Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Спорттың әр түрлерінен жарыс өткізу дайындығын басқару барысын бақылау






Еліміздегі білім берудің ағ ымдық жағ дайына талдау жасау осы уақ ытқ а дейін қ алыптасқ ан білім беру жү йесінің шын мә нінде ескіргендігін, оны ұ йымдастыру жә не қ ұ рылымдық жағ ынан тү бегейлі ө згертудің, білім мазмұ нын жаң артудың, қ азіргі республика дамуының ә леуметтік-экономикалық жә не саяси, сол сияқ ты дамығ ан елдердің прогрессивті тә жірибесіне сү йене отырып мамандарды даярлау сапасын жетілдірудің қ ажет екендігі айқ ындалды.

Қ азақ станның ә лемдегі бә секеге барынша қ абілетті 50 елдің қ атарына кіру стратегиясында Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Білім беру реформасы – Қ азақ станның бә секеге нақ тылы қ абілеттілігін қ амтамасыз етуге мү мкіндік беретін аса маң ызды қ ұ ралдардың бірі», – деп ерекше бө ліп кө рсетті [13]. Осығ ан байланысты қ азіргі таң дағ ы алынып отырғ ан мемлекеттік білім беру саясатының басты бағ ыты – адам ресурсы. Адамзат қ ауымын жоғ ары білім жә не ғ ылыммен қ амтамасыз ету – қ оғ ам дамуының негізгі мақ саты. Ғ ылымның ә р саласында білім мазмұ ны мен кө лемі қ ауырт ө сіп отырғ ан бү гінгі кү ні жан-жақ ты дамығ ан азаматтарды қ алыптастыру ең ө зекті мә селенің біріне айналып отыр.

Аталғ ан мә селелерді шешу ү шін білімді, сонымен қ атар спорттық білімді, мектептердің қ абырғ асының негізгі базалық мұ қ тажы болып келетін басқ ару тетігін жетілдіру қ ажет. Мұ ны педагогикалық қ ауымның жақ сы тү сінетіні де анық.

Қ азіргі басқ ару мә селесі философия, психология, педагогика, социология жә не экономика мамандарының назарында. Бү гінгі басқ арушы басқ ару жү йесін толық мең геріп, кү нделікті жұ мысында шеберлікпен қ олдана білуі қ ажет. Мұ ндай талап принципті тұ рғ ыда басқ ару ісінде ерекше бағ ыт-бағ дар қ олдануды қ алайды.

«Ғ ылыми менеджмент атасы» аталғ ан Ф.Тейлор ө ндірісті ғ ылым тұ рғ ысынан басқ аруғ а болады деген пікір айтты. Кезінде ғ ажайып жаң алық болғ ан бұ л қ ұ былысты кейін ө зінің ең бектерінде ғ ылыми жағ ынан жан-жақ ты дә лелдеді. Ф.Тейлор кә сіпорынды басқ ару ісін ө нер ретінде қ арастыра келіп, менеджер «нені жасауды дә л білуі жә не соны арзан, ә рі ең тиімді тә сілмен қ алай жасауғ а болатынын» зерттеу нысаны етті. Осылайша басқ аруғ а ғ ылым ретінде қ арау туралы алғ ашқ ы қ адамды Ф.Тейлор жасады. Ол адам тиімділігі емес, ұ йым қ ызметінің тиімділігіне басты назар аударды. Оның бұ л идеясы ғ ылыми басқ ару мектебінің дамуына ә келді. Алғ ашқ ы ғ ылыми мектеп бірнеше атаумен аталады.

а) Ғ ылыми

ә) Классикалық

б) Дә стү рлі

Ф.Тейлор басқ ару ісін тек кә сіпорын дең гейінде ұ йымдастыруды қ арастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853-1931), Генри Форд (1863-1947) жә не т.б. ө здерінің ғ ылыми ең бектерінде одан ә рі дамытты [103, 104].

Классик ү лгідегі (ә кімшілік) мектептің ө кілдері Анри Файоль, Линдал Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқ арудың ә мбебап принциптерін ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғ алымы Анри Файоль (1841-1925) практикалық тә жірибені жинақ тау негізінде: «басқ ару – кә сіпорынның мү мкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны белгілі бір мақ сатқ а жетелеу», – деп қ орытынды жасайды да, мемлекеттік басқ ару ісін ғ ылым жолымен ұ йымдастырудың қ ағ идаларын қ олдану мү мкін екендігіне алғ аш рет ой жү гіртіп, басқ ару процесін бес негізгі қ ызметке бө леді:

а) жоспарлау;

ә) ұ йымдастыру;

б) мамандарды таң дау, орналастыру;

в) ынталандыру(мотивация);

г) бақ ылау [20].

