Кьелни фу

Гуьзел гьегьенш залда мехъер гара гьатнава. Столар тIуьнрив-хъунрив ацIанва. Мугьманри садбуру незва, садбуру хъвазва, садбуру кьуьлерзава.

Чамран баде, хуьряй атанвай кьуранвай, чин биришрин чилина гьатнавай, яшариз кьудкъадалай тIимил тушиз аквазвай къари, са гъилив фан кIус къачуна, муькуь гъил вилерин кьилелай къав хьиз эцигна, столдаллай няметриз килигзава, са куьхъ ятIани къекъвезва.

– Ваз вуч кIанзава, я баде, – хабар кьуна за. – Инал алачир затI авач. Къачу, неъ.

– Са куьнини зи иштагь тухузвач, чан бала, рикI кьазвач. Кьел хьайитIани жагъурзавайди я.

ТIапIахъандивай за кьел гъун тIалабна.

Къари-бадеди, фал кьел кIвахна, са-са кIус гъилив атIуз, сарар амачир сиве тваз, жакьваз хьана...

Уьмуьрлухда вичиз такур затIap и столдал алайтIани, абуруз ада темягь тавуни зун гьейранарнавай.

Жуван руфуниз къуллугъ тийиз, адан гъиляй ажуз хьунухь хиве такьаз яшамиш хьайи и кьуьзуь дишегьлидин уьмуьр яраб гьихьтин четин ва зурба вакъиайралди девлетлу ятIа? Яраб адан руьгь гьихьтин чIехи имтигьанрай акъатнаватIа, ам гьихьтин сабурдив, инсанвилин дережайрив, таъсибдиб, дишегьлидин эркинвилив, муьгьуьббатдив, ихтибарлувилив, ягь-намусдив, камаллувилив ва къенивиливни дугъривилив ацIанватIа?!

«Ам къадим лезгийрин руьгьдин ирс гвай баде я, фикирна за. – Ахьтинбуруз руьгьдин фу ва руьгьдин кьел руфунин истемишунрилай вине тир».

2006

«Кьил атIайди»

И сеферда хуьруьз хъфейла, зи рикI михьиз тIар хьана, вучиз лагьайтIа, ичIи хьана, хкведай кас амачиз, етимвиле гьатна, чкIизвай кIвалерин кьадар алатай сеферда хтайла акурдалай хейлин артух хьанвай.

– Инани кас амачни? – хабар кьуна за зи миресдивай, захъ галаз са классда кIелай са хуьруьнвидин кIвалерин патавай фидайла.

– Ваъ. Аквазва хьи ваз...

– Адан диде амай тир хьи?

– Кьена... ЦIи пуд лагьай йис я.

– Бес муькуь рушар, рухваяр кьванни хквезвачни?

– Диде кучудна хъфена. Мад хтай кас хьанач.

– «Кьил атIайди» гьар йисуз хкведайди тир хьи? – за жувахъ галаз кIелайдаз хуьруь ганвай тIвар кьуна.

– Гьадан хажалатдик кьейиди я ман дидени.

– ГьикI?!

– Вахъ галаз кIелайди рагьметдиз фенва, мирес. Ви чан сагърай, – зи мукьва-кьилиди заз а кас гьикI кьенайтIа
ахъайна...

Амма зи рикIел маса вакъиаяр хтана.

Захъ галаз кIелайди гзаф викIегь ва надинж гада тир. Чуьнуьхдай хесетни квачиз тушир. КукIун-чухунани вилик жергейра жедай. Хуьре гьавиляй адал «кьил атIайди» ла-гьай тIвар акьалтнавай. ТIебиатди адаз кьакьан буйни, гуьрчег акунарни, викIегьвилихъни угъривилихъ галаз сад хьиз жумартдиз ганвай.

ХъуьтIуьз хуьре аялри чеб авахьун патал гелер кутурла, вири алеррал ацукьна авахьдай. Са кьуд-вад кас кьамараллаз цIутхун жедайбурни жагъидай. Амма конькийраллаз авахьдайди тек сад тир. Гьамни – «кьил атIайди».

Кьакьан, тик ва къекъвей, вични къалиндиз муркIади кьунвай гелен кьилел, хъукъвай хахулрал епералди кутIуннавай ва чебни, яни а епер, кIумпар кутуна, звар гана тIарамарнавай конькийрал акъвазна, «кьил атIайда» агъадавайбур тагькимарун яз хцидаказ гьарайдай:

– Полундра!

