Ашкъидин дерт – гьахъ-дувандин терезда

Етим Эмина вичи кхьенвай ва вичиз масадбуру ра-къурнавай чарарихъ, чпин кьадар тIимилди ятIани, чIехи метлеб ава. Абур неинки кьилди са шаирдин хсуси уьмуьрдин вакъиайрин, гьакIни санлай чи халкьдин тарихдин къиметлу шагьидарни я.

Малумди вири кIуьд кагъаз я. Абурукай Эминан гъилелди кхьенвайбурун кьадар кьудав агакьнава ва абур адан къуллугъдихъ – Ялцугърин дуванханада къазивал авунихъ галаз алакъалу я. Амай вад чар адаз кхьенвайбур Ярагъ Мегьамедан хва Гьажи Исмаил-эфенди, Кьеан Агъамирзе, шаирдин гъвечIи стха Мелик, Мажалисдай тир Мусадин хва Абдуллагь ва Куьре округдин гьакимдин заместитель И.М.Астуцватуров я. (Эхиримжидакай Алкьвадар Гьасан-эфендиди вичин «Диван ал-Мамнун» ктабда и кас, ТIифлисдин эрменийрикай яз, полковникдин чин аваз, Куьре округдин гьакимдин къуллугъдални хьайидакай малумат гузва).

Заз жуван фикир и чарарикай кьилдаказ иллаки садал – Ярагъ Гьажи Исмаил-эфендиди кхьей кагъаздал акъвазариз кIанзава. Идан себебни… Тамум я.

Халкьдин виридалайни гзаф рикI алайбурукай са манидиз элкъвенвай, вирибуруз хуралай чир хьанвай «Гуьзел Тамум» шиирдин кьилин игитдал алай тIвар Гьажи Исмаил-эфендидин чарчени гьалтзава.

Жуван рикIиз ягъай гиманар, суалар раиж ийидалди вилик заз и кагъаз вич тамамдиз инал гъунин лазимвал аваз аквазва:

«Ялцугърин суддин къази, зи играми хва молла Эминаз. Гзаф саламар.

Ва адалай гуьгъуьниз.

ХпитIрал фена, рагьметлу Къурбанан шейэр шариатдив кьадай гьалда вичин ирссагьибрин арада паюн ва гьардал вичиз къвезвай гьахъ ви гъилелди агакьарун ва абурун виридан копияяр куь дуванханадин ктабдиз къейд авун вавай за тIалабзава. Тамуманни адан мидядин кIвалах куьтягьа, тахьайтIа абур кьилин дуванханадиз рекье тур.

Вассалам, им кхьена 1291-йисан шабан вацран 3-йикъа.

Зун Куьредин суддин Къази Ярагъ Гьажи Исмаил».

И чар сифте яз майдандиз акъудайди ва араб чIалай лезги чIалаз таржума авурди Гъалиб Садыкъи я (Килиг: Етим Эммин. Дагъустандин ктабрин издательство, 1980-й., 199-чин). Чар кхьенвай вахт Гьижрет тарихдин рекъемралди гуниз баян яз алимди а вахт «чи эрадин 1877-йисан сентябрдин 15-йикъал гьалтзава» лагьана къейднава.

Гуьгъуьнлай и кагъаз чпин ахтармишунра ишлемишай алимрини гьа и баян тикрарзава.

Гьа инал суал алай месэлаяр кватзава. Гьайиф хьи, Гъалиб Садыкъи рагьметдиз фенва, адан хсуси архивда хьайи чарчин оригиналдин кьисмет гьихьтинди хьанатIа чирун четинз акъваззава. Гьавиляй чна чи вилик квай гьам Гьижретдин, гьамни Григорианский календардин рекъемар тупIалай авун герек жезва.

Лугьун лазим я хьи, сад лагьайди, Гьижрет тарихдин 1291-йис Григорианский календардин 1874-йисал ацалтзава. Кьвед лагьайди: эгер и кагъаз гьакъикъатда 1877-йисуз кхьенвайди ятIа, Гьижретдин тарихдалди а йис 1294 ла-гьайди жезва.

