Ақпараттық жүйелер және мәліметтер қоры

1. Ақ параттық жү йелердің архитектурасы.

2. Ақ параттық жү йелердің классификациясы.

Автоматтандырылғ ан ақ параттық жү йелер (АЖ) деп техникалық қ ұ ралдарды, атап айтқ анда ЭЕМ қ олданатын жү йелерді атайды. Қ олданыстағ ы АЖ-лердің кө пшілігі автоматтандырылғ ан болып келеді, сол себептен оларды қ ысқ аша АЖ-лар деп атайтын боламыз.

Ақ параттық жү йе деп ақ паратты ө ң деуге арналғ ан есептеу кешені аталады. Ақ параттық жү йе келесілерден:

- компьютерлік қ ұ рал-жабдық тан;

- программалық қ амтудан;

- мә ліметтерден;

- қ ызмет кө рсетушілер қ ұ рамы (пайдаланушылар, ә кімші) қ ұ ралады.

Жергілікті ақ параттық жү йе деп бір компьютерде орнатылғ ан жә не сонда жұ мыс істейтін жү йе аталады.

Клиент/сервер типіндегі компьютерлік желіде жұ мыс істейтін ақ параттық жү йелер барғ ан сайын кең таралуда. Бұ л жү йелер мә ліметтерді орталық тандырылғ ан, сондай-ақ ү лестірілген тү рде ө ң делуді қ амтамасыз етеді. Бұ л жағ дайда жалпы мә ліметтер серверлерде орналастырылады, ал клиенттік компьютерлерде жеке клиенттердің мә ліметтері орналасады.

Мә ліметтер қ орымен жұ мыс істейтін ақ параттық жү йелерді программалық қ амту тө мендегілерден:

- жалпығ а арналғ ан программалық қ амту;

- қ олданбалы программалық қ амту;

- мә ліметтер қ орын жобалауды автоматтандыру қ ұ ралдарынан қ ұ ралады.

Мә ліметтер қ орын ақ параттық жү йелерде қ олданудың ү лкен артық шылығ ы – мә ліметтер қ оры мә ліметтердің клиенттік бағ дарламалардан тә уелсіздігін қ амтамасыз етеді, пайдаланушылар мә ліметтерді тасымалдағ ыштарда физикалық орналастыру мен оларғ а қ ол жеткізу мү мкіндігін ұ йымдастыру мә селесінен қ ұ тылады.

Кең мағ ынада АЖ анық тамасына ақ паратты ө ң деудің кез келген жү йесі жатады. Қ олдану саласы бойынша АЖ-ларды ө ндірісте, білім беруде, денсаулық ты сақ тауда, ғ ылымда, ә скери істе, ә леуметтік салада, сауда-саттық та жә не ө зге де салаларда қ олданылатын жү йелерге бө луге болады. Мақ саттық қ ызметі бойынша АЖ-ларды шартты тү рде келесі негізгі категорияларғ а бө луге болады: басқ арушы, ақ параттық -анық тамалық, шешімдерді қ абылдауды қ олдау.

Мә ліметтер банкі (МБ) жалпы жағ дайда келесі компоненттерден: мә ліметтер қ орынан (бірнеше қ орынан), мә ліметтер қ орын басқ ару жү йесінен, мә ліметтер сө здігінен, ә кімшіден, есептеу жү йесі мен қ ызмет кө рсетуші персоналдан тұ рады. Аталғ ан компоненттер мен солармен байланысты маң ызды тү сініктерді қ ысқ аша тү рде қ арастырып кетейік.

Мә ліметтер қ оры (МБ) есептеу жү йесінің жадында сақ талатын жә не объектілер мен қ арастырылып отырғ ан пә ндік салада олардың ө зара байланысының жағ дайын бейнелейтін, арнайы тү рде ұ йымдастырылғ ан мә ліметтердің жиынтығ ы болып табылады.

Қ орда сақ талатын мә ліметтердің логикалық қ ұ рылымы мә ліметтерді кейіптеудің моделі деп аталады. Мә ліметтерді кейіптеудің негізгі модельдеріне (мә ліметтер моделіне) келесілер жатады: иерархиялық, желілік, реляциялық, постреляциялық, кө пө лшемді жә не объектілі-бағ ытталғ ан.

