График. Влияние государственных дотаций на равновесие рынка

19.Сұ раныстың бағ алық икемділігінің мә нін тү сіндірің із.

Сұ раныстың бағ а бойынша тура икемділігі (сұ раныстың бағ а икемділігі) – сұ раныс шамасының ө згеруіне бағ а ө згеру ық палының дә режесін кө рсетеді. Икемділік бағ аның пайыздық ө згеру нә тижесінде сұ раныстың пайыздық ө згеру тү рімен білінеді. Сұ раныстың бағ а икемділік коэффициенті жалпы формула бойынша есептеледі.

1. Нү ктелі икемділік коэффициенті – бастапқ ы мағ ыналарына қ атысты бағ а мен сұ раныстағ ы пайыздық ө згерістерді сипаттайды да 2 формуланың біреуімен есептеледі:

Еd = [ ∆ Q/ ∆ Р] ∙ [Р0 / Q0] немесе Еd = [ ∆ Q/ ∆ Р] ∙ [Р1 / Q1]

2. Доғ а тә різді икемділік коэффициенті – орташа мағ ыналарғ а қ атысты бағ а мен сұ раныстағ ы пайыздық ө згерістерді сипаттайды да мына формула бойынша есептеледі:

Еd = [ ∆ Q/ ∆ Р] ∙ [[(P0 + P1) / 2] / [(Q0 + Q1) / 2]] = [ ∆ Q/ ∆ Р] ∙ [Р / Q]

1. Сұ раныс бағ а бойынша икемді деп саналады, егер бағ аның аз пайыздық ө згеруі сұ раныстың кө п пайыздық ө згеруіне ә келсе. Икемділік коэффициенті бұ л жағ дайда 1-ден кө п. Осындай сұ раныстың қ исық сызығ ы 16 суретте кө рсетілген.

2. Сұ раныс бағ а бойынша икемді емес (икемсіз) деп саналады, егер бағ аның кө п пайыздық ө згеруі сұ раныстың аз пайыздық ө згеруіне ә келсе, ал икемділік коэффициенті 1-ден аз (17 сурет). Ол сұ раныс шамасы ұ сыныс шамасымен қ атал шектелген жағ дайларда кездеседі.

3. Мү лде икемсіз сұ раныс – бұ л жағ дайда икемділік коэффициенті нө лге тең, ө йткені бағ аның ешқ андай ө згерісі сұ раныстың ө згерісіне ә келмейді (сұ раныс бағ адан тә уелсіз).

4. Мү лде икемді сұ раныс – бағ аның аз ғ ана ө згеруінде де сұ раныс айтарлық тай ө згереді (сатып алу мү мкіндіктердің шегіне дейін). Бұ ндай сұ раныс бә секелестік нарығ ында немесе инфляция жағ дайында мү мкін

20. Сұ раныстың табыстық икемділігі жә не ол арқ ылы тауарлардың сапасын сипатттау.

Табыс сұ раныс кө лемін анық тайтын бағ адан кем емес фактор. Сұ раныстың табыс ө згеруіне деген сезімталдығ ын анық тау ү шін табыс бойынша сұ раныс икемділігінің коэффициенті есептеледі:

Е = [(∆ Q / Q) ∙ 100%] /[(∆ І) ∙ 100%] = (∆ Q / ∆ І) ∙ І/Q, мұ нда І – табыс. Кейбір тауарлар ү шін табыс бойынша сұ раныс икемділігінің коэффициенті ө з белгісін ө згертеді. Бұ ғ ан байланысты тауарлар нормағ а сә йкес (стандартты) жә не сапасыз (сапасы тө мен) деп бө лінеді. Микроэкономикада табыс бойынша сұ раныстың теріс икемділігін кө рсететін табыс бойынша икемділік коэффициенті 0 (нө лден аз), яғ ни табыстың ө суімен сұ ранысы тө мендейтін тауарлар сапасыз деп саналады. Табыстың ө суімен сұ ранысы жоғ арылайтын (табыс бойынша икемділік коэффициенті – оң сан) тауарлар нормағ а сә йкес деп саналады. Нормағ а сә йкес тауарлардың 3 тобын айырады:

1. Ең қ ажетті тауарлар – табыстың ө суімен салыстырғ анда, оларғ а деген сұ раныс аздау, ал табыс бойынша икемділік коэффициенті тең: 0< e1< 1;

2. Қ ажетті тауарлар – оларғ а деген сұ раныс табыспен бірге ө седі, икемділік коэффициенті E1 = 1

3. Сә н-салтанат, ә демілік тауарлары – оларғ а деген сұ раныс табыстан жылдамдау, тездеу ө седі, икемділік коэффициенті E1> 1. Сұ раныстың тура, айқ ас икемділігі коэффициенттері мен табыс бойынша сұ раныс икемділігі араларында ө зара байланыс бар: олардың сомасы 0 (нө лге) тең.< /e

21.Ұ сыныстың бғ алық икемділігі. Оның формуласы арқ ылы икемділік жә не икемсіздік тү рлерін топтау.