Чна инал гъанвай кьвед лагьай гиман бине авачирди яз аквазва, вучиз лагьайтIа 1877-йисан 15-сентябрь тарихда кьетIидаказ малум тир гъулгъулади (бунтари) Кьиблепатан Дагъустан кьунвай къизгъин бере тир. Ихьтин къатмакъариш вядеда округдин дуванханадин къазидиз чарар кхьиз-ракъурдай мажалар тахьун мумкин тир.

Тарихдин и чIехи вакъиадиз талукь яз Эмина кьве шиир: «1877-йисан бунтариз» ва «Гьинава» («Фагьумна за гьар жуьре гьал») кхьена. И кьве чIални, якъин тирвал, а мусибатдин вакъиаяр чпин эхирдив агакьайла, пачагьдин гьукумдин аксиниз къарагъайбурукай садбур женгина, садбур асмиш авуникди телеф хьайила, амайбурни суьргуьндиз акъудайла ва я ватандай катунал атайла, вири гьа и крари хажалатдик кутурла, кхьенвайбур я.

ТIварар кьунвай кьве шиирдани Эмина вичикай лап кьитдаказ хабар гузва. Садан эхиримжи бендина ада лугьузва:

Дустар Къазанфар, Рамазан,

Эмин ама квехъ эрзиман.

Муькуь шиир акьалтIарзавай цIарарани шаирди икI кхьизва:

Етим Эмин йифди-югъди «Ребби!» лугьуз шезава хьи…

Яраб и шел-хвал вичивай женгиниз къарагъайбуруз са куьмекни ийиз тежезвайвиляй ятIа?

Пайгъамбардиз хас аянвилив ацIанвай гафар: «Урусатдин кIеви зулум Са къуз вичиз жеда къалум» лагьай шаир, эгер вичивай яракь кьуна женгиниз физ алакьзавайтIа, вичин кьве шиирдин игитрин жергейра жедайдал шак гъун четин я. Гьелбетда, адан шел-хвал неинки халкьдин кьилел атанвай мусибатрихъ галаз алакъалуди, ам кьилди шаирдин вичин кьилел атанвай бедбахтвиликай – вич залан азардин къармахра акIаж хьуникайни арадал атанвайди я.

Эминакай авай кьван хурун ва кхьенвай малуматрай тайин тирвал, ам рекьидалди ирид йисалайни гзаф вахтунда вичин чан вичин ихтиярда амачиз месел хьана. «Шумуд йисуз чIугван азар?» – лугьузва шаирди «За вуч ийин, аман яраб?» шиирда. «Кьве вил – цава, беден – месел», «РикI чIулав яз, беден – харапI, Жигер кана хьана кабаб», – вичин азардин баян гузва шаирди маса шиирра.

Мумкин я, 1877-йисуз Эминан гьалар гьа идалайни бетер тир, вучиз лагьайтIа «За вуч ийин, аман яраб?» шиирда ихьтин цIар ава: «Дустар къведа гьалар жузаз». Амма «1877-йисан бунтариз» шиирда шаирдин дустарин кьилел атанвай бедбахтвилерикай лагьанва: абур чпин азарлу дустунал кьил чIугвадай мумкинвиликай магьрум хьанвай, и кардикай шагьидвалзавай са бейтинин кьве цIар чна винидихъ гъанай («Дустар Къазанфар, Рамазан, Эмин ама квехъ эрзиман»).

Винидихъ гъайи делилрикай даях кьуртIа, Ярагъ Гьажи Исмаил-эфендидин кагъаз 1877-йисуз ваъ, 1874-йисуз кхьенвайвилихъ бине аваз жагъида. Якъин хьи, чар кхьей Гьижрет тарихдин вахт чи девирдин рекъемриз хкай кас хатадай гъалатI хьанва.

Гила гьа чарчел вичел хквен.

Авайвал лагьайтIа, а чарче тIвар кьунвай Тамумал.

