық ты айтамыз

PxX+PyY< I

y=Px/Pyx+I/Py

I-тұ ынушы табысы

Px х тауар бағ асы

Pу у тауар бағ асы

Х х тауарының тұ тыну кө лемі

У у тауарының тұ тыну кө лемі

Бюджеттік шектеме қ асиеттері

1.Бюджеттік сызық тың абцисса осі мен қ иылысу нү ктесі тек қ ана х тауар тұ тыну жә не у тауарын ғ ана кө рсетеді

В y

А x

27.Шекті пайдалылық тың карденалистік (сандық)теориясы.Госсен заң ы.

Игіліктің пайдалылығ ы (utility) – оның қ айсыбір қ ажеттілікті қ анағ аттандыру қ абілеттілігі, яғ ни адамдардың нақ ты субъективті (жеке) қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыратын қ асиеттерінің бары. Ондай қ абілеттілікке кез келген игіліктер ие, экономикалық немесе экономикалық емес болса да. Экономикалық емес игіліктерге жалпы пайдаланатын игіліктер жатады: ауа, су жә не т.б. Экономикалық игіліктерге белгіленген тұ тыну қ асиеттерін беру мақ сатымен алдын ала технологиялық ө ң деу ө ткізеді, сонан соң олар жарамды болып саналады. Жалпы пайдалылық – біртіндеп иеленген игілік бірліктерінің барлық жиынтығ ынан пайдалылық тардың жинақ талғ ан сомасы. Ол TU – total utility деп белгіленеді. Игіліктің қ осымша (келесі) бірлігінен тұ тынғ ан жалпы пайдалылық тың ө сімі шекті пайдалылық деп аталады. Шекті пайдалылық тың динамикасы (даму, ө згеру барысы) азаятын шекті пайдалылығ ы заң ына тә уелді: игіліктің ә р келесі бірлігінің, алдынғ ығ а қ арағ анда, қ ажеттілігі аздау, яғ ни игіліктің ә р қ осымша бірлігінің шекті пайдалылығ ы азаяды. Бұ л қ ағ иданы (маржиналистерден тә уелсіз). 1854 жылы неміс экономисті ә рі математігі Г.Госсен қ ысқ а, дә л жеткізген, сондық тан ол Госсеннің бірінші заң ы деп аталады. Игіліктің ә р келесі бірлігі алдың ғ ыдан аздау қ ажеттілікті қ амтамасыз етуін экономикалық емес, психологиялық себептермен байланыстырады (тү сіндіреді): «Адам ө зінің ең алғ ашқ ы алғ ан кө йлегіне, ең алғ ашқ ы тамағ ына, сатып алғ ан телевизорына кө бірек қ уанады, екінші рет сатып алғ андарымен салыстырғ анда; ал екінші сатып алғ андарына, ү шінші сатып алғ андарымен салыстарғ анда, кө бірек қ уанады Пайдалылық функциясы – игілікті тұ тынуы ө скен сайын пайдалылық тың азаюын кө рсететін функция: U= f(Qi), мұ нда U– игіліктің пайдалылығ ы, Qi – игіліктің келесі сандары.жә не т.с.»

TU

01 2 3 4 5 6

a) Q

b) MU

0 1 2 3 4 MU теріс

Q

Жалпы жә не шекті пайдалылық тың графиктері

Пайдалылық тың кардиналистік (сандық) теориясы бойынша (У.Джевонс, К.Менгер, Л.Вальрас жә не т.б.) сатып алғ ан нә рседен тұ тынушы алғ ан қ анағ аттың дә режесін дә л анық тауғ а болады. Экономикалық игіліктердің санын біртіндеп кө бейте бере, тұ тынушы жалпы пайдалылық ты кө бейтуге ұ мтылады.

Госсен заң ы кез келген тауардвң тұ тыну кө лемі бірлікке ө скенде, тауарлардың шекті пайдалылығ ы ө спейді, сонымен қ атар, игілік қ оры аз болса, соншалық ты оның бірлігі жоғ ары бағ аланады.

Дельта x= xi-xi-1=1

Қ асиеттері:

1.Егер пайдалылық функциясы ү зіліссіз дифференциалданатын функция болса, онда шекті пайдалылық келесі тү рде кө рсетіледі: MU(x)=U'(x)=lim ұ мтылғ анда дельта икстан шексіздікке дейін deltaU/delta x

2.Егер пайдалылық функциясы кесте тү рінде берілсе, онда икс мө лшерін тұ тынғ анда тұ тынушының алатын қ анағ аты келесі жағ дайда анық талады: MU, =Ui-Ui-1=deltaU/deltaxi deltax1=1

3.Егер пайдалылық функциясы екі аргументке тә уелді болса, онда х жә не у тауарларының топтамаасы келесідей тұ тынуды кө рсетеді.