Хуьревайбуруз и урус гафунин мана вуч ятIа чидачир. Ам абуруз «кьил атIайда» вичи туькIуьрнавай гаф хьиз авай. Гуьгъуьнлай заз чир хьайивал, адан бубади армияда гьуьлерал къуллугъ авунай, и гафни гьанай атанвайди тир кьван.

Ахпа ам, кичIевал вуч ятIа течир и гада, конькийрикай цIелхемар хкатиз, дили къив кьилеллаз, тикдай агъуз цIай хьиз атана алатдай.

Садра, икI авахьдайла (чун а чIавуз 8-классда авай), адан хурук вичин тай тир са руш хатадай акатун хьанай. Винелди гадар хьайи руш гьа цавамаз «кьил атIайда» гьикI кьун хъувунатIа садавайни бегьемдиз кьатIуз хьаначир, и дуьшуьш гьакьван йигиндиз ва са куьруь легьзеда кьиле фена хьи, налугьуди руша вичи адан гъилерал хкадарайди я.

Адаз рушар гъилел кьаз кIандай чIал чаз фадлай малум тир.

Чун гьеле 4-классда авайла, чи классдиз шегьердай хтанвай са руш кьабулнавай. Ам, гьелбетда, чи хуьруьн аял-рушарикай гьам пек-парталдалди, гьамни хуьруьн тик-агъуз куьчейра жув-жувахъ агъанваз къекъвез тахьуналди хкатна аквазвай.

Зулун вахт яз, марфар къвана, рекьер бегьемдиз таптагъ тахьанваз, куьчейра цин лекъвер гзаф авай са юкъуз, мектебдив агакьиз-тагакьиз са 20–30 метри амаз, шегьердай хтанвай руш, цIийи чекмеярни алаз, ацIанвай лекъвелай гьикI элячIдатIа течиз, кегькир хьана амай. Аялри, лагьайтIа, хъуьруьнарзавай ва кIеве гьатнавайдаз куьмек гун садан рикIелни къвезвачир.

Чакай виридакай хкатна, кIвачерал жирдин яргъи чIулав ботаяр алай «кьил атIайди» (авайвал лагьайтIа, адаз а чIавуз икI лугьузвайди тушир) язух рушан патав фена, ам хкажна, гъилерал кьуна, мектебдин дегьлиздин ракIарал кьван гъанай. Им чун, аялар, патал тежедай хьтин кар тир, вучиз лагьайтIа хуьре ахьтин кIвалах авуна садазни акурди тушир. Гьатта чIехи халуйрини дишегьлияр гъилерал кьуна къекъвей дуьшуьшар акур са касни и дагълара бажагьат хьана жеди. Гьатта кьуьзуь бадейрини чпин рухвайривни чеб гъилерал кьаз тун мумкин кIвалах туширди чаз чизвай. Инал и гадади икI авун мягьтел жедай кар тир. Вири аялар къах хьана амай: садни я хъуьрезвачир, я маса са гафни лугьузвачир. Гена ихьтин яд иличай хьтин лал-кьейивал чIурдай кар хьана: руша вич къутармишайдан хъуькъвез ифей са лапIаш вегьенай! Гила ада, руша, вичин гьисабунрай, вични амайбурукай сад тирди, абурун чара тежедай са пай тирди къалурнавай. Гьа чIавуз вири чпин чкайрал хтанай: аялрин хъверни, гьарай-эверни, шадвални. Анжах руша вучиз, вич сагъ-саламатдиз мектебдин ракIарив агакьарай чIавуз ваъ, вич гъилерал хкажай легьзеда ва я дерин лекъвен юкьвал и гьахъсуз лапIаш вегьейди туширтIа, садан кьилни акъатначир...

«Кьил атIайда» вичин и гъвечIи тежрибадикай, вич чIехи хьайила, генани менфят хкуддайди хуьруьз гьеле чизвачир...

За институтда кIелзавай йисара, са гатуз зун тIатIилриз хтайла, хуьре зал «кьил атIайди» гьалтнай. Буй-бухах атана, адакай гьихьтин хьайитIани гуьзел дишегьлидин кьил элкъуьрдай жаван хьанвай.

– ГьикI ава? – хабар кьуна за адавай.

–Армияда къуллугъна хтана, кIвалахзава.

– Гьина? Вуч кIвалах?

– Советрин Союз чIехи я. Къе – сана, пака – масана. Чархаралла зун. Поездра ава...

– Проводник яни?

– ГьакI лагьайтIани жеда, – мад тайинсуз жаваб гана ада.

– Вун гьикI я? Московда кIелзава лугьуз ван хьана заз... Стипендия хьайитIани авани?

– Советрин Союз я, – зарафат кваз жаваб гана за. – Гагь жеда, гагь жедач.