Кагъазда чаз и дишегьлидикай гузвай са малуматни авач. «Тамуманни адан мидядин кIвалах куьтягьа, тахьайтIа абур кьилин дуванханадиз рекье тур», – тагькимзава округдин дуванханадин чIехиди тир Гьажи Исмаила вичелай къуллугъдин рекьяй агъадавай Ялцугърин къази Эминаз.

Гьа и тагькимди са жерге гиманарни суалар арадал гъизва.

Яраб чIехи шаирдин «Гуьзел Тамум» шиир кхьиниз къуват гайиди ва и чIагай чIалан кьилин игитдин чешне Куьредин къазидин адетдин чарче авай дишегьли хьанатIа?

Вучиз Ялцугърин къазиди «Тамуманни адан мидядин кIвалах» яргъал вегьенватIа?

Документа къалурнавай вахтунда цIуд йисалайни гзаф хуьруьн къазидин тежриба авай Эминавай и кьве касдин месэла гьялиз жезвачирни? ТахьайтIа вучиз абур «кьилин дуванханадиз рекье тур» лугьузва?

Ваъ, ина са кар авачиз туш.

Вичин хайи хуьруьн адалатлу къазидин хура чIехи шаирдин рикI авай. Гьа рикI дуванханада кьиле физвай гьар йикъан сугъул крарални чарарал гъалиб, абурулай вине хьанвай. Адавай и гуьзел дишегьлидин къамат ва ада рикIе тур къизгъин гьиссер кьуна акъвазариз хъхьанач. Гьа гьиссери, гьа ашкъиди ам дуванханадин крар яргъал вегьена, Тамум аквадай легьзеяр артухарунал гъана. Тушиз хьайила, «Гуьзел Тамум» шиир гьикI арадал атурай?

Идалайни гъейри, Эминан шиирдин игит вичихъ халисан жанлу чешне аваз кхьенвайдал шак гъизни четин я.

Эгер Туьквезбаназ бахшнавай шиирда жегьил ва субай Эмина ярдиз, вични масадаз жагъанвай «хупI девлетдиз» хас авунвай кьилин лишанар-гекъигунар кьве жуьрединбур – садбур гьакъикъи уьмуьрдай къачунвайбур ва кьадардиз тIимилбур («Гимишдин пул дуьзмишна на яхада, Ви ширин мез, шад билбил хьиз, рахада»), муькуьбурни, кьадардиз гзаф яз, гьакъикъатдивай яргъабур («Ширин вирт я, хуш нямет я…», «Гьар пакамахъ экъечIдай са рагъ я вун, Гъилел кудай, нур гудай чирагъ я вун, Гьар са ширин емиш авай багъ я вун…») ятIа, «Гуьзел Тамум» шиир ахьтин «цавариз акъудунрикай» магьрум я. Ида 36 йиса авай шаирдин гьиссер халисанбур тирдакай лугьузва. «Туьквезбан» шиирда авай гьиссерни тапанбур туш, амма абур рикIе гъиляй
акъатнавай яр вичиз гьат техъйидайвилин дерт аваз лагьанвайбур ва гьавиляй гзаф гекъигунарни гьакъикъатдивай яргъабур хьанва.

«Туьквезбан» шиир гьикI тайин чешне аваз кхьенватIа, «Гуьзел Тамумни» гьахьтин гьакъикъи бине аваз арадал атанвайди яз кьаз жеда. Амма и шиирда авторди, са вичин гьиссерикай рахунилай гъейри, Тамумавай гуьзетзавай са затIни авач.

Ша чна жуван фикирдай садра и чIал эзбер хъийин ва я ктабдай кIел хъийин.

Къазивалзавай шаирдин рикIе, мефтIеда, руьгьда, вири беденда кьиле физвай кьван гьерекатрилай гуьгъуьниз дуванханадин крар кьилиз хутахиз хьун мумкин тир жал?

«Зи чанда гум Къекъвезава», «Ашкъидин дерт Я хьи зегьмет», – жегьил-жаван вахтара Эмина икI бажагьат лугьудай. Инал «ашкъи» гафни Эминан муьгьуьббатдин шиирра авай гьиссдиз бажагьат мукьва я, им маса жуьредин къати гьевес я.

