Жауаптары

1. Қ азіргі микроэкономика оның ә дістемесі. Ресурстар шектеулілігі жә не бағ а

Экономика теориясы кейнсиандық тан бұ рын микроэкономика теориясы болғ ан. Сонымен бірге, микроэкономика ө зінің шын дамуына неоклассикалық экономикалық теориясының, ең алдымен, маржинализмнің ү стемдігі кезең інде жетті.

Неоклассиктердің экономикалық кө зқ арастар негізін тиімді (оң тайлы) ойлау мен экономикалық агенттердің (субъектілердің) мінез-қ ұ лқ ы, олардың ә л-ауқ атын жоғ арылату, еркін бә секелістік, ө зін-ө зі реттейтін нарық, мемлекеттің экономикағ а кіріспеу қ ағ идалары қ ұ рады. Ә уелі ол бағ а теориясы, сонан соң – фирма теориясы, кейінірек – «микроэкономика» деп аталды. 1937 жылы шық қ ан Дж.М.Кейнстің «Жұ мыспен қ амтудың, пайыздың жә не ақ шаның жалпы теориясы» деп аталатын кітабы макроэкономикалық мә селелерді зерттеуге шақ ырды. Макро- жә не микроэкономиканы бір-біріне қ арсы қ оюғ а болмайды, ө йткені экономика теориясы бө лімдерінің пә ні бірдей: игіліктерді ө ндіру, ү лестіру, тұ тыну бойынша заң дылық тар мен адамдардың қ ызметімен байланысты қ атынастарды зерделеу, шексіз қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру мақ сатымен шектелген қ орларды тиімді пайдалану жолдарын іздеу. Бұ л жағ дайда бө лімдердің ә р қ айсысы осы мә селеге ө з тұ рғ ысынан келеді. «Экономикс» авторлары К.Р. Макконелл мен С.Л. Брю айтқ андарын сә л ө згертсек; «Егер микроэкономика ағ ашты зерттесе, макроэкономика – орманды зерттейді», – деп айтуғ а болады.

Микроэкономиканың зерделеу пә ні – жеке экономикалық субъектілердің қ ызметі болып табылады. Нарық экономикасы жағ дайларында олар, бір жағ ынан, сатып алушылар (тауарлар мен қ ызмет етуге ие болатын тұ тынушылар; ө ндіріс факторларын ең бек пен капиталды сатып алушы фирмалар), екінші жағ ынан – сатушылар (тауарлар мен қ ызметтерін сататын фирмалар, жалданатын қ ызметкерлер мен ресурстар (қ орлар) иелері). Олар ө ндіріс факторлар нарығ ында қ орларды сатады. Сонымен, сол субъектілер бірдей (бір мезгілде) сатушы да, сатып алушы да болады. Олардың ө зара қ атынастар барысында (ү дерісінде) нарық пайда болады – айырбас, ауыстыруды іске асыратын сатушылар мен сатып алушылар жиынтығ ы. Ә р айырбас қ атысушы ө з ә л-ауқ атын жақ сартуғ а тырысады: сатушы – табысты кө бейтуге, сатып алушы – пайдалылық ты ө сіруге.

Экономикалық агенттердің қ ызметі 2 алғ ышарттарғ а байланысты: қ ажеттіліктердің шексіздігі мен ресурстардың (қ орлардың) шектеулігіне. Экономика теориясындағ ы талдаудың басқ а да маң ызды алғ ышарты ретінде ресурстарды (қ орларды) пайдаланудың балама тү рінің бары болып келеді, ол шешімдерді қ абылдау барысында агеттердің оң тайлы тә ртібінің (мінез-қ ұ лқ ының) қ ажеттілігін ү йғ арады.

Микродең гейдегі (солай макродең гейдегі де) экономикалық талдау оң немесе нормативті тә сілді ү йғ арады. Оң талдаудың мә ні мынада: ол сипаттайтын болып келеді, яғ ни нақ ты болып жатқ ан экономикалық қ ұ былыстардың зерделеуін, олардың себеп-салдар байланыстарын жобалайды.

Нормативті талдау – бұ л ү дерістер мен қ ұ былыстар қ андай болу керек екені жө ніндегі бағ алау пікірлер, ол мақ саттық нұ сқ амаларды дамытуғ а бағ дар береді. Тұ тастай алғ анда, микроэкономика ү шін экономика теориясына сияқ ты бірдей тану ә дістері қ олданады: формальды логика, диалектикалық логика, математикалық модельдеу. Осылармен бірге микроэкономикада келесі ә дістер кең қ олданады: шекті талдау, функционалды талдау, графикалық сызу ә дісі, экономикалық -математикалық модельдеу.

Шекті талдау – маржиналистік теориясының негізгі ә дісі. Бұ л шекті (маржиналды) шамаларды жә не олардың динамикасын (ө згеріп, дамуын) зерделеу. «Шекті» деген терминді экономика теориясына маржинализм мектебінің ө кілдері ең гізді. Олардың тү сінігі бойынша «шекті» – «қ осымша», «келесі» деген ұ ғ ымдарды білдіреді.

Функционалды талдаудың мақ саты – бір шамалардың екінші (басқ а) шамалардан математикалық функциялар арқ ылы тә уелдігін тауып, зерттеу. Функциялардың графикалық бейнелеуі графикалық сызу ә дісі болып табылады. Шамалардың бір бағ ытта ө згеруін кө рсететін тура (оң) тә уелді графикта ұ лғ аймалы қ исық сызық тү рінде суреттеледі. Кері (теріс) – сә йкес тө мен тү сетін сызық бойынша.

Экономикалық -математикалық модельдеу ә дісі нақ ты, шын объектінің сипаттарына ие жасанды объектінің модельдеуі мен талдауына негізделген. Экономикалық модельдеу мысалдары: сұ раныс жә не ұ сыныс моделі, кіріс (табыс) пен шығ ыс айналымының моделі, мультипликатор моделі, олигополия моделі жә не т.б. Осылардың біреуі де шын экономикалық ө мірде болып жатқ ан процестер (ү дерістер) жиынтығ ын бейнелемейді, бірақ осы нақ ты мә селенің зерттеушісін қ ызық тыратын дә л сол ө зара байланыстар мен ө зара тә уекелдіктерді табуғ а мү мкіндік береді. Осығ ан байланысты модель (ү лгі) ғ ылыми абстракция ә дісін қ олдануын ү йғ арады. Бұ л ә діс – экономикалық қ ұ былыстарда жә не ү дерістерде негізгі, ең маң ызды ү рдістер мен ерекшеліктерді табу.

