Ағзаға әсер етуші удың алшақтық нәтижесі

Зиянды заттар ағ зағ а улану кезінде ғ ана емес, улану аяқ талғ аннан соң ондағ ан жылдардан кейін де спецификалы тү рде ә сер етуі мү мкін. Бұ л эффекттер келесі ұ рпақ тарда да кө рініс беруі ық тимал.

Химиялық заттардың ә серін оқ шаулау мұ мкіндігі заманауи дең гейде, келесі ұ рпақ қ а жағ ымсыз факторларды жібермеу қ ажеттілігі маң ызды гигиеналық мә селе.

«Алшақ танғ ан эффект» термині - химиялық заттармен ластанғ ан аумақ тарда ө мір сү ретін немесе жұ мыс істейтін жеке тұ лғ алардың жә не олардың бірнеше ұ рпағ ында паталогиялық процестердің дамуы. Бұ ғ ан гонадотропты, эмбриотоксинді, канцерогенді, мутагенді ә серлер, сонымен қ оса химиялық қ осылыстардың ә серінен жү рек-қ антамыр жү йесінің қ артаю процесінің жылдамдатылуы жатады. Оқ шауланғ ан эффектті санитарлы стандарттар негізінде мең геру оның сенімділігін арттыруда аса маң ызды.

Химиялық қ осылыстардың гонадотропты ә сері. Бұ рын, ескілік пікір бойынша, жанұ яда бала болмауының себебі тек ә йелдерден деп есептелді. Алайда, қ азіргі таң да анық талғ андай, кө п жағ дайда бедеулік ер адамдардан деп танылуда. Бұ ғ ан себеп - ер адамдардың жыныс бездері тү рлі зақ ымдаушы факторларғ а жоғ ары сезімталдық танытады. Адамның репродуктивті функцияларының бұ зылуының қ оршағ ан орта факторларының ә серімен, ө ндірістік факторлармен, соның ішінде адамның ең бек етуіне зардабын тигізетін химиялық факторлармен байланысы зерттелген.

Гонада функцияларының бұ зылуы бензол мен олардың гомологтарының, хлороорганикалық қ осылыстардың, марганец, хлоропрен, капролактам, бор қ ышқ ылы, фенол, қ орғ асынның ә серінен жү реді. Сонымен қ атар, каучук, стирол, капролактам ө ндірістерінде, марганец қ осылыстарымен жұ мыс істегенде ә йелдердің жұ мыртқ а жасушасының функциясы бұ зылады.

Гонадотропты ә сер ерлерде сперматогенез бен ә йелдерде овогенездің бұ зылу жағ дайын туындатады. Ерлерде гонадотропты ә сердің кө рінуі қ алыпты жағ дайда келесідей ә дістерді қ олданады: функционалды (сперматозоидты қ озғ алыстың жылдамдығ ы немесе ұ зақ тығ ы, олардың қ атынасы бойынша рН ортасы, осмостық тұ рақ тылық, патологиялық ү лгілердің саны); морфологиялық (сперматогенді эпителийдің даму дең гейінің онтогенетикалық талдауы, гонадтардың салмағ ы мен кө леміне бақ ылау жасау); биохимиялық (нуклейн қ ышқ ылдарының жалпы қ ұ рамын анық тау жә не олардың синтезіне сипаттама).

Овогенезді зерттеу кезінде жұ мыртқ а жасушаларын бағ алау морфометрикалық жә не функционалдық ә дістер арқ ылы жү ргізіледі.

Ө ндірістік улардың эмбриотропты ә сері. Жү ктілік кезінде химиялық қ осылыстардың ә сері ұ рық тың дамуында келесідей эффект типіне жататын тү рлі бұ зылулар жү зеге асады: тератогенді (дамудың гистоморфологиялық ақ аулары, постнаталды дамуда кө рініс табатын жү йелер мен мү шелердің қ ызметтерінің функционалды бұ зылуы); эмбриотоксинді (іште шетінеу, қ алыпты ұ лпа дифференцировкасында эмбриондардың массасы мен ө лшемінің тө мендеуі).

Жұ мыс аймағ ының ауасындағ ы у концентрациясы жоғ арылағ анда, химиялық қ осылыс қ атарының барысында олардың тератогенді ә сері белгіленеді. Ә детте, мұ ндай ә серге хлоропренді латекс, фенолфармальдегидті шайыр, т.б. ие болады. Эмбриогенез бен ұ рпақ тың дамуына гранозанның ә сері жайында жү ргізілген клиникалық жә не тә жірибелік зерттеулердің нә тижелері белгілі.

Кү кіртті органикалық бояулар мен эмаль ө ндірісінде қ ызмет етуші ә йелдерді қ арау кезінде жү ктілік токсикозының жиілігі мен уақ ытынан бұ рын босану кө птеп орын алғ ан. Сонымен қ атар, синтетикалық каучук ө ндірісінде жұ мыс істейтін ә йелдердің жатырында сапалық ө згерістер табылғ ан.

Тә жірибеде химиялық заттардың эмбриотропты ә серін зерттеу кезінде удың ә сер ету ұ зақ тығ ы, жү ктілік мерзімі, ә сер ету дең гейі жә не тә жірибеге алынғ ан жануар тү рі аса маң ызды. Ө ндірісте удың ә сер ету жағ дайын есепке ала отырып, ө ндірістік токсикология ү шін бү кіл жү ктілік бойындағ ы немесе алғ ашқ ы ү ш айдағ ы эмбрионның сезімталдығ ы (ә сіресе, органогенез периодында) практикалық қ ызығ ушылық туындатады.