И шиирдай Гьажи Исмаил-эфендидин чарче авай тагькимдихъ галаз алакъалу лишанарни са уьтери такуна авач.

Шиир вич ажайибдаказ гатIум жезва: «Гуьзел Тамум, Ая фагьум». Вучиз «Ая фагьум» лугьузвайди я? Белки, Тамумни, вичин кIвалах фад куьтягь ая лугьуз, дуванханадиз къвез-хъфизватIа? Шаирвилин ялав гуьзел къаматди къизмишарнавай шаирдиз гьахьтин куьлуь-шуьлуьяр аквазмайни? Адаз Тамум мукьвал-мукьвал акваз кIанзава: «Хьайла яргъал, Са дерди-гьал Мецел, гуьзел, Текъвезава». Гуьзел атайлани, аданаз маса гузва («Аман я ваз, гумир на наз»). Мадни фикир це: «ЧIур хьана гьал, РикI хьана сал…» Ихьтин гьалда аваз суд-дувандин месэлаяр гьялун са къанундивни кьунвайди туш эхир. Гьавиляй чавай Эмина къанун чIурзавай лугьузни жедач.

Тамумазни Эминан рикIикай хабар авачиз туш. И кар маса кьве цIарцIевай гафари тестикьарзава: «Авур икьрар ЧIур мийир, яр». Яни абурун арада са сирлу икьрар ава. Амма инал лагьанвай «яр» гаф муьгьуьбатдин гьиссдин таъсирдик кваз лагьанвайди яз кьетIидаказ кьабулунни дуьз къвезвач. Им, аквар гьаларай, анжах яр-дуствилин гьисс я. Абурун кьведан икьрарни дуствилинди, сада садаз ихтибар авунинди я.

И кьве цIарцIелай гуьгъуьниз къвезвай гафари гузвай манани фикир гуниз лайихлу я.

«Зал душманар Хъуьрезава», – лугьузва шаирди. Кьве касдин, и дуьшуьшда итимдинни дишегьлидин, арада икьрар хьунал ва я а икьрар са терефди техуьнал хъуьредай хьтин кар туш, им адетдин кIвалах я. Хъуьруьнин себебар масадбур хьун мумкин я. Месела, икьрардикай инсанриз чир хьанва, Эминаз дуванханада Тамуман пад кьунихъ артухан майил винел акъатнава ва эхирни гьа арада Тамумай гьа икьрардиз кьецI гузвай са кар акъатнава. Гьавиляй анжах Эминаз акси ксар, – масадбур ваъ гьа! – хъуьрезва. Хъуьрезвайбурун арада Тамуман мидядин терефдарар аваз аквазвач. И вири крарикай округдин къазидизни хабар тахьана авач, гьавиляй ада кIвалах фад куьтягь ая лагьана Ялцугърин къазидик тади кутазвайди я.

Эгер Эминанни Тамуман арада къизгъин муьгьуьббатдин икьрар ва адахъ галаз алакъалу маса крар хьанвайтIа, жемятди абур кьведни русвагь авун, хуьруьн къази ихтибардай вегьин мумкин тир. Хьанвай икьрар Тамуман гуьзелвили гьейранарнавай шаирдиз адаз куьмек гуз кIан хьуникай ибарат я.

И фикирдиз къуват ихьтин цIарари гузва:

Рекъиб шейтIан

Я хьи душман,

Гьич зи чIалахъ

Тежезава.

Яни къази Эмин гьахъ Тамуман пата авайди къалуриз алахънава, амма адан мидя сакIани чIалал къвезвач, гьавиляй дуванханада и месэла гьялунни яргъал физва.

Инал заз Гъалиб Садыкъиди вичи акъудай ктабра араб чIалай атанвай «рекъиб» гафуниз ганвай баяндални акъвазиз кIанзава. Ана лагьанва: «Рекъиб – мидя, писвилин гуьгъуьна авай кас». И гафни шиирда хатадай гьатнавайди туш. Ам Гьажи Исмаилан чарче авай гаф я.