қ анағ аттандыру тә сiлдерiн зерттейдi. Қ ажеттiлiктердi қ анағ аттандыратын заттар игiлiктер деп аталады. Олардың бiреулерi шексiз, ал басқ алары шектеулi мө лшерде болады. Соң ғ ылары экономикалық игiлiктер деп аталып, олар зат жә не қ ызмет кө рсетулерден тұ рады. Экономикалық игiлiктердi алу ү шiн қ осымша қ ұ ралдар - ресурстар қ ажет.

Адамдардың қ ажеттiлiктерi мен тiлегi оларды қ анағ аттандыру ү шiн қ ажет ресурстарғ а қ арағ анда шексiз екенi айқ ын.

Ресурстардың шектеулiгi тауар жә не қ ызмет кө рсетуге қ ажеттiлiк пен оларды қ анағ аттандыру арасындағ ы тең сiздiк.

Ресурстардың шектеулiгiнiң салдары болып оларды жақ сы, тиiмдi пайдалануғ а тырысу табылады. Осығ ан байланысты экономикалық ғ ылым алдында екi мiндет тұ рады- объективтi жә не субъективтi немесе позитивтi жә не нормативтi.

Позитивтi экономика фактiлермен жә не нақ ты тә уелдiлiктермен жұ мыс жасайды.

Нормативтi экономикада қ андай нақ ты жағ дайлар экономикағ а қ ажеттi не қ ажетсiз екенiн анық тауғ а тура келедi. Дә лiрек айтсақ, позитивтi экономика не болып жатқ анын, ал нормативтi не болу керек екенiн оқ ытады.

2. Микроэономиканың айналым моделі

Экономиканы толық ә не жан-жақ ты зерттеу мү мкін емес. Ел экономикасында тауарлар мен қ ызметтердің ү лкен мө лшері ө ндіретін мақ сатын тауарлар мен қ ызметтердің ү лкен мө лшері ө ндіретін мақ сатын қ уалайтын миллиондағ ан тұ тынушылар мен фирмалар іс-ә рекет жасайды. Сондық тан зерттеулердің ең ө німді ә дістерінің бірі экономикадағ ы процесстерге анық таушы ә сер жасайтын маң ызды қ атынастарды анық тау. Бұ л байланыста теория немесе молдельдер тү рінде, эмперикалық фактордың жиынтығ ы нә тижесінде анық талады.

Модель – нақ ты ө нер детальдерінен абстракцияланғ ан экономикалық қ ұ былысты сипаттау болып табылады. Бұ л жағ дайда абстракциялау, маң ызды емес детальдарғ а мә н бермеу болып болып табылады.

Модельдерді қ ұ ру – ол ө зі бір жағ ынан ө нер. Бір жағ ынан маң ызды детальдарды есепке алмасақ, модель шындық қ а жақ ын болмайды жә не бар фактілерге қ арама қ айшы болады. Ал басқ а жағ ынан, модельге кө п детальдарды қ оссақ, ол ө те кү рделі болып, тү сіну мен зерттеуді қ иындатады. Таң дап алынғ ан модельдің абстракция жә не детализация дең гейі, оның жаратқ ан мақ сатқ а жауап беруі керек. Бір модельді экономикалық қ ұ былыстардың сапалы сиаттауы ү шін жаратылғ ан, ал басқ алары –экономикалық есеп пен болжамды алу ү шіе жасалғ ан.

Модельдердің ә ртү рлі формалары болуы мү мкін.Ең қ арапайым тү рі –сө здік сипаттау. Мысалы: «Тауар бағ асының кө терілуі сұ раныс санасының азаюына ә келеді».

Графикалық формада берілуі модельдердің кө рнекті жә не ең ың ғ айлы тү рі. Диаграммадағ ы қ исық екі экономикалық айнымалы арасындағ ы байланысты береді. Модельдің мұ ндай формасы қ абылдау ү шін ың ғ айлы, ол тә уелділік сипатын оң ай тү сінуге мү мкіндік жасайды. Графиктің келбеулігінің, оның қ исық тығ ының, қ арапайым эконмикалық тү сіндірілуі бар.

Нақ ты есеп ү шін қ олданылатын кү рделі, кө п ө лшемдік модельдер, формула, тең дік, тең сіздік кө мегімен математикалық формада беріледі. Олар теоретокалық зерттеулерде де қ олданылады. Модель мен нақ ты экономиканы тепе – тең естіруге болмайды.Ә р модельді қ олданудың шегі болады.

Нарық тық экономиканың ең қ арапайым ү лггісі, ауыспалы айналым ү лгісін қ арастырайық. Онда 2 экономика сектордан тұ рады деп есептеледі: ү й шаруашылық тары мен Фирмалардан. Ө нім нарығ ы (тауарлар мен қ ызмет кө рсету) жә не ө ндіріс факторларының нарығ ы бар.

Игілік нарығ ы фирмалар табысы

Ү й шарушылығ ы

шығ ны ұ сынылатын

қ ажетті игіліктер игіліктер

ү й шарушлығ ы фирмалар

Ұ сынылатын

ресурстар Қ ажетті ресурстар

Ү й шарушылық

Табысы Фирмалар шығ ыны

Факторлар нарығ ы

Кө рсетілгендей, екі қ арама – қ айшы ағ ын бар: ақ ша жә не екінші – нақ ты (тауарлар, қ ызмет кө рсету, ресурстар). Ең басында «не ө ндіру қ ажет» деген сұ рақ қ а жауап ө нім нарығ ында анық талады.Ү й шаруашылығ ы жағ нан сұ раныс болғ ан тауарлар мен қ ызмет кө рсету ө з сатып алушыларын тапса, онда оларды ө ндіруші фирмалар табыс табады.

Сонымен, микроэкономикада айналым моделі нарық тық экономиканың басты сұ рақ тарына жауап алуын анық тауғ а мү мкіндік береді. Сонымен қ атар бұ л ө те оң айтылғ ан ү лгі. Мұ нда мемлекет ролі, фирмалардың бір-бірімен байланысы есепке алынбйды, сө здік сипаттамасы бар. Бұ дан айалым ү лгісі экономикалық талдауда қ олданыла алмайды деп айтуғ а болады ма? Жоқ. Ол нарық тық экономиканың қ алай жұ мыс істейтіндігі туралы мағ лұ мат береді, осы тұ рғ дан мә нді деп айтамыз.

3.Ө ндіріс мү мкіндіктер қ исығ ы.Экзогенді жә не эндогенді айнымалылар.Экономикалық талдау барысындағ ы ә серлер.Экстенсивті, интенсивті.

Ө ндіріс мү мкіндігінің қ исығ ы

Ө ндіріс факторларының қ андай болмасын жиынтығ ымен, осы жиынтық арқ ылы ө ндірілетін ө німнің барынша кө п кө лемінің арасындағ ы ө зара қ атынас ө ндірістік фунцияны сипаттайды.