Ұ сыныс икемділігі –бағ алардың пайыздық білінуіндегі ұ сыныс шамасының ө згеру дә режесі. Ұ сыныс икемділігі: Еp(S)= (∆ Q/Q / (∆ Р/Р)) = (∆ Q /∆ Р) ∙ (Р/Q). Ұ сыныс икемділігінің коэффициенті ә рқ ашан оң сан, ө йткені ұ сыныстың бағ асы мен шамасы – тең бағ ытталғ ан шамалар. Сұ раныс сияқ ты ұ сыныс бағ асы бойынша икемді (Еp(S)> 1), икемсіз (1> Еp(S)> 0), мү лде икемді, мү лде икемсіз (Еp(S)=0) немесе бірлік икемді (Еp(S)=1). Ұ сыныстың икемділігіне ә сер ететін шешуші (маң ызды) фактор ретінде уақ ыт факторы болып табылады: ө ндірушіде неғ ұ рлым ұ зақ уақ ыт аралығ ы бар, соғ ұ рлым жоғ арылау дә режеде ұ сыныс шамасы бағ ағ а байланысты ө згеруі мү мкін. (графикИкемді жә не икемсіз ұ сыныс)

13 сурет. Икемді жә не икемсіз ұ сыныс

«Қ атаң» технологияларда, ағ ымдағ ы жә не қ ысқ а мерзімді кезең дерде ұ сыныс икемді емес (13 суреттегі S₂ қ исық сызығ ы). Мү лде икемсіз ұ сыныста ұ сыныс қ исық сызығ ы тік (14 суретттегі S₁ қ исық сызығ ы). Бұ л жағ дайда бағ а қ алай ө згерсе де, ұ сыныс ө спейді, себебі: тауарлардың шектелген саны бар. Мысалы, кө рнекті суретші суретінің ұ сыныс қ исық сызығ ы мү лде икемсіз: бағ а қ алай ө ссе де, ұ сыныс ө се алмайды, себебі: мұ ндай сурет біреу ғ ана. Мү лде икемді ұ сыныстың қ исық сызығ ы кө лденең (14 суреттегі S₂ қ исық сызығ ы). Мұ нда тек қ ана бір бағ а бар (Р₀), тіпті осы бағ амен де сатушылар тауардың қ андай болса санын ұ сынуғ а дайын. Мү лде икемді ұ сыныс тек қ ана жорамалда болады, шын ө мірде ондай жоқ.

14 сурет. Мү лде икемді жә не мү лде икемсіз ұ сыныс

22.Ө ндірушінің тепе тең дік есебінің қ ойылымы. шешімішің оптималды критериі.

Тұ тыну теориясында тұ тынушының тепе-тең дігі анық талатындай (соғ ан сә йкес) ө ндіріс теориясында да ө ндірушінің тепе-тең дігі анық талады. Ө ндірушінің тепе-тең дігі (оптимум) болып тұ рғ ан қ орлардың (ресурстардың) барында ө ндірістің ең кө п кө леміне жеткенде қ амтамасыз етіледі. Мысалды қ арайық. Бір кә сіпкердің тауар ө ндірісінде пайдаланатын факторлардың шекті ө німдері (біз бұ рынғ ыдай 2 факторлы моделін, ү лгісін қ араймыз) ө німнің 120 бірлігін жә не 140 бірлігін қ ұ райды. Факторлар қ ұ ндары – 10 доллар жә не 20 доллар.