Идалайни гъейри, и кьуд цIарцIе фикир желбдай мад са лишан ава: Тамуман «рекъибдизни» шаирди «душман» лугьузва. Аквар гьаларай, и кIвалах кьиле тухун паталай Эминай тIимил гьекьер авахьнач: са патахъай дишегьлидин гуьзелвили «чанда» тунвай «гум», муькуь патахъай алат техъйизмай, чIалал текъвезвай «шейтIан».

Эмина шиирда вичин гьалдикай гузвай бязи малуматарни чаз муьгьуьббатдин гьиссерихъ галаз алакъалубур яз аквазвач. Абур къвез-къвез гужлу жезвай адан азардин лишанар хьиз аквазва, вучиз лагьайтIа гуьзелдин къаматди «чанда гум» тунвай шаирди лугьузвай «Залан парар Хьана гъамар», «Зи чан кьураз, ЦIразава», «Зи рикI икьван Кьуразава», «Зи рикI, гьелбет, Ишезава» хьтин гафар Эминанни Тамуман арада авай икьрардихъ галаз кьазвач. Икьрар аваз хьайила, икьван тIарвилер жеч эхир. Яни Эминаз, Тамуман месэла гьялунилай гъейри, маса къайгъуярни гзаф ава, абурни сагъламвилихъ галаз алакъалубур я. ТахьайтIа шаирдал алайбур вуч «залан парар» хьурай?

И вилик квай фикир давамарун патал заз мад кьве чар арадал вегьиз кIанзава.

Абурукай сад 1871-йисан 21-июлдиз Эмина Ярагъ Гьажи Исмаил-эфендидиз кхьейди я. Ана икI лагьанва: «Алатай базардин юкъуз зун куь патавай хкведайла йифиз рекье хьана ва кIвач татаб хьана зун чинихъди къванер алай чкадал алукьна, къванци зи мет атIана ва зал еке хер хьанва. Аниз килигна завай куь патав къвез жезвач».

Муькуь чар Куьре округдин гьакимдин заместитель, ротмистр И.М.Астуцватурова 1871-йисан 18-августдиз кхьенва. Ана Эминаз икI лагьанва: «Вал алай хер сагъ хьайила, вун а кардин патахъай зи мукьув атун лазим я».

И кьве чарчи и къалурнавай йисуз шаир саки са вацра кIвалахал тефена амукьнавайдакай лугьузва. Пуд йисалай, яни «Гуьзел Тамум» шиир кхьей йисуз шаирдин метIел хьайи а чIехи хире вичикай хабар тагана авачир жеди, вучиз лагьайтIа 1877-йисуз Эмин са чарани амачиз месе гьатунни гьа хирен нетижа тирди шаирдикай малум тир вири делилри шагьидвалзава. Месела, Эмина Ярагъ Гьажи Исмаилаз 1873-йисан 5-апрелдиз кхьей маса чарчин эхирда «Зун, азарлу тир куь усал Эмин» гафар гьалтзава. Яни къази ва шаир Эминан начагъвал Тамуманни адан месэла гьялзавай 1874-йисуз генани артух хьанвайдал шак аламукьзавач. Гьавиляй чаз «Гуьзел Тамум» шиирда гъанвай «залан парар» шаирдин кIвачел 1871-йисуз хьайи гьа хире гъайи азардихъ галаз алакъада авайбур яз аквазва.

Идалайни гъейри, вичиз хзан авай ва вичиз кьисметди Туьквезбан несиб хъувур Эмина уьмуьрдин юлдашдиз гьакъикъатда тахьуй, гьатта хиялрайни вафасузвал авун гьакъикъатдиз мукьва кар хьун мумкин яз аквазвач. Мусурман диндин, шариатдин шартIарал амалзавай ва вич а къанунар кьиле тухузвай махсус векил-къуллугъчи, идалайни инсанвилин дережайрай вине авай кас хьуни Эмин, ада вичи лагьайвал, «фасикьвилин сагьиб» хьуникай хуьзвай. Адан «РикIел гъваш» шиирдин кьве цIарцIини къазивилин рекьяй Эмин гьихьтин кас тиртIа лугьузва: «Са бендедин дувандайла, гьакимар, Адалатдин гьахълу тир ван рикIел гъваш».