Ө ндірістік функция ресурстардың шығ ындары мен шығ арылғ ан ө німнің арасындағ ы технологиялық тө уелділікті керсетеді.Осыны изокванта сипаттайды — ө ндіріс факторларының бір кө лемді ө нім шығ ару ү шін бір бірімен ұ штасуының бірнеше тү рі болу мү мкіндігін сипаттайды. Тапсырылғ ан ө нім кө лемін ө ндірудің кө п варианты болатынын ө ндірістік функция кө рсетеді. Ө ндірістік функция, қ ашан болмасын, тек белгілі технологиялық қ ұ рылым ү шін жасалады. Факторлардың қ андайы болса комбинациясында шығ арылатын ө німнің қ ол жететін кө лемін одан ә рі ө те жоғ ары кетере алатындай дә режеде технологияның жақ сартылуы, қ ашан болсын жаң а ө ндірістік функцияда орын алады. Ө ндірістік функцияны, тауарлардың кө рсетілген кө лемінің қ айсысы болмасын соны ө ндіруге қ ажет шығ ындар санының тө менін анық тап білу ү шін қ олдануғ а болады. Егер ө ң діріс факторларының, немесе, ресурстардың барша жиынтығ ын енбектің, жердің жә не капиталдың шығ ыны деп санасақ, онда ө ндірістік функцияны былайша жазып кө рсетуге болады:

Q = F(L, К, N),

бұ нда Q — берілген технологияда жә не ең бектің L, капиталдың К, жердің N берілген сә йкестігінде ө ндірілетін ө німнің барынша кө п кө лемі

Модельдерде экзогенді жә не эндогенді деп аталатын екі экономикалық айнымалылар қ олданылады. Экзогенді айнымалылардың мә ні модель қ ұ рылмастан бұ рын белгілі болады — бұ лар берілген ақ параттар. Модельді талдау кезінде зерттеліп отырғ ан экономикалық қ ұ былыстың қ асиеттері туралы белгілі бір қ орытынды шығ арылады. Бұ л кезде анық талғ ан шамаларды эндогенді айнымалылар дейміз.

Олар модельдің нә тижесі болып табылады. Модельді қ ұ ру нә тижесінде экзогендік айнымалылардың эндогенді айнымалыларғ а қ алай ә сер ететінін кө реміз.

Кез келген модель нақ ты экономикалық қ ұ былысты белгілі бір дә режеде ғ ана кө рсетеді. Сондық тан оның нақ ты жағ дайғ а сә йкес екенін анық тағ ан кезде экономикалық іс-ә рекеттің модельде кө рсетілмеген басқ а да қ асиеттері, кө рсеткіштері ө згермейді деп ұ йғ аруымыз керек. Бұ л шартты ә рі қ арай зерттеулер кезінде қ олданамыз.

4.Жетілген бә секе. Бә секелік фирманың қ ысқ а мерзімдегі тепе-тең дігі. Жалпы табыс жә не шығ ындардың ара байланысы.

Жетілген бә секе нарығ ы дегеніміз – нарық тағ ы бағ ағ а ә сер ете алмайтын жә не оны ө згерте алмайтын, саны ө те кө п жә не кө лемі жағ ынан шағ ын фирмалар жұ мыс істейтін нарық тық қ ұ рылымның бір типі.

Жетілген таза бә секе ү лгісі нарық тық қ ұ рылымның бір тұ рпаты ретінде бірқ атар қ атаң болжамдарғ а сү йенеді. Атап айтсақ, оның шарттары тө мендегідей болып табылады:

1. Біртекті немесе стандартты ө нім ө ндіретін жә не оны сататын сатушылардың саны жә не осы ө німді сатып алушылардың саны нарық та ө те кө п болады.

2. Фирмалардың салағ а кіруі жә не одан шығ ып кетуі еркін жә не ол ешқ андай тосқ ауылдармен шектелмейді.

3. Ә рбір жеке фирманың нарық тық ү лесі соншалық ты мардымсыз болғ андық тан олардың ә рқ айсысы бағ ағ а бақ ылау жасай алмайды.

4. Сатушылар да, сатып алушылар да нарық тың ә рекет ету жағ дайлары мен бағ алар туралы ақ параттарғ а толық ие бола алады.

Жетілген бә секелестік жағ дайда қ ызмет жасайтын фирманы сұ раныс пен ұ сынысты талдау тұ рғ ысынан қ арайық. Жетілген бә секелестік жағ дайда қ ызмет жасайтын фирма ү шін шекті табыс бағ ағ а тең, яғ ни сатылғ ан тауардың ә р бірлігіне фирма шығ ару кө леміне байланыссыз оның нарық тық бағ асына тең сомасын алады. Шекті табыс орташа табысқ а тең: P = MR = AR. Графикте фирманың шекті табысының қ исық сызығ ы тура сызық қ а айналып, бағ аның тура сызығ ымен дә л келеді (63

P

P' MR

Q

63 сурет. Бә секелес фирманың шекті табысы

Сонымен, бә секелес фирмалар ө німдерін ө здері қ ойғ ан бағ амен сата алмай, нарық та белгіленген бағ амен сатуғ а мә жбү р болады, яғ ни олар «айтқ ан бағ аны қ абылдайды» (price taker). Бә секелестік нарық та фирма сондағ ы бағ аларғ а бейімделеді. Жетілген бә секелестік жағ дайда фирма ө німіне сұ раныс икемді.

Ол ө німнің біртү рлігімен (стандартталуымен) жә не ө німнің ә р бірлігінің бағ асы бірдейлігімен себептеледі (тү сіндіріледі). Демек, фирма ө німіне деген сұ раныстың қ исық сызығ ы абцисс осіне жарыспалы тү зу сызық болып келеді. Бірақ бұ л тұ тастай нарық сұ ранысына таралмайды.

P P

S

P' d_f

D

а) Q б) Q

64 сурет. Нарық сұ ранысы (а) жә не жетілген бә секелестік жағ дайдағ ы фирма ө німіне деген сұ раныс (б)

5.Ө ндіріс шығ ындары жә не оның тү рлері. Тұ рақ ты, айнымалы жә не орташа шығ ындар. Мысал арқ ылы графиктерін тұ рғ ызу.

­ Ө ндіріс шығ ындары ұ дайы ө ндірістің нә тижесі болып табылады. Бұ л кә сіпорынның ө ндірісте тұ тынатын қ ұ рал-жабдық тары мен жалақ ы тө лемдерінің шығ ындарын кө рсетеді.

Бухгалтерлік шығ ындар - ө німнің белгілі бір мө лшерін ө ндіруге нақ ты жұ мсалғ ан ө ндіріс факторларының шығ ындары жатады. Онда факторлар сатып алынғ ан бағ амен кө рсетіледі. Кә сіпорын шығ ындары бухгалтерлік жә не статистикалық есеп беруде ө німнің ө з қ ұ ны тү рін алады.