Орташа ө лшемді шекті ө німдерді табамыз:

МР₁/Р₁ = 120/10 = 12; МР₂/Р₂ = 140/20 = 7

Бұ дан бірінші факторды пайдалануының тиімділігі кө рініп тұ р, ө йткені оның қ айтарымы екіншіден кө птеу. Егер кә сіпкер екінші фактордың бір бірлігінен бас тартса, ол 20 долларды сақ тап қ алып (ұ тып алып), бірінші фактордың 2 бірлігін сатып алады. Сонымен, бұ л жағ дайда оның ұ тысы 120·2 = 240 ө нім бірлігін, ал шығ ындар – 140·1 = 140 бірлігін қ ұ райды, демек, таза ұ тыс = 240 – 140 = 100 ө німнің бірлігі. Ә рі қ арай, кә сіпкер пайдаланатын факторларды қ айта ү лестіреді. Факторлардың шекті ө німдері тең ескенге дейін бұ ндай қ айта ү лестіру жалғ аса береді:

МР₁/Р₁ = МР₂/Р₂ =... = МР_n/Р_n

Сонымен, біз пайданы кө бейтудің (шығ ындарды азайтудың) алтын ережесін тауып аламыз: тиімді кә сіпкер факторлардың оң тайлы қ иыстыруына тырысады ө ндірістің ә р факторына жұ мсалғ ан ең соң ғ ы доллар (немесе басқ а ақ ша бірлігі) бірдей шекті ө нім береді, ал ө ндіріс факторы ә келетін кіріс пен оның бағ асы арасындағ ы айырма ең жоғ ары (кө п). Егер барлық факторлардың шекті ө німдері бірдей болса, оларды ү лестірудің мағ ынасы жоқ, себебі, олардың біреуі де басқ аларынан кө п кіріс ә келмейді. Факторларды пайдалануы мен олардың бағ асы араларындағ ы табыс айырмасы – осы фактордан алатын кә сіпкердің таза пайдасы. Жай сө збен айтқ анда, қ осымша қ ызметкерді алудың маң ызы бар, егер ол ә келетін табыс (оның шекті ө німі) жалақ ысынан (бағ асынан) асса.

Осы ереженің тұ тыну теориясындағ ы Госсеннің екінші ережесімен сә йкестігі мә лім. Кобба-Дугластың 2 факторлы моделі (ү лгісі) ү шін ө ндіруші тепе-тең дігі мына жағ дайда болуы мү мкін:

МР_L / W = MP_K /I, мұ нда W – жалақ ы (ө ндіріс факторы ретіндегі ең бек бағ асы); І – пайыз(ө ндіріс факторы ретіндегі капитал бағ асы). Ең бекке жұ мсалғ ан соң ғ ы ақ ша бірлігі капиталғ а жұ мсалғ ан соң ғ ы ақ ша бірлігі сияқ ты ө ндіріс кө лемінің сондай ө суіне ә келгенде, ө ндіруші тепе-тең дігіне жетеді. Ө ндіріс факторларының ә р тү рлерін кө рсетіп, бірдей жиынтық шығ ындарды беретін тү зу сызық изокоста деп аталады (isocost). Изокостаның тең деуін ө ндірушінің бюджеттік шектеу тең деуінен алуғ а болады:

С = WL + IK, = > K = C/I – (W/I) · L;

L = C/W – (I/W) · K

Осы изокосталардың ә р қ айсысы шығ ындардың бір дең гейін қ амтамасыз ететін факторлардың барлық мү мкін тү рлерін кө рсетеді. Изокоста неғ ұ рлым жоғ ары болса, шығ ындардың соғ ұ рлым жоғ ары дең гейін кө рсетеді. Изокостаның ең кіштігі «алу» белгісі бар факторлар бағ аларының ара қ атысына тең:

· Р_L / P_K = W/I

Сонымен, егер ө ндіруші ең бек бірлігін капиталмен алмастырса, шығ ындардың бұ рың ғ ы дең гейін сақ тап қ алу ү шін ол P_Kбағ а бойынша капиталдың Р_L/P_K бірліктерін сатып алуғ а тиісті. Егер факторлардың бағ асы ө згерсе, изокостаның ең кіштігі де ө згереді:

Ал екі факторлардың бағ алары ө згерсе, изокостаның ең кіштігі олардың бағ а қ атыстарынан тә уелді болады.

Изокванта графигіне изокоста графигін салсақ, олардың қ иылысу нү ктесінде ө ндіруші тепе-тең дігінің моделін (ү лгісін) аламыз. Ө ндірушінің тепе-тең дік нү ктесі бір мезгілде ө ндіріс шығ ындарын азайту нү ктесі де болады.

24.Тұ тынушы талғ амы жә не пайдалылық туралы тү сінік.Игілік жә не игіліктер топтамасы.