Гьавиляй «Гуьзел Тамум» шиир муьгьуьббатдин чIал яз ваъ, тайин дишегьлидин гуьзел къаматди садлагьана шаирдин чанда тунвай «гумадикай» яз, гьа «гумади» куькIуьрнавай гьиссерин гуьрчегвиликай яз, гьа иервиликай хкудзавай кфет яз кьабулиз жеда. Винидихъ чна садра мисал яз гъайи «Ашкъидин дерт Я хьи зегьмет» гафари дуванханадиз атай дишегьлидин гуьзелвили арадал гъайи къати велвела-гьисс шаирдиз хабарни авачиз арадал атанвайди ва адавай ам акъвазариз тежезвайди къалурзава. И кар Эминаз «зегьмет» хьизни гьавиляй аквазва. Амма гьикьван шаирдиз вичи Тамуман гуьзелвилел ийизвай гьейранвал къалуриз кIан хьанатIани, шиирда, белки, автордиз вичиз хабарни авачиз, дуванханада хьайи гьерекатрин, Эминан вичин хсуси сагъламвилиз талукь фикиррин лишанар гьатна. Шиир вични гьа вакъиайрин яцIа аваз, гьабурукай са легьзеда катунин, шиирдалди хьайитIани жуваз са теселли гунин ва я са хупI михьи нефес къачунин мурад аваз кхьенвайди малум жезва. Шаирдин рикIин секинсузвал шиирдин ритмдай вичяй аквазва, налугьуди и ритм Эминан рикIи ийизвай тахъа-тахъ я.

И гуьрчег ва тIуькIуьр хьунин рекьяйни гзаф зериф-назик шиирдин кьисмет халкьди вичин жуьреда гьялна: ада и чIал муьгьуьббатдикай лагьанвай зурба мани хьиз кьабулна. Эмина икI жеда лагьана гьич фикирни авуначир жеди. Амма шииратдин аламатар масадбур я. Шииррин туькIвей кIалубра гьатай гафари суьгьурлудаказ нур гуникди инсанрин рикIериз таъсир авуна. Абур и чIалан гъавурда чпин жуьреда акьуна. Кьилдин цIарари ва гафари, гагь-гагь тамам шииррини са шумуд мана гун Эминан чIалариз хас лишан тирди чи эдебиятда фадлай малум хьанва. Гьавиляй къе чавай «Гуьзел Тамумни» гьахьтин эсеррикай сад я лагьайтIа жеда.

Мадни са алава яз, шаирди ганвай Туьквезбанан ва рикIиз хуш хьайи амай гуьзелрин гьакъикъи къаматар, шикилчиди чIугунвайбур хьиз, виле амукьдайвал аквазватIа, Тамуман къамат чаз шиирдай ерли аквазвач. Чаз адан винел патан акунрикай малумди адан тек са лишан я – гуьзелвал. А гуьзелвал вич квекай ибарат ятIа, мискIал яз амукьнава.

Гуьзелвилихъ къаних шаирдиз амукьзавайди а гуьзелвал жезмай кьван яргъалди вичин патав гумукьун я. Гьавиляй шаирди хивени кьазва:

Геже-гуьндуьз

Заз, етимдиз,

Вун къакъатиз

КичIезава.

И цIарарай Тамум къакъатдай чIални шаирдиз чизвайди аквазва. ЯтIани… ада и ширин азаб яргъал финихъ ялварзава.

Са гафуналди, винидихъ авур кьван ихтилатар зи хсуси веревирдер-гиманар я. За абур садални илитIзавач. Амма Етим Эминан са шиирдивни, адан уьмуьрдиз талукь са документдивни гьакI винелай вил элядай жуьреда эгечIна виже текъведайдал шак алач. Кар чна абурун деринриз гьахьдай рекьерни куьлегар дуьздаказ жагъурунал ала.

А деринар, лагьайтIа, гзаф зурбабур я.

2008