Экономикалық шығ ындар ресурстардың сиректігіне жә не оларды балама пайдалану мү мкіндіктеріне негізделеді. Тауар ө ндіру ү шін алынғ ан ресурстардың экономикалық шығ ындары, оларды ө те қ олайлы пайдаланып ө ндірген қ ұ нғ а тең болады. Бұ лар айқ ын жә не айқ ын емес шығ ындар болып бө лінеді.

Айқ ын шығ ындар - ө ндіріс факторларымен жабдық таушыларғ а айқ ын ақ ша формасындағ ы тө лем тү рінде жұ мсалатын шығ ындар. Оларғ а ресурстарды сатып алу шығ ындар; жұ мысшылар; қ ызметкерлерге жалақ ы тө леу, кө лік шығ ындары т.б.

Айқ ын емес шығ ындар - ө ндірісте пайдаланылғ ан фирманың ө з иелігіндегі ресурстардың қ ұ нын айтады; ғ имараттардың жалғ а берілмеу шығ ындары т.б.

Тұ рақ ты шығ ындар – (FC) белгілі уақ ыт аралығ ында ө ндіріс пен ө ткізу кө лемінің ө згеруіне байланысты емес шығ ындарды атаймыз. Тұ рақ ты шығ ындардың графикалық бейнесін бө лігіне паралельді тү зу сызық кө рсетеді.

Тұ рақ ты шығ ындарғ а: облигациялық заем, міндетті тө лемдер, ренталық тө лемдер; ғ имараттар мен жабдық тардың амортизациялық тө лемдерінің бө лшегі; сақ тандыру жарналары, жұ мысшылардың ең бек ақ ысы т.б. Олар старттық (бастапқ ы) жә не қ алдық шығ ындар болып бө лінеді. Старттық шығ ындарғ а - ө ндіріс пен ө ткізудің қ айта басталуымен байланысты жұ мсалатын тұ рақ ты шығ ындардың бір бө лшегі жатады. Бұ л шығ ындарды координата осінде кө руге болады.

Қ алдық шығ ындар дегеніміз - ө ндіріс пен ө ткізу белгілі бір уақ ытта толық тоқ тағ анына қ арамастан жұ мсалатын кә сіпорындардың тұ рақ ты шығ ындардың бір бө лігін жатқ ызуғ а болады.

Ө згермелі шығ ындар (VC) – белгіленген мерзімде ө німді ө ткізу мен ө ндіру кө леміне тікелей байланысты шығ ындар. Оларғ а жалақ ы, шикізат отын, кө лік қ ызметіне, электр жү йесіне шығ ындар. Ол шығ ындарды кә сіпкер ө ндіріс кө лемін ө згерте отырып болжай алады. Ө згермелі шығ ындар 3 тү рге бө лінеді:

1. Пропорционалды ө згермелі шығ ындар - егер кө лемі мен шығ ындарының ө згерісіне пара-пар келсе қ алыптасады.

2. Дегерессивтік ө згермелі шығ ындар – шығ ындардың салыстырмалы ө суі ө ндіріс кө лемінің салыстырмалы кө беюінен аз болғ ан жағ дайда қ алыптасады.

3. Прогрессивтік ө згермелі шығ ындар - ө згермелі шығ ындардың ө суі ө ндіріс кө лемінен артық болғ ан жағ дайда орындалады.

a) б) c)

C C Vc C Vc

Vc

Q Q Q

3. Кә сіпорынның жалпы шығ ыны (ТС) деп тұ рақ ты жә не ө згермелі шығ ындарының қ осындысынан тұ рады.

Ө німнің жаң а бірлігімен бірге, жалпы шығ ындар ө згермелі шығ ындардың сомасындай шамағ а ө сіп отырады. Кә сіпкер ү шін ө німнің бір бө лігін ө ндіруге жұ мсалғ ан шығ ындардың маң ызы зор. Ол орташа шығ ындар деп аталады.

Ө нім ө ндірісінде бір данағ а шық қ ан шығ ындарды білу ү шін орташа шығ ындар есептелуі:

- орташа тұ рақ ты шығ ындар;

- орташа ө згермелі шығ ындар;

- орташа жалпы шығ ындар.

Осы кө рсеткіштер арқ ылы фирманың пайдасын анық тауғ а болады:

1. Егерде тауардың бағ асы (Р) орташа шығ ындардан (АТС) кем болса, яғ ни Р< АТС, фирма шығ ынғ а қ алады.

2. Егер тауардың бағ асы (Р) орташа шығ ындардан (АТС) артық болса, Р> АТС, фирма ә р бір тауардан осы айырмашылық кө лемде пайда алады.

3. Егер бағ а орташа шығ ындарғ а тең болса, яғ ни Р=АТС, фирма нолдік жағ дайда болады, пайда да алмайды, шығ ынғ а да қ алмайды.

1.1. Ө нім ө ндірудің ең жоғ ары дең гейін анық тау ү шін шекті шығ ындар МС есептеледі.

Шекті шығ ындар – бұ л қ осымша ө німге шық қ ан қ осымша шығ ындар. Ө ндіріс кө лемі бір ө лшемге ө скен немесе кеміген кезде жалпы шығ ындардың ө суі немесе азаюы. Шекті шығ ындардың кө мегімен ө ндірістегі алынатын пайданың ең жоғ ары дең гейі анық талады. Ол ү шін шекті шығ ындар орташа шығ ындар жә не тауар бағ асымен салыстырылады.

Ө ндірістің қ ысқ а мерзім кезең інде кейбір факторлар ө згермейді. Сондық тан ө ндірілген ө нім кө леміне байланысты шығ ындар тұ рақ ты жә не ө згермелі тү рде болады.

Тұ рақ ты (Ғ С) шығ ындар - фирма ө нім ө ндірмеген жағ дайда да тө ленетін шығ ындар. Ө згермелі (VС) ө нім кө лемі ө згерген сайын ө згеріп отыратын шығ ындар (шикізатқ а, жұ мысшылардың жалақ ысына т.б. кететін шығ ындар.)

1. МС= ТС, мұ нда: МС-шекті шығ ындар,

Q Q = ө ндірілген ө нім саны.

2. АС = ТС,

Q АС – орташа жалпы шығ ындар.

3. АҒ С = Ғ С. АҒ С- орташа тұ рақ ты шығ ындар.

Q

4. АVС = VС АVС – орташа ө згермелі шығ ындар.

Q

6.Ө ндірістік функция. Орташа жалпы жә не шекті шығ ын. Мысалы арқ ылы графиктерін тұ рғ ызу.