Игіліктің пайдалылығ ы (utility) – оның қ айсыбір қ ажеттілікті қ анағ аттандыру қ абілеттілігі, яғ ни адамдардың нақ ты субъективті (жеке) қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыратын қ асиеттерінің бары. Ондай қ абілеттілікке кез келген игіліктер ие, экономикалық немесе экономикалық емес болса да. Экономикалық емес игіліктерге жалпы пайдаланатын игіліктер жатады: ауа, су жә не т.б. Экономикалық игіліктерге белгіленген тұ тыну қ асиеттерін беру мақ сатымен алдын ала технологиялық ө ң деу ө ткізеді, сонан соң олар жарамды болып саналады. Қ ө зқ арастары бойынша олар 2 бағ ытқ а бө лінді – кардинализм жә не ординализм. Тарихи бірінші мектеп – кардинализмнің оқ уы бойынша – пайдалылық ты кез-келген экономикалық шама тә різді (сияқ ты) санды тү рде ө лшеуге болады, ол ү шін оның ғ ылыми болжамды ө лшеу бірліктері (ютильдер) енгізілді. Қ азіргі заманғ а сай келетін бағ ыттың (ординализмнің) ө кілдері пайдалылық тың абсолюттік шамасын ө лшеу мә селесінен салыстырмалы ұ натуларды табу мә селесіне кө шті, яғ ни «адам ойында тауарлар ең керекті, қ ажеттілерден ең аз тартымды, қ ажеттілігі аздау тауарларғ а дейін қ ойылғ ан тә ртіп, сан». Тұ тынудың ординалистік теория мектебі тұ тыну қ асиеттері бойынша балама тауарлар жиынтығ ын таң дауда тұ рпатты тұ тыну мінез-қ ұ лық қ ағ идаларын, ақ иқ аттарын қ ысқ а ә рі дә л жеткізіп, қ исынын келтірген. Пайдалылық тың кардиналистік (сандық) теориясы бойынша (У.Джевонс, К.Менгер, Л.Вальрас жә не т.б.) сатып алғ ан нә рседен тұ тынушы алғ ан қ анағ аттың дә режесін дә л анық тауғ а болады. Экономикалық игіліктердің санын біртіндеп кө бейте бере, тұ тынушы жалпы пайдалылық ты кө бейтуге ұ мтылады. Жалпы пайдалылық – біртіндеп иеленген игілік бірліктерінің барлық жиынтығ ынан пайдалылық тардың жинақ талғ ан сомасы. Ол TU – total utility деп белгіленеді. Игіліктің қ осымша (келесі) бірлігінен тұ тынғ ан жалпы пайдалылық тың ө сімі шекті пайдалылық деп аталады. Шекті пайдалылық тың динамикасы (даму, ө згеру барысы) азаятын шекті пайдалылығ ы заң ына тә уелді: игіліктің ә р келесі бірлігінің, алдынғ ығ а қ арағ анда, қ ажеттілігі аздау, яғ ни игіліктің ә р қ осымша бірлігінің шекті пайдалылығ ы азаяды. Бұ л қ ағ иданы (маржиналистерден тә уелсіз). 1854 жылы неміс экономисті ә рі математігі Г.Госсен қ ысқ а, дә л жеткізген, сондық тан ол Госсеннің бірінші заң ы деп аталады. Пайдалылық функциясы – игілікті тұ тынуы ө скен сайын пайдалылық тың азаюын кө рсететін функция: U= f(Qi), мұ нда U– игіліктің пайдалылығ ы, Qi – игіліктің келесі сандары. Бағ а – пайдалылық тың маң ызды жә не белгіленген сандық шарасы болып келеді. Сатып алатын игіліктің пайдалылығ ы бағ асына сә йкес болса, сатып алушы соны таң дайды.

25. пайдалылық функциясы талғ амсыздық қ исық тары арқ ылы талдау

Нарық тық сұ раныс кө птеген жекелеген тұ лғ алармен алынатын шешім негізінде қ алыптасады. Ә р тү рлі қ ажеттіліктердің арасындағ ы ө зіндік қ ұ ралдарын білу ү шін белгілі бір салыстыру негізі болуы қ ажет. Осындай негіз ретінде экономистер 19 ғ. аяғ ында пайдалылық ты енгізді.

«Пайдалылық» термині ағ ылшын философы И. Бентаммен енгізілді. Экономистер утилистаристтік доктринасын қ абылдап, ә ртү рлі игіліктерді салыстыру гипотезасына негізделген тұ тынушылардың тә ртіп теориясын жасауғ а мү мкіндік алды. Ол бойынша, берілген бағ аларда тұ тынушы ә р тү рлі игіліктерді тұ тынуда ең ү лкен пайда немесе тұ тынудан қ анағ ат алуғ а тырысады.