Ғ ылыми жә не тә жірибелік білімдердің пә наралық саладағ ы тү рлі жетістіктерге негізделетін басқ аруды мамандық ретінде тү сіну қ азіргі кездегі ө ркениетте орнық ты орынды иеленеді. Ғ асырдың басында В.Тейлордың «ғ ылыми басқ ару», М.Вебердің «идеалды бюрократия», А.Файольдің «басқ арушылық ғ ылымы» концепцияларында нақ ты кө рініс тауып, осы білімнің саласы алғ ашында басқ арудың катал рационализмі жолымен кеткен болатын. Алайда, басқ арудағ ы онымен туындағ ан технократиялық елестер 30-жылдары жойыла бастады. Менеджменттегі рационализм оның барлық қ ұ ндылық тарының ө зінде де, кө п жағ дайда шынайы ө ндірістер мен ұ йымдар жұ мысының тиімділігін арттырудағ ы ең жақ сы жалғ ыз ғ ана жол емес екендігін кө рсете алды. Басқ арушылық рационализмнің шектелгендігіне реакция ретінде басқ арушылық білімдердің жү йесінде басқ а бағ ыт нақ ты орнық ты мінез-қ ұ лық тық ұ йымдардағ ы, одан да ү лкен ә леуметтік жү йелердегі басқ арудың шынайы мә нін терең тү сіну ү шін мә дени антопологияғ а, ә леуметтануғ а, психологияның жетістіктерін тартуғ а негізделген болды [21-28]. Оның негізінде «адамдық қ арым-қ атынастарды» жетілдіру, «адамдық факторларды» мобилизациялау, басқ аруда ең бек етуге қ атысушыларды дамыту, жү йелердегі кө шбасшылық тың тиімділігін арттыру бойынша ұ сыныстарды ендіру жү зеге асырылды.

Қ азіргі тү сінікте «басқ ару» тү сінігі – бұ л жетекші немесе басқ арушы, ол тұ рақ ты қ ызметті иеленеді жә не нарық тық жағ дайда қ ызмет ететін фирманың нақ ты қ ызмет тү рлері бойынша шешім қ абылдау саласында қ ұ зіреттері бар адам. Кө п жағ дайда басқ арушы қ абылданатын шешімдер негізделген болып табылады. Басқ арушының мағ ынасы кең жә не келесідей тү сініктерге қ олданылады:

- бө лек бө лімшелердің шегінде жұ мыстың нақ ты тү рлерін ұ йымдастырушы;

- жалпы ө неркә сіпті немесе оның бө лімшелерін басқ арушы (бө лімшелер, бө лімдер);

- қ оластындағ ыларғ а қ атысты жетекші;

- басқ арудың тү рлі дең гейдегі ә кімшісі.

Нарық қ а сай тә уекел мен жағ дайдың белгісіздігін ескере отыра, басқ арушыдан дербестік пен қ абыданып жатқ ан шешімдер ү шін жауапкершілік талап етіледі, ал ол оң тайлы ұ йымдастырушылық пен басқ арушылық жә не ғ ылыми-техникалық шешімдерді іздестіруге ық пал етеді.

Сол себепте де басқ ару – бұ л белгілі бір қ ағ идаларғ а негізделген шығ армашылық. Э.Б.Старобинскиймен (1994) тұ жырымдалғ ан бұ л қ ағ идалар келесіге негізделеді:

1. Дара басшылық қ ағ идасы. Адамдар оларды бір ғ ана басшы басқ арғ анда ө здерін жақ сы сезінеді.

2. Уә ждеме қ ағ идасы. Басшы мадақ тау мен жазалау шаралар жү йесін мұ қ ият жү зеге асырып, оны ө зінің басқ ару жү йесімен біріктірген жағ дайда уә ждеме бағ дарламасы одан ә рі эффективті болады.

3. Кө шбасшылық қ ағ идасы. Адамдар кө шбасшы ретінде кө рінетін адамдардың артынан жү руге бейім болады.