Ө ндірістік функция. Ө ндіріс факторларының қ андай болмасын жиынтығ ымен, осы жиынтық арқ ылы ө ндірілетін ө німнің барынша кө п кө лемінің арасындағ ы ө зара қ атынас ө ндірістік фунцияны сипаттайды. Ө ндірістік функция ресурстардың шығ ындары мен шығ арылғ ан ө німнің арасындағ ы технологиялық тө уелділікті керсетеді.Осыны изокванта сипаттайды — ө ндіріс факторларының бір кө лемді ө нім шығ ару ү шін бір бірімен ұ штасуының бірнеше тү рі болу мү мкіндігін сипаттайды. Тапсырылғ ан ө нім кө лемін ө ндірудің кө п варианты болатынын ө ндірістік функция кө рсетеді. Ө ндірістік функция, қ ашан болмасын, тек белгілі технологиялық қ ұ рылым ү шін жасалады. Факторлардың қ андайы болса комбинациясында шығ арылатын ө німнің қ ол жететін кө лемін одан ә рі ө те жоғ ары кетере алатындай дә режеде технологияның жақ сартылуы, қ ашан болсын жаң а ө ндірістік функцияда орын алады. Ө ндірістік функцияны, тауарлардың кө рсетілген кө лемінің қ айсысы болмасын соны ө ндіруге қ ажет шығ ындар санының тө менін анық тап білу ү шін қ олдануғ а болады. Егер ө ң діріс факторларының, немесе, ресурстардың барша жиынтығ ын енбектің, жердің жә не капиталдың шығ ыны деп санасақ, онда ө ндірістік функцияны былайша жазып кө рсетуге болады:

Q = F(L, К, N),

бұ нда Q — берілген технологияда жә не ең бектің L, капиталдың К, жердің N берілген сә йкестігінде ө ндірілетін ө німнің барынша кө п кө лемі. Ә р тү рлі ө ндіріс тү рлерінің ө ндірістік функциясы ө згеше болса да, олардың барлығ ының ортақ қ асиеттері бар.

Бірініші. Басқ а жағ дайлар бірдей болғ анда, бір ресурстың шығ ынын кө бейтіп. ө ндірістің кө лемін ө сірудің шегі болады. Айталық, фирмада станоктар мен ө ндірістік ғ имараттардың саны берілген болса, онда жұ мыскерлердің санын қ осымша кө бейту арқ ылы ө ндірістің шамасын ө сірудің шегі болады. Жұ мысшылардың саны ө скендіктен болғ ан арту бірте-бірте нольге жақ ындай бастайды.

Екішші. Ө ндіріс факторларының ө зара алмасуы, немесе, бірінің орнына бірі жү ре алатындығ ы болады. Бұ л жағ дайда ө ндіріс факторларының бірінін, орнына бірі жү ргенде ө ндірістің кө лемі тө мендейді. Мысалы, егер жұ мыскерлер ө ндірістік қ ұ ралдармен қ амтамасыз етілген болса, олардың ең бегі тиімді болады. Ал қ ұ ралда) болмаса ө ндіріс кө лемі тө мендейді, немесе ө седі (егер жұ мыскерлер саны кө бейсе). Бұ л жә йтта бір ресурс басқ а ресурспен алмастырылады. Ө німді шығ аруды азайтпай, ең бекті одан коп капиталмеі алмастырудың шегі болады. Осы сияқ ты, жабдық тарды қ олданбай қ ол ең бегін пайдаланудың шегі бар. Мысалы, фирмада машиналарды қ олдануды қ ысқ артып, қ ол ең бегінің санын ө сіруге болады Бірақ, машиналардың саны аз, жұ мысшылар саны кө п болғ анда машиналардың бір жұ мыс сағ атын ө теу ү шін, жұ мыскерлердің кө п сағ ат ең бегі қ ажет болады. Қ андай ө ндіріс болмасын, ол ө зінің негізгі мақ сатына — неғ ұ рлым кө п пайдағ а жеткен жағ дайды, ө ндіріс тепе-тендігі де атайды. Шығ арылғ ан ө німнің кө лемінің ө згерістері, шығ ында кө лемінен тә уелділігі сақ талғ анша, азды-копті тү рақ ты болмақ Шығ ындардын. ө суімен бірге ө нім колемі белгілі бір шекке дейі ө седі. Осылай алынғ ан ө нім шекті ө нім (ШӨ) деп аталады. Бұ л ө нім ресурстардың шекті ө німділігінің негізінде пайда болады. Ол ө німнің ө сімімен Δ Ө ресурстардың ө сімінің Δ Х ара қ атынасы арқ ылы есептеледі:

ШӨ = Δ Ө /Δ Х.

Егер шығ ындар шексіз аз мө лшерде ө сіп отырса, онда шекті ө нім ресурстың шекті ө німділігін корсететін болады. Ресурстарды шекті ө німділігін жә не оның (ресурстың) нарық тық бағ асын салыстыра отырып, кә сіпорны (фирма) қ оғ амдық ө ндірістің ұ йымдастырушы формасы ретінде, қ осымша шығ ындар жасау-жасамау қ ажеттілігін шешеді. Егер динамикалық техникалық прогресс қ амтамасыз етілмесе онда қ осымша ең бек шығ ынының бірлігінің тиімділігі бірте-бірте азая береді. Сө йтіп, шекті ең бек ө німділігі мен шекті ө нім тө мендей беретін болады. Бұ л машиналар мен імеханизмдерге жұ мыскерлер жұ мсайтын ең бек шығ ындары барғ ан сайын кө бейе беретінінен байқ алады. Ең бектің техникамен қ ұ ралдануы тө мендейді, ө ндіріс техникалық шекке жетеді, ө німнің жалпы ө суі тоқ тайды.

1-сурет

Техникалық шекке таянғ ан сайын, ө ндірісті одан ә рі дамыту мен байланысты шығ ындар да ө се бастайды. Бұ л жерде тек мына жағ дайды айтып кетейік: ө ндірістік функцияның ө су қ исық сызығ ының «сө не бастау» процесі, экономикалық теорияда ө німділіктің кему заң ы деп аталады: егер шығ ындардың бір тү рінің кө лемі ө сіп отырғ анда, олардың басқ а тү рлерінің шамасы ө згермей тү рақ ты болып кала берсе, онда осы тү рлі шығ ынның қ осымша шамасы ө неркә сіптік жиынтық ө німге қ осатын ү лесі бірте-бірте азайып отырады. Осыны 1 суреттен байқ айық. X = f (F₁ F₂,... F_n) деген ө ндірістік функция бар болсын. Тағ ы, осы функция сипаттайтын ө ндірістік процесте F₁ ден басқ а барлық факторлар тұ рақ ты дейік. Бұ л ө ндірісте F₁ пайдалану бірте-бірте еседі жә не бұ л ө згермелі фактор F₁ мен ө ндірілетін ө німнің ө зара тә уелділігін анық тау керек. Осы ө німді ө ндіру ү шін барлық факторлар қ ажет болғ андық тан, F, ноль шамасында болғ анда, ө ндірілген ө німде нольге тең болады, F, фактордын. бірте-бірте кезекті болшекгерш ө ндірісте пайдаланумен бірге. ө нім ө ндірісі де нольден бастап бірте-бірте ө се береді. Осы ө німнің ө су процесінің ү ш сипаттамасы бізден назар аударуды тіленді: жалпы ө нім, орташа ө нім жә не шекті ө нім.