– Пул бес жезвачтIа, лагь заз. За ваз гуда. Гьикьван кIантIани... кIантIа за ваз вацра-вацра ракъурин.

И гафари зак къалабулух кутуна. Жувахъ галаз санал кIелайди тиртIани, хуьруь адаз ганвай тIвар рикIел хкана за ва, ихтилат маса кьацIаз элкъуьрун патал, адан суалдиз тадиз жаваб хгана, вичин вилик суал эхцигна:

– Герек авач, чухсагъул... Вун гьикI хьана ахкъатнавайди я?

– Паб галаз хтанвайди я.

– Мубарак хьуй! – лагьана за. – Вуч фад эвленмиш хьана вун?

– Диде текдиз ама... Гьадаз са куьмек хьуй лагьана авур кар я...

– Паб на хуьре тазва ман?

– Эхь. Зун хъфизвайди я.

– Паб рази жедани?

– Рази туширтIа, ам за иниз хкидачир хьи...

Чун гьа икI чара хъхьанай. Им чун гьалт хъувур эхиримжи сефер тир.

«Кьил атIайдакай» гуьгъуьнлай заз гзаф ихтилатар зи хуьруьнвийривай ван хьана.

Вич лугьумир кьван, им гьар йисуз хуьруьз цIийи паб галаз хквез хьана. ЦIийиди акурла, куьгьнеди катна хъфизвай. Гьа икI шумудни са сеферда хьана лугьуда. Ада чIехи уьлкведин жуьреба-жуьре яргъал пипIерай гъизвай папар (чебни вири гьихьтин сад садалай иер гуьзелар!) хуьруьн яшайишдикай хабар авай, жуьреба-жуьре четин кIвалахар ийиз алакьдай, къаридихъ галаз ислягьвал хуьдай сабур авай, мецел ширин, ацукьунин-къарагъунин тербия авай рушар тир. РикIивайни, адан папари кIвалин михьивилерни ийидай, булахдилай кварцеваз ядни гъидай, мал-къарадихъни гелкъведай, фитерни кIватIдай, купIарни элядай, чуьлдай векьин шелеярни хкидай, келемар цанвай салахъни гелкъведай, абур маса гуз базарризни фидай, къаридихъни галайвилер ийидай, вичин гьуьлуьзни вафалувал хуьдай лугьуда. Инсанрин гафарай, и сусари лезги чIални чирзавай, кьуьлерик-мелерикни чпин пай кутазвай. Хуьруьнвйри гьакI тир лугьуз кьинер кьада...

– Я хва, и свас са кIусни писди туш, вуна ам вучиз рахкурзава? – лугьудалдай дидеди хциз, гьар сеферда ам цIийи паб галаз хтайла. Язух тушни ахьтин дишегьлидин?! Хуьруь чаз вуч лугьурай? Айиб я, я хва!

– Я диде, вуна ахьтин гафарикай вучзава? – жаваб хгудалдай хци. – Вахъ гьар сеферда цIийи сусар хьун пис яни?!

Эхиримжи сеферда ам цIийи паб галаз хтайла, дидеди нубатдин цIийи свас кIвале тунач:

– Герек авач зазз ам! Квадра инай! Зи свас гьа авайди я!

Хва цIийи свасни галаз хъфена. Мад ам хуьруьз хтанач. Са шумуд йисуз ам дустагъда хьана лугьуз ванер
акъатна. Анай ахъай хъувурдалай гуьгъуьниз Урусатда са поезддин купедай кьил галуднаваз адан мейит жагъана...

Эхиримжи суса вичин гъуьлуьн диде рекьидалди гадарнач. Хажалатди акIажарнавай адахъ яргъалди гелкъуьн хъувунин лазимвал хьанач. Кьуьзуь дишегьли хцин мусибатди гежел тевгьена рагьметдиз ракъурна. Суса къари эл-адет тирвал кучудна.

Свас вичин хайи ватандиз хъфидайла, адан къадирлувилизни инсанвилиз чIехи къимет гайи хуьруьнвийри адаз «хъфимир, акъваз» лугьуз минетарна лугьуда.

– Эгер за зи гъуьлуьз аял ханайтIа, зун акъваздай... Адаз аял кIанзавай... Гада... Аллагьди ганач, – жаваб хганай жегьил хендедади.

И жавабди, заз чиз, «кьил атIайдан» къизгъин уьмуьр са кьадар маналу ийизва. Адан мурад кьилиз акъатнайтIа, белки, хуьре артухан са кIвал харапIадиз элкъведачир.

2006

МАКЪАЛАЯР