Мә ліметтер қ орын басқ ару жү йесі (МҚ БЖ) дегеніміз – бұ л МҚ -ны қ ұ руғ а, енгізуге жә не оны кө птеген пайдаланушылардың бірлесе отырып пайдалануына арналғ ан тілдік жә не программалық қ ұ ралдардың кешені. Ә детте МҚ БЖ мә ліметтердің қ олданылатын моделі бойынша ажыратылады. Мысалы, реляциялық мә ліметтер қ орын пайдалануғ а негізделген МҚ БЖ-лар реляциялық МҚ БЖ-лар деп аталады.

Алғ ашқ ы МҚ БЖ-ларғ а келесілер жатады: IMS (IBM, 1968 ж.), IDMS (Cullinet, 1971 ж.), ADABAS (Software AG, 1969 ж.) жә не ИНЭС (КСРО АҒ ВНИИСИ, 1976 ж.). Қ азіргі заманғ ы мә ліметтер қ орын басқ ару жү йелері мың дап саналады.

Қ осымша дегеніміз қ олданбалы міндеттер ү шін ақ паратты ө ң деуді автоматтандыруды қ амтамасыз ететін программа немесе программалар кешені болып табылады. Біз МҚ -н пайдаланатын қ осымшаларды қ арастырып отырмыз. Қ осымшалар МҚ БЖ ортасында немесе одан тыс ортада – МҚ -ғ а қ ол жеткізу қ ұ ралдарын, мысалы, Delphi немесе С++ Builder пайдаланатын программалау жү йесінің кө мегімен қ ұ рылуы мү мкін. МҚ БЖ ортасында жасалғ ан қ осымшалар кө бінесе МҚ БЖ қ осымшалары деп, ал МҚ БЖ-дан тыс ортада жасалғ ан қ осымшалар сыртқ ы қ осымшалар деп аталады.

Мә ліметтер сө здігі (МС) мә ліметтердің қ ұ рылымы туралы, МҚ файлдарының ө зара ә рекеттері туралы, мә ліметтердің типтері мен оларды ұ сынудың форматтары туралы, мә ліметтердің пайдаланушылардың меншігіне жатуы, қ орғ ау жә не қ ол жеткізуді шектеу кодтары жә не т.б. туралы ақ паратты орталық тандырылғ ан тү рде сақ тауғ а арналғ ан МҚ ішкі жү йесі болып табылады.

Функционалды тү рде МС барлық МБ-ларда болады, алайда осы қ ызметтерді атқ аратын компонент ә рдайым дә л сондай атқ а ие бола бермейді. Кө бінесе МС қ ызметін МҚ БЖ орындайды жә не олар жү йедегі негізгі менюден шақ ыртылып немесе соның утилиталары арқ ылы жү зеге асырылады.

Мә ліметтер қ орының ә кімшісі (МҚ Ә) дегеніміз – МҚ -ғ а қ атысты талаптарды даярлау ісіне, оны жобалауғ а, қ ұ руғ а, тиімді тү рде пайдалануғ а жә не ілесіп жү руге жауап беретін тұ лғ а немесе тұ лғ алар тобы. Пайдалану барысында МҚ Ә ә детте ақ параттық жү йенің жұ мысын қ адағ алайды, рұ қ сат етілмеген қ ол жеткізуден қ орғ ауды қ амтамасыз етеді, МҚ -да сақ талатын ақ параттың кө птігін, қ арама-қ айшылық сыздығ ын, сақ танымдылығ ы мен дә йектілігін бақ ылайды. Бір пайдаланушығ а арналғ ан ақ параттық жү йелерде МҚ Ә қ ызметтері, ә детте тікелей МҚ қ осымшаларымен жұ мыс істейтін тұ лғ аларғ а жү ктеледі.

МҚ Ә есептеу желісінде, ә детте, желінің ә кімгерімен ө зара ә рекеттеседі. Соң ғ ысының міндеттеріне желінің аппараттық -программалық байланыс қ ұ ралдарының жұ мысын бақ ылау, желіні қ айта қ ұ ру, тоқ тап қ алулар мен істен шығ улардан кейінгі программалық қ амтуды қ алпына келтіру, алдын-алу шаралары мен қ ол жеткізудің бө лініп шектелуін қ амтамасыз ету ісі жатады.

Есептеу жү йесі (ЕЖ) ө зара байланысқ ан жә не келісілген тү рде ә рекет ететін ЭЕМ-дердің немесе процессорлар мен ө зге де қ ұ рылғ ылардың жиынтығ ы болып табылады, ол ақ паратты қ абылдау, ө ң деу мен оны пайдаланушыларғ а ұ сыну процестерін автоматтандыруды қ амтамасыз етеді. МБ-ның негізгі қ ызметтеріне мә ліметтерді сақ тау мен ө ң деу ісі жататын болғ андық тан, қ олданылатын ЕЖ орталық процессорлардың (ОП) оң тайлы қ уаттылығ ымен қ атар тікелей қ ол жеткізудің жеткілікті кө лемдегі жедел жә не сыртқ ы жады болуы тиіс.