MUx=delta U/delta x MUx=delta U/delta y

28. Ө ндірушінің тепе тең дігі. Тепе тең дік критерийлері

Тұ тыну теориясында тұ тынушының тепе-тең дігі анық талатындай (соғ ан сә йкес) ө ндіріс теориясында да ө ндірушінің тепе-тең дігі анық талады. Ө ндірушінің тепе-тең дігі (оптимум) болып тұ рғ ан қ орлардың (ресурстардың) барында ө ндірістің ең кө п кө леміне жеткенде қ амтамасыз етіледі. Мысалды қ арайық. Бір кә сіпкердің тауар ө ндірісінде пайдаланатын факторлардың шекті ө німдері (біз бұ рынғ ыдай 2 факторлы моделін, ү лгісін қ араймыз) ө німнің 120 бірлігін жә не 140 бірлігін қ ұ райды. Факторлар қ ұ ндары – 10 доллар жә не 20 доллар.

Орташа ө лшемді шекті ө німдерді табамыз:

МР₁/Р₁ = 120/10 = 12; МР₂/Р₂ = 140/20 = 7

Бұ дан бірінші факторды пайдалануының тиімділігі кө рініп тұ р, ө йткені оның қ айтарымы екіншіден кө птеу. Егер кә сіпкер екінші фактордың бір бірлігінен бас тартса, ол 20 долларды сақ тап қ алып (ұ тып алып), бірінші фактордың 2 бірлігін сатып алады. Сонымен, бұ л жағ дайда оның ұ тысы 120·2 = 240 ө нім бірлігін, ал шығ ындар – 140·1 = 140 бірлігін қ ұ райды, демек, таза ұ тыс = 240 – 140 = 100 ө німнің бірлігі. Ә рі қ арай, кә сіпкер пайдаланатын факторларды қ айта ү лестіреді. Факторлардың шекті ө німдері тең ескенге дейін бұ ндай қ айта ү лестіру жалғ аса береді:

МР₁/Р₁ = МР₂/Р₂ =... = МР_n/Р_n

Сонымен, біз пайданы кө бейтудің (шығ ындарды азайтудың) алтын ережесін тауып аламыз: тиімді кә сіпкер факторлардың оң тайлы қ иыстыруына тырысады ө ндірістің ә р факторына жұ мсалғ ан ең соң ғ ы доллар (немесе басқ а ақ ша бірлігі) бірдей шекті ө нім береді, ал ө ндіріс факторы ә келетін кіріс пен оның бағ асы арасындағ ы айырма ең жоғ ары (кө п). Егер барлық факторлардың шекті ө німдері бірдей болса, оларды ү лестірудің мағ ынасы жоқ, себебі, олардың біреуі де басқ аларынан кө п кіріс ә келмейді. Факторларды пайдалануы мен олардың бағ асы араларындағ ы табыс айырмасы – осы фактордан алатын кә сіпкердің таза пайдасы. Жай сө збен айтқ анда, қ осымша қ ызметкерді алудың маң ызы бар, егер ол ә келетін табыс (оның шекті ө німі) жалақ ысынан (бағ асынан) асса.

Осы ереженің тұ тыну теориясындағ ы Госсеннің екінші ережесімен сә йкестігі мә лім. Кобба-Дугластың 2 факторлы моделі (ү лгісі) ү шін ө ндіруші тепе-тең дігі мына жағ дайда болуы мү мкін:

МР_L / W = MP_K /I, мұ нда W – жалақ ы (ө ндіріс факторы ретіндегі ең бек бағ асы); І – пайыз(ө ндіріс факторы ретіндегі капитал бағ асы). Ең бекке жұ мсалғ ан соң ғ ы ақ ша бірлігі капиталғ а жұ мсалғ ан соң ғ ы ақ ша бірлігі сияқ ты ө ндіріс кө лемінің сондай ө суіне ә келгенде, ө ндіруші тепе-тең дігіне жетеді. Ө ндіріс факторларының ә р тү рлерін кө рсетіп, бірдей жиынтық шығ ындарды беретін тү зу сызық изокоста деп аталады (isocost). Изокостаның тең деуін ө ндірушінің бюджеттік шектеу тең деуінен алуғ а болады:

С = WL + IK, = > K = C/I – (W/I) · L;

L = C/W – (I/W) · K

Осы изокосталардың ә р қ айсысы шығ ындардың бір дең гейін қ амтамасыз ететін факторлардың барлық мү мкін тү рлерін кө рсетеді. Изокоста неғ ұ рлым жоғ ары болса, шығ ындардың соғ ұ рлым жоғ ары дең гейін кө рсетеді. Изокостаның ең кіштігі «алу» белгісі бар факторлар бағ аларының ара қ атысына тең:

· Р_L / P_K = W/I

Сонымен, егер ө ндіруші ең бек бірлігін капиталмен алмастырса, шығ ындардың бұ рың ғ ы дең гейін сақ тап қ алу ү шін ол P_Kбағ а бойынша капиталдың Р_L/P_K бірліктерін сатып алуғ а тиісті. Егер факторлардың бағ асы ө згерсе, изокостаның ең кіштігі де ө згереді:

Ал екі факторлардың бағ алары ө згерсе, изокостаның ең кіштігі олардың бағ а қ атыстарынан тә уелді болады.