4. Ғ ылымилылық қ ағ идасы. Бұ л қ ағ ида барлық басқ ару жү йесін қ ұ руда менеджмент ғ ылымының жаң а мә ліметтеріне сү йенеді.

5. Жауапкершілік қ ағ идасы. Ә рбір жұ мысшығ а артылғ ан міндеттердің сапасы жоғ ары тү рде іске асырылуына талап етілуге бағ ытталғ ан бұ йрық тар мен ө кімдерді нақ ты рә сімдеп, сонымен қ атар жү ктелген міндеттердің нақ ты белгіленген уақ ыт аралығ ында орындалуын қ адағ алау қ ажет.

6. Мамандарды дұ рыс іріктеу мен оларды дұ рыс орналастыру қ ағ идасы. Мамандарды іріктеу тек кә сіби іріктеу ережелері мен мамандар бойынша кең есшілердің ұ сыныстарының негізінде ғ ана кә сіби қ асиеттері бойынша жү зеге асырылуы тиіс.

7. Ү немділік қ ағ идасы. Пайда – бұ л тек қ ана кіріс емес, сонымен қ атар бұ л адамдық жә не материалдық ресурстарды қ исынды шығ ындауды білдіреді.

8. Кері байланысты қ амтамасыз ету қ ағ идасы. Бұ л жұ мыстың нә тижесі туралы белгіленген жә не фактілі тү рдегі жағ дайды салыстыруғ а мү мкіндік беретін ақ параттың алынуын білдіреді [29].

Дене мә дениеті мен спортты басқ арудың сапасы жоғ арыда айтылғ андармен сә йкестеле отырып, келесідей: ұ йымдастырушылық қ ұ рылымдар, экономикалық тұ тқ алар мен ынталандырулар, ақ параттық базалар мен басқ арушы кадрлар сияқ ты негізгі элементтердің оң тайлы ү йлесуі арқ ылы анық талады. Осығ ан байланысты дене шынық тыру мен спорт саласындағ ы жарыс ә рекеті бойынша басқ арушылық қ ызметтің ерекшеліктерін нақ ты тү сіну қ ажет. Жарыс – спорттық қ ызметтердің басты ұ йымдастырушылық тү рі, спорттың мә ні болып табылады. Спорт теориясы бойынша заманауи ғ ылыми ең бектерде кө птеген авторлар бұ л мә селенің ең алдымен тарихи тұ рғ ыдан кейін пайда болғ андығ ы туралы мә селені ә рқ алай талқ ылайды, мә селен: жарыстар ма, ә лде жарыстарғ а қ ажетті спорттық жаттығ у мен дайындық па? Бұ ғ ан алдымен дене қ асиеттері мен адамның қ абілеттерінің жетілдірілуі, содан соң жең істен ү міткерлердің ептілігінің, кү шінің жә не шапшаң дығ ының сайысты салыстырылуы жатады [30].

Спорттық жарыстар алғ а қ ойғ ан мақ саты мен қ атысушылардың орнын анық тайтындығ ына қ арай жекелей жарыс, жекелей-командалық жарыс, командалық жарыс, ұ жымдық жарыс (кө птеген спорт тү рін қ амтитын универсиада, спартакиада, олимпиада); ө ткізілу сипатына қ арай ресми біріншілік (аудан, қ ала, облыс, республика, Азия, Еуропа, дү ние жү зі чемпиондарын анық тау), белгілі бір жү лде ү шін ө ткізілетін дә стү рлі жарыс, алдын-ала белгіленген командалар мен қ атысушылар арасында ө ткізілетін жолдастық не матчтық жарыс, қ атысушылардың спорттық дең гейін анық тайтын классификациялық (іріктеу) жарыс болып бө лінеді.