Жалпы ө нім - бұ л ө згермелі фактор Ғ ₁-дің бірге-бірте ө суімен байланысты. ені.мнің жалпы кө беюі. Жалпы ө німнін кө лемін, пайдаланғ ан ө згермелі Ғ, фактордың санына болсек орташа ө нім шығ ады. Егер ө німнің сә йкес фактор бірлігінің ө суі арқ ылы пайда болғ ан ө сімшелерін есептесек, шекті ө нім шығ ады. Ө німділіктің кему заң ын тым мү лтіксіз ә рекет ететін заң деп, оғ ан шоқ ынуғ а болмайды. Бұ л заң ның ә рекеті кем дегенде екі жағ дайда жү ріп отырды:

· кем дегенде ө ндірістің бір факторы тіркелген болу керек;

· ғ ылыми-техникалық прогресс болмағ анда.

Ө ндірістік ресурстар ө німділігінің тө мендеуі, ө ндіріс тиімділігін тө мендетеді. Баршағ а белгілі, шығ ындардың ө суі мен ө німнің кө лемінің ө суі ортақ пропорцияда ө сетін болғ анда, тиімділікте ө седі. Ал ө німнін, шығ уынын, кө беюі барғ ан сайын шығ ын ө суінің салдары болса жә не олардың қ ұ ны нарық бағ асымен тең болса, онда тиімділік тө мендейді. Бұ л жағ дай ө ндіріс масштабының кең еюі нә тижесінде тиімділіктің кеми тү суін қ ұ райды. Сө йтіп, ө ндірістік функция, ө ндіріс масштабының ө суіне байланысты, тұ рақ ты тиімділікке ие болады, егер ө ндірудің ө су пропорциясы шығ ындардың ө су пропорциясымен бірдей болса

7.Масштабтық қ айтарым. Ө спелі, тұ рақ ты жә не кемімелі қ айтарымдар.

8. Табыстың ө згеруінен тұ тынушының реакциясы. Энгель қ исығ ы

Табыс-тұ тыну қ исығ ы (income-consumption curve) – табыс ө скендегі тұ тынушы талғ амының ө згерісін кө рсетеді. Бұ л қ исық ты кейде «тұ рмыс дең гейінің қ исығ ы» деп атайды

Табыс тұ тыну қ исығ ы

Табыс-тұ тыну қ исығ ы оң кө лбеулі, ө йткені табыс ө скен сайын тұ тынылатын Х жә не У тауарларының кө лемі ұ лғ аяды. Мұ ндай тауарларды қ алыпты тауарлар деп атайды.
Тауарлар тө мен сапалы болғ анда «табыс-тұ тыну» қ исығ ы координаттар осіне қ арай бұ рылады. Сапасыз тауарлар – табыс ө скен сайын оларды тұ тыну кө лемі азаятын тауарлар. Табыстың белгілі бір дең гейге жетіп, одан ә рі ө суі сапасыз тауарды тұ тынудың азаюына ә келеді. Осы дең гейге жеткенде табыс-тұ тыну қ исығ ының кө лбеуі теріс болады.

I3

I2

I1

I

x x2 x3 x4 x Сапасыз тауарлар

а – Х – сапасы тө мен тауар; Y – жоғ ары сапалы тауар;
б – Х – – жоғ ары сапалы тауар;; Y – сапасы тө мен тауар

Табыс-тұ тыну қ ысығ ы жеке Энгель қ исығ ын қ ұ руғ а мү мкіндік береді. Энгель қ исығ ы – бағ а мен тұ тынушы талғ амы ө згермеген жағ дайдағ ы тұ тыну кө лемі мен табыс арасындағ ы байланысты бейнелейді.

Табыс жә не бағ а индекстері

Номиналды табыс -ағ ымдағ ы жылдың бағ асымен есептелетінін айтамыз

Нақ ты табыс -базистік жылғ ы бағ амен есепетлетінін айтамыз

Тұ тыну табыстың номиналды индексі.Номиналды табыстың нақ ты табыстан қ атынасын айтамыз.In=Ib/I0

Тұ тыну бағ а индексі- белгіленген тауар жиынтық тары тұ тыну қ оржынының нарық тық қ ұ ны бекітіліп, оның бағ алары ағ ымдағ ы жә не базистік жылмен салыстырылады.

Ласпейрестің бағ а индексі -бұ л базалық кезең мө лшерімен жү ргізіле

Паашенің бағ а индексі -бұ л ағ ымдағ ы кезең ің мө лшерімен жү ргізіледі.

Фишер индексі -бұ л жоғ арыда аталғ ан индекстердің кемшіліктерін белгілі бір мө лшерін орта шамалайды.

9. Сұ раныс.Сұ раныс заң ы.Сұ раныс қ иысығ ы.Сұ раныс кө леміне ә сер ететін факторларды сипаттау, графигіне талдау.

Сұ раныс пен ұ сыныс нарық тық экономиканың ең маң ызды элементтері. Сұ р-с заң ы – сатып алушылар қ алайтын жә не сатып ала алатын тауар бағ асы мен оның кө лемі арасындағ ы кері тә уелділік. Ол келесідей беріледі: Q=Q (P)

Сұ раныс кө лемі(Q)-тұ тыну-ң талғ амы ақ шалық табыс шамасы, тұ тын-ң жинағ ы, белгілі бір тауарлармен қ атар басқ а бір тауар бағ аларына тә уелді. Сұ раныс бағ асы(P)-тұ т-ң тауар бірлігі ү шін тө леуге келісетін ең жоғ арғ ы бағ а.Сұ раныс функциясы Q (Р)-сұ раныс кө лемінің осы анық тайтын факторлардан тә уелділігін сипаттайды.Сұ раныс заң ы бойынша тауарлардың бағ асы неғ ұ рлым тө мендеген сайын тұ тынушының сатып алатын тауарлары кө бейеді н\е керісінше.Сұ раныс қ исығ ы тауардың бағ асы мен тұ тынушылар қ алап, сатып ала алатын тауарлар саны арасындағ ы тә уелділікті кө рсетеді.

Сұ ранысқ а бағ адан басқ а да бағ асыз факторлар ә серін тигізеді:

1. Тұ тынушылардың табысы. Табыс ө скен сайын тұ тынушылардың сұ ранысы да ө седі.