Бұ дан біз пайдалылық тың ө зіндік, субьективті мінезде екенін кө реміз. Мысалы, шылым шегетін адам, темекінің денсаулық қ а зиян келтіретінін біле тұ ра, оны ө те жоғ ары бағ алайды.

Қ анағ ат пен пайдалылық ты максимумге жеткізу ү шін тұ тынушы тауарларды салыстыра алуы мү мкін екендігі мә лім. Бұ л мә селені шешудегі екі негізгі бағ ытты кө рсетеді:

1. Мө лшерлік (кардиналистік)

2. Реттік (ординалистік)

19 ғ. соң ғ ы ү штігінде Уильям Джевонс, Карл Менгер, Леон Вальрас бір мезетте жә не бір-бірін танымай мө лшерлік пайдалылық теориясын ұ сынды. Оның негізінде ә р тү рлі игіліктердің пайдалылығ ын ө лшеу мү мкіндік гипотезасы жатты. Бұ ны Альфред Маршалл да айтты. Бұ л теория ү лкен сынмен кездесті. Ф. Эджуорт, В. Парето, И. Фишер мө лшерлікке альтернативті пайдалылық теориясын ұ сынды.

Мө лшерлік бағ ыт ә р тү рлі игіліктерді пайдалылық тың болжамдық бірліктерде-ютилдерде (ағ ылшын сө зінен utility - пайдалылық) - ө лшеу мү мкіндіктерін кө рсетуде негізделген.

Мысалы, тұ тынушы кү нделікті 1 алмадан қ анағ аты 20 ютил десек, 2 алманы кү нделікті тұ тыну - 38 ютил, 1 темекі мен 2 алманы тұ тыну - 50 ютил, 2 алма, 1 темекі, 1 апельсинді кү нделікті тұ тыну – 63 ютил т.с.с

Бір тауар немесе тауар жиынтығ ының пайдалылық тың мө лшерлік бағ алануының индивидуалды, субъективті мінез бар екенін айтып кету қ ажет. Мө лшерлік бағ ыт тауардың ютилде пайдалылығ ын объективті ө лшеу мү мкіндігін ұ йғ армайды.

Бір тауар бір тұ тынушы ү шін ү лкен рө л алады, ал екінші тұ тынушығ а – ешқ андай. Жоғ арыда айтылғ ан мысалда шылым шегетін адамның 1 алмағ а 1 темекі қ осуы оның темекіні жақ сы кө ретіндігін білдіреді.

Сонымен, тауар жиынтығ ының кез келген тұ тыну пайдалылығ ына ютилде тұ тынушы мө лшерлік бағ а бере алады. Бұ л мө лшерлік пайдалылық теориясында айтылады. Оны жалпы пайдалылық тың функциясы ретінде жазуғ а болады.

TU=F (Qa, Qb …, Qz),

Мұ ндағ ы, TU – тауар жиынының жалпы пайдалылығ ы;

Qa, Qb…, Qz – уақ ыт бірлігінде А, В... тауарларын тұ тыну кө лемдері.

TU

S

K

0 Q

Сурет 3.1. Жалпы пайдалылық функциясы.

Мө лшерлік бағ ытта TU функциясы ө спелі жә не жоғ арығ а дө ң есті. Негізінде бұ л функцияда максимум нү ктесі (S) бола алады, одан кейін ол кемімелі болады.

Игіліктердің кез келген мө лшерінің жалпы пайдалылығ ын шекті пайдалылық кө рсеткіштерін қ осу жолымен табуғ а болады.

Шекті пайдалылық – бұ л берілген тауарды тұ тыну кө лемін бір бірлікке кө бейткен кездегі жалпы пайдалылық тың ө сімшесі.

∆ TU

MU= ¾

∆ Q

Уақ ыттың салыстырмалы қ ысқ а аралығ ында ө німнің ә рбір келесі бірлігінің шекті пайдалығ ы кемиді, ө йткені тұ тынушы осы нақ ты ө німге қ анағ аттанады. Бұ л шекті пайдалылық тың кемімелі заң ы.

Тұ тынушының пайдалылығ ы, егер оның табысы ө німнің ә р тү рін алуғ а жұ мсалғ ан соң ғ ы доллар бірдей қ осымша (шекті) пайдалылық ә келетіндей етіп таратылса мейлінше артады. Алгебра тілінде пайдалық ты мейлінше арттыру келесі тең дік орындалғ ан кезде жү зеге асады.