Эмбрионның сезімталдығ ы дамудың ерте кезінде ерекше маң ызды. Анасында токсинді эффект туындатпайтын химиялық заттардың мө лшері ұ рық қ а зиянын тигізуі мү мкін. Эмбрион дамуының сыртқ ы ортағ а жоғ ары сезімталдық танытанын 2 тү рлі критикалық кезең і белгіленген: имплантация кезең і мен плацентация кезең і.

І- кезең – дамудың алғ ашқ ы 3- аптасында, ал І- кезең – жатырдың қ алыптасуы жү ретін 1-7- апта аралығ ында ө теді.

Эмбриотоксинді эффект кө п жағ дайда жатыр кү йімен анық талады. Жатыр ө тімділігінің ө згерісі ағ заның жағ дайы мен жү ктілік мерзіміне, сондай-ақ анасы арқ ылы ағ зағ а енген химиялық қ осылыстардың қ асиеті мен қ ұ рамына байланысты. Мысалы, никотин жатырды, ә детте ол арқ ылы ө тпейтін жай заттарғ а да ө тімді етіп қ ояды. Сондық тан, темекі шегетін аналар ө з ұ рпғ ына жағ ымсыз ә сер етіп жатқ андығ ын сезінулері керек.

Химиялық заттардың эмбриотропты ә серін зерттеу тә жірибеде тү рлі концентрацияда зертханалық жануарлармен жү реді. Тиімділік кө рсеткіші сынақ қ а алынғ ан жануардың жү ктілік мерзімінің ұ зақ тығ ы, эмбрионның шетінеуі, саны, массасы, туылғ аннан соң ғ ы бойы, тератогенді ә сердің кө рінуі, туылғ аннан кейінгі массаның дамуымен анық талады. Сонымен қ атар, жү ктілік мерзіміндегі жануарлардың да ағ засы зерттеледі, яғ ни жалпы токсинді ә рекет жү ргізілген тә жірибе нә тижелерінің талдауы спецификалық ә серді анық тауғ а мү мкіндік береді, яғ ни эмбриотропты ә сер етеін минималды концентрация мен мө лшері.

Химиялық байланыстардың мутагенді ә сері. Химиялық заттардың мутагенді ә сері ретінде ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а берілетін, ағ заның тұ қ ым қ аулаушылық қ асиеттерінің ө згерісін айтуғ а болады.

Химиялық заттардың ә серінен болатын мутациялы процесті ү лкен екі топқ а бө леді: ұ рық жасушаларындағ ы мутагенез жә не сомалық жасушалардағ ы мутагенез. Химиялық заттардың ә серінен болатын мутация тұ қ ым қ уалаушылық қ ұ рылымның барлық ү ш дең гейінде де туындауы мү мкін: генном, хромосомном жә не геномном.

Ұ р ы қ ж а с у ш а л а р ы н д а ғ ы м у т а ц и я нә тижесінде тү рлі даму днң гейлерінде зигота, эмбриондардың қ ырылуы жү реді немесе мутация ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жалғ аса береді. С о м а л ы қ ж а с у ш а д а ғ ы м у т а- ц и я л а р генетикалық гомеостаздың бұ зылуына ә келеді.

Қ азіргі таң да кө птеген химиялық заттар ү шін мутагенді ә рекеттер анық талғ ан. Бұ л ә рекеттерге мысалы, хлоропрен, винилхлорид, этилен қ ышқ ылы, диметилфталат ие болады. Химиялық заттардың мутагенді активтілігі тә жірибеде тү рлі биологиялық обьектілерде: вирустар мен фагтарда, жануарларда, ұ лпа культурасында, лимфоциттерде зерттеледі. Келтірілген биологиялық обьектілерден мә лім болғ андай, индикаторлы организм жасушаларында туындайтын мутация кей жағ дайларда сү тқ оректілердің мутацияларымен ұ қ сас келеді. Химиялық заттардың мутациялық активтілігін зертханалық жануарларғ а (ақ егеуқ ұ йрық Wistar жә не SHK ақ тышқ андары) зерттеудің анағ ұ рлым кең тарағ ан сомалық жасушалардың цитогенетикалық талдауымен доминантты летальді мутация ө згерістері.

Мутагенді эффектті зерттеуді ө лімге апаратын дең гейден емес, интегралды кө рсеткіштер бойынша ең тө менгі дең гейден бастағ ан жө н.

Спецификалық ә серді анық тауда созылмалы тә жірибе барысында созылмалы ә рекеттің ен тө менгі концентрациясы мен мө лшері қ олданылады.

Ө ндірістік улардың мутагенді ә серін зерттеу И.В.Саноцкийдің ұ сынғ ан сызбасы бойынша жү ргізілуі керек.

Ө ндірістік улардың жү йелі мутагендік ә сері 2-сызба

Ө ндірістік улардың мутагенді ә серін анық тау барысында жалпы токсинді ә сердің кө рсеткіштері бойынша бекітілген нұ сқ аумен жү ргізілуі тиіс.