2. Тұ тынушылардың саны. Тұ тынушылар саны молайғ ан сайын сұ раныс та ө седі.

3. Тұ тынушылардың талғ амы (ұ натуы, ұ натпауы, жаң а ү лгідегі тауарлар)

4. Бірін бірі алмастыратын жә не бірін - бірі толық тыратын тауарлардың бағ аларының ө згеруі.

- Егерде тауарлар бірін - бірі толық тыратын болса (автомобиль жә не бензин), онда бір тауарлардың бағ асының ө суі екінші тауарғ адеген сұ раныстың азаюына ә келеді.

- Егерде тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май жә не маргарин), онда бір тауардың бағ асының ө суі екінші тауарғ а деген сұ раныстың ұ лғ аюына ә келеді.

5. Келешектегі ө згерістерді кү ту: инфляциялық жә не топшылық жағ дайдағ ы ө згерістер бү гінгі кү ндегі сұ раныстың ө суіне ә келеді.

10. Ұ сыныс.Ұ сыныс заң ы.Ұ сыныс қ исығ ына ісер ететін факторлар.Ұ сыныс қ исығ ы графигі

Ұ с-с – сатушылардың сатқ ысы келетін жә не сата алатын тауарлар бағ асы мен оның кө лемінің арасындағ ы тура тә уелділік. Ол келесідей беріледі: Q=Q (P)

Ұ сыныс кө лемі(Q)-сатушының белгілі бір шарттарғ а сә йкес, сатқ ысы келетін тауар кө лемі.Ұ сыныс бағ асы(P)-тауарлардың белгілі бір мө лшерін сатуғ а келісетін бағ алардың ішіндегі ең тө менгі бағ а. Ұ сыныс заң ы -бағ а мен ұ сыныс кө лемінің арасындағ ы тура тә уелділікті кө рсетеді. Ұ сыныс қ исығ ы бағ а ө скен сайын, ө нім кө лемі де ө седі немесе керісінше.

Ұ сынысқ а бағ адан басқ а да бағ асыз факторлар ә серін тигізеді:

1. Ресурстардың бағ асының ө згеруі

2.Технологияның ө згеруі

1. бә секелес тауарлардың ө згеруі

2. Бірлескен тауарлардың ө згеруі

3. Салық пен дотациялар

4. Нарық тағ ы сатушылар санының ө згеруі

11.Ұ сынынс пен сұ раныс қ исық тарының ө зара ә сері. Нарық тық тепе тең дік.

Олардың ара қ атынасын графикте кескіндеу.

Нарық процесінде бағ а белгілеуді сұ раныс пен ұ сыныс заң ы басқ арады. Нарық тағ ы сұ раныс пен ұ сыныстың қ иылысуы олардың тепе-тең дігін кө рсетеді. Тепе-тең дік нарық тық бағ а дегеніміз - нарық та ұ сынылғ ан тауарлардың артық шылығ ы да, кемшілігі де болмайтын бағ а. Сұ раныс пен ұ сыныс қ исық тарының қ иылысу нү ктесіндегі бағ а – рыноктық клиринг немесе тепе-тең дік бағ а деп аталады.

Тепе – тең дік бағ а тұ тынушыны да, ө ндірушіні де қ анағ аттандырады.

Нарық тық бағ а сұ раныс пен ұ сыныстың қ иылысу нү ктесінде белгіленеді.

Сұ раныс пен ұ сыныс қ исық тарының қ иылысу нү ктесі Е- тепе-тең дік нү ктесі болып табылады.

Тепе-тең дік нү ктесінде сұ раныс пен ұ сыныс кө лемдері тең болады.

Сұ раныс кө лемінің ұ сыныс кө леміне тең кезіндегі бағ а тепе-тең дік бағ асы болып табылады.

Сұ раныстың ұ сынысқ ы тең кө лемі тепе-тең дік кө лемді кө рсетеді.

Нарық тағ ы сұ раныстың ұ сынысқ а тең болатын жағ дайы нарық тық тепе-тең дікті кө рсетеді.

Егер де нарық тық бағ а тепе-тең дік бағ ағ а тең болмаса, онда артық сұ раныс немесе артық ұ сыныс орын алады, ал осы уақ ыттағ ы сатушылар мен сатып алушылардың іс-ә рекеті нарық тық бағ аны тепе-тең дік бағ ағ а қ арай қ озғ айды.

Егер де сұ раныс кө лемі ұ сыныс кө лемінен жоғ ары болатын болса, онда тауар тапшылығ ы қ алыптасады. Керісінше сұ раныс кө лемі ұ сыныс кө лемінен тө мен болатын болса, онда тауар артық шылығ ы қ алыптасады.

Егер рынокта ұ сыныс тө мендеп, сұ раныс кө бейетін болса, онда тауар бағ асы кө теріледі.

 

12.Ұ сыныс пен сұ раныс қ исық тарының жылжуының игіліктің бағ асы мен кө лемінің ө згеруінің тө рт варианттарын жазық тық та кескіедеу.

Р S

Q

Ұ сыныс қ исығ ы

¥ сыныс қ исыгы — суреттегі тауар ұ сынысы кө лемінің ө згеруі бага дең гейіне байланысты.

Ұ сыныс қ исығ ының ө згеруі ұ сыныс заң ын кэрсетеді.

Ұ сыныс кө лемінің ө згеруі ұ сыныс қ исығ ының бойымен қ озғ алады жэне нақ ты шарттардағ ы бағ аның ө згеруінде сатуғ а арналғ ан тауар санының ө згеруін кө рсетеді. Егер ұ сыныс қ исығ ы солғ а жылжыса, онда ұ сыныс азаяды. Оң ғ а жылжыса — ұ сыныс ө седі

Ұ сыныс кө лемінің ө згеруі ұ сыныстың бағ алық емес детерминаттары ық палымен болып жатады – ө зара ауысатын жә не ө зара бір-бірін толық тыратын тауарлардың бағ асы, ресурстарғ а (қ орлар) жә не ө ндіріс факторларына қ ойылғ ан бағ алар, технологиялар, салық тар мен жә рдемақ ылар, нарық тағ ы сатушылар саны, бұ л графикта ұ сыныс қ исық сызығ ының жылжуымен бейнеленеді. (4 сурет).

Ұ сыныстың бағ алық емес факторларының кез келген ө згерістері (соң ғ ыны санамағ анда), экономикалық мағ ынада ө ндіріс шығ ындарының ө згеруінін білдіреді, яғ ни тауар ө ндірісінің арзандауын немесе қ ымбаттауын. Сонымен, нарық тық ұ сынысының қ исық сызығ ы ұ сыныс бағ асының қ исық сызығ ы болып келеді – сатушылар тауардың осы санын сатуғ а дайын ең тө мен бағ асы. Ұ сыныс бағ асы тауарды ө ндіру шығ ындарын жабуғ а тиісті, сондық тан, неғ ұ рлым ол тө мен болса, нарық та тауардың соғ ұ рлым аз саны сатылады жә не керісінше.