Изокванта графигіне изокоста графигін салсақ, олардың қ иылысу нү ктесінде ө ндіруші тепе-тең дігінің моделін (ү лгісін) аламыз. Ө ндірушінің тепе-тең дік нү ктесі бір мезгілде ө ндіріс шығ ындарын азайту нү ктесі де болады.

29.Пайдалылық тың ординалистік (реттік)теориясы.Тұ тынушы тепе –тең дігі.

Пайдалылық тың ординалистік (реттік) теориясы (Дж.Хикс, В.Парето, Е.Слуцкой, Р.Аллен) тұ тынушы мінез-қ ұ лқ ын зерделеуге басқ а методологиялық амалды (тә сілді) ұ сынады. Ол тұ тынушының ө зі игілік пайдалылығ ының реттік салыстыруына негізделген. Тұ тынушы барлық игіліктерді белгілеген ретке, ең бағ алыдан бағ асызғ а дейін қ ойып, ө зі таң дайды. Тұ тынушы реттік салыстыруында басшылық қ а алатын заң дылық тарды анық тау ү шін ординалистер тұ тынушылар ұ натуларының қ алыптасу жалпы қ ағ идаларын баяндайтын аксиомаларды (ғ ылыми айқ ын шындық) ә зірлеген. Пайдалылық тың ординалистік (реттік) теориясы (Дж.Хикс, В.Парето, Е.Слуцкой, Р.Аллен) тұ тынушы мінез-қ ұ лқ ын зерделеуге басқ а методологиялық амалды (тә сілді) ұ сынады. Ол тұ тынушының ө зі игілік пайдалылығ ының реттік салыстыруына негізделген. Тұ тынушы барлық игіліктерді белгілеген ретке, ең бағ алыдан бағ асызғ а дейін қ ойып, ө зі таң дайды. Тұ тынушы реттік салыстыруында басшылық қ а алатын заң дылық тарды анық тау ү шін ординалистер тұ тынушылар ұ натуларының қ алыптасу жалпы қ ағ идаларын баяндайтын аксиомаларды (ғ ылыми айқ ын шындық) ә зірлеген.

Тұ тынушы тепе-тең дігінің жағ дайы (кардиналистік теория бойынша)

Экономистердің айтуынша, мынадай шарт орындалғ анда ғ ана тұ тынушы тепе-тең дік жағ дайғ а жетеді:

MU_А/P_А = MU_В/P_В= MU_С/P_С … = MU_n/P_n = λ,

мұ ндағ ы λ – ақ шаның шекті пайдалылығ ы

Тұ тынушы ү шін оң тайлы, оның бюджетіне сә йкес, қ олы жететін жиынтық та Х тауарлардың Х_Е бірлігі жә не Y тауардың Y_Е бірлігі бар. Талғ аусыздық қ исық сызығ ының жә не бюджеттік сызық тың ең кіштік бұ рыштары Е нү ктесінде дә л келеді. Бюджеттік сызық тың ең кіштігі Р_Х /Р_Y тең болғ андық тан, ал талғ аусыздық қ исық сызығ ының ең кіштігі MRS_XY тең, тұ тынушының тепе-тең дік шарты келесі болады:

Р_Х /Р_Y = MRS_XY

Тұ тынушының тепе-тең дік моделі (ү лгісі)

Р_Х /Р_Y = MRS_XY

30. Шекті шығ ындар. Мысал арқ ылы графигін тұ рғ ызу.

Шекті шығ ындар МС — бұ л ө німнің қ осымша бірлігін ө ндіру ү шін қ ажет қ осымша шығ ындар.

MС = Δ TC / Δ Q

Егер ө німнің қ осымша бірлігі оның сату бағ асынан арзан тү ссе, онда шекті шығ ындар ө німнің бағ асымен тендескенше, фирма ө ндірісті кең ейте береді. Қ ысқ а мерзімде шекті шығ ындардың қ исық сызығ ы — U тә різді форма алады, бұ л қ ысқ армалы табыстылық заң ымен байланысты — еселеп ө сіп отыратын қ осымша кү ш шектелген немесе тіркелген ө ндіріс факторларына қ олданылады. Бастапқ ыда шекті шығ ындар азаюы мү мкін, бұ л ө ндіріс масштабының ө суі табыстылық ты ө сіретін масштабтың эффектісімен байланысты. МС, AC жә не AVC қ исық сызық тардың тә ртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағ ынады. Осығ ан сә йкес, шекті шығ ындар орташа шығ ындардың барынша тө мен мағ ынасына тең болады. Графикте бұ л ереже МС қ исық сызығ ының AC жә не AVC қ исық сызық тарымен, бұ лардың минимум нү ктесінде тү йіскені болып табылады, яғ ни

МС = minAC

Егер қ алыптасқ ан нарық тық бағ аны Р фирма берілген деп жә не соғ ан ө зінің ө ндірісін бейімдеді деп есептесек, онда ол ө німді Qont, оның бағ асы шекті шығ ындармен тең ескенше ө ндіре беруге талаптанады. Фирманың ұ сынысының қ исық сызығ ы SS орташа шығ ындардың ең тө мен дә режесінен жоғ ары орналасатын шекті шығ ындар сызығ ымен ү йлесімді бет теседі.

MC=2Q

1 2