Қ ызмет кө рсетуші персонал техникалық жә не программалық қ ұ ралдарды жұ мысқ а қ абілетті қ алпында ұ стап отыру қ ызметін орындайды. Ол жоспар бойынша, сондай-ақ қ ажетінше алдын-алу, регламенттік, қ алпына келтіру жә не ө зге де жұ мыстарды атқ арады.

Ақ параттық жү йенің архитектурасы. Ақ параттық жү йенің (АЖ) тиімді қ ызмет етуі кө п жағ дайда оның архитектурасына байланысты. Қ азіргі уақ ытта клиент-сервер архитектурасының болашағ ы зор болып отыр. Оның жеткілікті тү рде таралғ ан нұ сқ асында компьютерлік желі мен ү лестірілген мә ліметтер қ оры болады, соң ғ ысында корпоративтік мә ліметтер қ оры (КМҚ) мен дербес мә ліметтер қ оры (ДМҚ) орналасады. КМҚ компьютер-серверде орналасады, ДМҚ корпоративтік МҚ клиенті болып табылатын бө лімдер қ ызметкерлердің компьютерлерінде орналасады.

Компьютерлік желідегі белгілі бір ресурстың сервері деп осы ресурсты басқ аратын компьютер (программа) аталады, ал клиент деп осы ресурсты пайдаланатын компьютер (программа) аталады. Компьютерлік желінің ресурсы ретінде мысалы, мә ліметтер қ оры, файлдық жү йелер, баспа қ ызметтері, пошта қ ызметтері алынады. Сервердің типі ол басқ аратын ресурстың тү рімен анық талады. Мысалы, егер басқ арылатын ресурс мә ліметтер қ оры болып табылса, онда сә йкес сервер мә ліметтер қ орының сервері деп аталады. Ақ параттық жү йені клиент-сервер архитектурасы бойынша ұ йымдастырудың артық шылығ ы пайдаланушылардың дербес ақ паратпен жеке тү рде жұ мыс істеуімен орталық тандырылғ ан тү рде сақ тау, қ ызмет кө рсету жә не жалпы корпоративтік ақ паратқ а ұ жымдық тү рде қ ол жеткізуді сә тті тү рде ү йлестіру болып табылады. Клиент-сервер архитектурасында оны жү зеге асырудың тү рлі нұ сқ аларына жол беріледі.

Тарихи тұ рғ ыдан алғ ашқ ы болып файл-серверін қ олданумен ү лестірілген АЖ-лар пайда болды (2.1-сурет). Мұ ндай АЖ-ларда пайдаланушылардың сұ раныстары бойынша мә ліметтер қ орының файлдары дербес компьютерлерге (ДК) беріледі, ол жерде олар ө ң деуден ө ткізіледі. Архитектураның бұ л нұ сқ асының кемшілігі ө ң деуден ө ткізілетін мә ліметтерді берудің жоғ ары қ арқ ындылығ ы. Оның ү стіне кө бінесе артық мә ліметтер беріледі: пайдаланушығ а мә ліметтер қ орындағ ы жазбалардың қ аншасы қ ажет екендігіне тә уелсіз мә ліметтер қ орының файлдары тұ тастай беріледі.

Мә ліметтер қ орының серверін пайдалану арқ ылы клиент-сервер архитектурасы бойынша қ ұ рылғ ан ү лестірілген АЖ-ның қ ұ рылымы 2.2-суретте келтірілген. Мұ ндай архитектура болғ анда мә ліметтер қ орының сервері мә ліметтерді ө ң деуден ө ткізудің басым бө лігінің орындалуын қ амтамасыз етеді. Пайдаланушы немесе қ осымша қ ұ растыратын сұ раныстар МҚ серверіне SQL тілінің нұ сқ аулық тары тү рінде келіп тү седі. Мә ліметтер қ орының сервері керекті мә ліметтерді іздестіріп, іріктеп алады, содан кейін олар пайдаланушының компьютеріне беріледі. Бұ л тә сілдің алдың ғ ымен салыстырғ андағ ы артық шылығ ы берілетін мә ліметтер кө лемінің едә уір мө лшерде азаюы.

2.1-сурет. Файл-сервері бар АЖ қ ұ рылымы