S₂

P S

Q

4 сурет. Ұ сыныс қ исық сызығ ының жылжуы.

 

Ұ сыныс қ исық сызығ ы нарық сұ ранысының сипатына байланысты ө з кескінін, пішінін ө згертеді. Қ исық сызық тың ең кө п таралғ ан тү рі 5 суретте кө рсетілген: алдында ұ сыныс шамасы ө седі, бірақ белгіленген шектен кейін ұ сыныс қ исық сызығ ы тік болып кетеді. Бұ л ө ндірістік ресурстар (қ орлар) таусылып, ө ндірістің ө суіне мү мкіндіктің жоқ екендігін білдіреді.

P

 

 

Q

5 сурет. Ұ сыныс қ исық сызығ ының кескіні (пішіні) – (конфигурация).

Кей жағ дайларда ұ сыныс қ исық сызығ ы кері ең кішті болуы мү мкін: бағ аның ө суіне қ арай ұ сыныс белгіленген дең гейге дейін ө седі, ал оғ ан жеткенде – қ ысқ арады. (6 сурет). Қ исық сызық тың мұ ндай пішіні ауысу ә серімен (А₁ нү ктесінен В нү ктесіне дейінгі аралық тағ ы) жә не де табыс ә серінің кейінгі ә рекетімен (А₁ нү ктесіне дейінгі аралық тағ ы) тү сіндіріледі.

P

А₁

В 6 сурет. Ұ сыныс қ исық

сызығ ының пішіні

А

S

Q

Мысал ретінде ең бек нарығ ындағ ы ахуалды (жағ дайды) келтіруге болады: кү нделікті қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруғ а жеткілікті ең бекақ ының дең гейіне жеткеннен кейін, жалдамалы жұ мысшы жалақ ының ө сіруін талап етеді. Ауысу ә серінің ә рекеті бос уақ ыттың баламалы қ ұ ны – жалақ ының ө су жағ дайында бос уақ ытты жұ мыспен ауыстыруда тұ рады. Табыс ә серінің ә рекеті табыс ө скен сайын жұ мысшы кө бірек бос уақ ытқ а ие болуғ а тырысады. Бұ л ахуалды біз келесі тақ ырыптарда толық жә не тың ғ ылық ты қ арастырамыз. 6 сурет. – ұ сыныс қ исық сызығ ының кері ең кіштігі (ылдиі). Ұ сыныс қ исық сызығ ы сонымен бірге уақ ытша аралық пен де себептелуі мү мкін. Ағ ымдағ ы кезең де (IR – immediate run) ө ндіріс факторларының бә рі тұ рақ ты, ө згеріссіз тұ рғ анда, ұ сыныс қ исық сызығ ы тік болады.

Қ ысқ а мерзімді кезең де (SR – short run), кейбір факторлардың ө згермелі (қ ұ былмалы) жағ дайында сұ раныстың қ исық сызығ ы жайпақ тау болып келеді. Ұ зақ мерзімді кезең де (LR – long run) ө ндіріс факторлары қ ұ былмалы, айнымалы жағ дайында ұ сыныс қ исық сызығ ы одан сайын жайпақ болады. (7 сурет)

P S P S P S

 

Q Q Q

7 сурет. Ағ ымдағ ы қ ысқ а мерзімді жә не ұ зақ мерзімді кезең дердегі ұ сыныстың қ исық сызығ ы.

13. Икемділік туралы тү сінік.Икемділік коэффициенті.Икемділік тү рлері.

 

Сұ раныс пен ұ сыныс кө птеген факторлардан тә уелді жә не осы факторлардың ө згеруіне қ арай олар да ө згереді. Икем-тің мағ ынасы осындай ө згерістерден пайда болады. Икемділік -белгілі бір фактордың 1% ө згеруіне жауап ретінде сұ р-с пен ұ сын-ң қ анша процентке ө згергенін анық тайтын кө рсеткіш. Сұ раныстың бағ алық икемділігі–тауар бағ асының 1% ө згеруі сол тауарғ а деген сұ раныстың қ анша процентке ө згеретінін кө рсетеді.

 

Е_P^D – сұ раныстың бағ алық икемділігінің коэффиценті;

Q% - сұ раныс кө лемінің қ атысты ө згеруі;

Р% - бағ аның қ атысты ө згеруі;

 

Икемді сұ раныс икемсіз сұ раныс

Е_рД 1, бағ а тө мендеген сайын сату кө лемі Е_рД 1, бағ а ө скен сайын сату кө лемі

ө згереді, жалпы тү сім ө седі азаяды, жалпы тү сім азаяды

бірлік икемділік абсолютті икемді сұ раныс

Е_рД=1, бағ аның ә рбә р 1%ө згеруіне сұ раныс Е_рД= , бағ а ө те аз

кө лемде ө згерсе де

кө лемінде 1%ө згереді, жалпы тү сім сұ раныс кө лемі шексіз кө п ө згереді

ө згермейді Абсолютті икемсіз сұ раныс(тө мендегі)

Сұ раныстың табыстық икемділігі – тұ тынушы табысының 1% ө згеруі осы тауарғ а деген сұ раныстың қ анша процентке ө згеретінен кө рсетеді.

Е_і^D – сұ раныстың табыстық икемділігінің коэффициенті,

Q % - сұ раныстың ө згеруі,

І % - табыстың ө згеруі.

Сұ раныстың қ иылысқ ан икемділігі- У тауарының бағ асы 1% -ке ө згерген кезде Х тауарынан сұ раныс кө лемі қ анша процентке ө згеретінін кө рсетеді.

Е_ху^Д – қ иылысқ ан икемділік коэффициенті;

∆ Q_х% - Х тауарына сұ ранысына қ атысты ө згеруі;

∆ Р_у% - У тауар бағ асының ө згеруі.

 

Ұ сыныстың икемділігі –бағ аның 1% -ке ө згеруі ұ сыныс кө лемінің қ анша %-ке ө згеретінін анық тайды.

Е_р ^S - ұ сыныстың икемділігі,

Q% - ұ сыныстың кө лемінің қ атысты ө згер

Р% - бағ аның қ атысты ө згеруі.

1-икемді; 2-икемсіз, 3- Бірлік икемді ұ сыныс

1-абсолютті икемсіз, 2- абсолютті икемді ұ сыныс

14. Нарық ты мемлекттік реттеу. Салық пен дотацияларды нарық тық тепе-тең дік ауытқ уын кескіндеп кө рсету.

Р

S1

P2 E1 S

PE E

P1 D

1234Следующая ⇒