Қ азақ станда жарыстар мектеп, ауыл, аудан, қ ала, облыстарда ө тіп, республикалық жарысқ а ұ ласады. Бұ ғ ан қ оса мың дағ ан адам қ атысатын бұ қ аралық сипаттағ ы жү гіру жарысы, шаң ғ ы жарысы; ауыл спортшылары арасында — “Ақ бидай спартакиадасы”, мектеп оқ ушылары арасында — “1000 бала спартакиадасы” (Алматы облысында), ең бек, соғ ыс ардагерлеріне арналғ ан жарыстар ө теді. 2001 жылы 27 спорт тү рінен еліміздің 8 қ аласында 1-Қ азақ стандық спартакиада ө тті. Жарыстар бұ қ аралық спорттың дамуына ық палын тигізеді. Жарыс Қ азақ станда ежелден-ақ ел ішінде қ ызығ ушылық танытып, ел сү йіспеншілігіне айналып, ел ішінде кең інен тарағ ан: халық жұ дырық тасып, кү ресіп батырлық танытып, ептілігін кө рсеткен, батылдығ ымен кө зге тү скен азаматтарына қ ұ рметпен қ арады. Қ азіргі уақ ытта спортшылар ең бек сің іре отырып, қ оғ амның қ ұ рметіне бө ленді, оларғ а тү рлі сый-сияпаттар тағ айындалады. Кез келген спорт тү рінің жә не бү тіндей спорттың ә леуметтік сала ретіндегі мә нін «таза» тү рде ө ткізілетін сайыс ретіндегі жарыстық қ ызмет қ ұ райды.

«Жарыс қ ызметі» – жарыс мақ саты мен обьективті логикасын жү зеге асыру ү шін ә рекет етін жарыс барысындағ ы спортшының іс-қ имыл жиынтығ ы [31].

Бұ л қ ызметтің қ ұ рамына жарыс қ ызметі жә не жү йелі формағ а біріктіретін оның жарыс барысындағ ы іс-қ имылы кіреді. Жарыс қ имылы бірінші ө з бойына жалпы логикасын сің ірген жарыс қ имылының жалпы қ ұ рылымдарын кө рсетеді. Олардың ө зіндік операциялық қ ұ рамы бар. Мысалы жең іл атлетикалық ұ зындық қ а секіруде мынандай операциялық бө ліктерге бө лу қ абылданғ ан: жү гіру, секіру, жерге тү су. Оның қ ұ рамында мұ ны кө бінесе бастапқ ы, келесі жә не соң ғ ысы деп айту бекітілген.

Жарыс қ ызметінің ә лдеқ айла кең ауқ ымды қ амтитын ү йлесімді субқ ұ рылымдары да бар. Кейбір спорт тү рлерінде бұ л қ атаң сақ талғ ан (мысалы гимнастикада, кө ркем сырғ анауда). Заң ды байланыстар жиынтығ ы, жарыс қ имылының шоғ ыры жә не оның тұ тасай формасы спортшының іс-ә рекет қ имылының қ ұ рпылымын қ алыптастырады. Белгілі бір дең гейде тактикалық мағ ынағ а, тактикалық жоспардың негізіне жә не спортшының бағ ытталғ ан қ имылына негізделген. Сонымен бірге жарыс барысында спортшының спорттық мақ сатын жү зеге асыруы да ә сер етеді. Мұ нда айта кететін негізгілердің бірі спортшының жоспардан тыс ә рекеті жә не жоғ арыда айтылғ ан логикағ а бағ ынбауы жарыс қ имылы бола алмайды, толық тай сипаттамайды.

Жарыс қ ызметінің мағ ынасын тү сіну ү шін оның фазалық сипатқ а ие екенін ұ мытпау керек. Олар жарыс қ ызметінің психологиялық жә не биофункционалыдық жағ дайын кө рсетуіне негізделген.

Жарыс қ ызметін сипаттауда жарыс тұ рақ тылығ ын қ ұ рауда, қ озғ алыс мотиві, алдағ ы қ имылдың моделденуіне «эмоционалды» дайындық жә не практикалық жаттығ удың старт алды фазаның қ ұ рылуында ө зіндік орны бар.

Жарыс қ ызметінің қ ұ рылымы тө мендегі 1-суретте кө рсетілгендей болып қ ұ рылады:

 

Жарыс қ ызметінің қ ұ рылысы  
Жарыс қ имылы
Іс-ә рекет қ ұ рамы  
Бастапқ ы элемент қ ұ рылысы время
Комбинаторлық субқ ұ рылым  
Келесі элемент время
Қ орытындылаушы элемент қ ұ рылысы время
Нұ сқ алық время
Комбинаторлық субқ ұ рылым время
Стандартты время
Нұ сқ алық время
Стандартты время
Рефлективті время

Сурет 1 - Спорт қ ызметінің қ ұ рылымы

Жарыс барысында алдын ала жасалғ ан модель мен дайындық шынайы жағ дайғ а байланысты нақ тыланып тү зетулерге ұ шырайды.

Ал жарыс аяғ ында спортшының жарыс барысында жұ мсағ ан биоэнергеиясы мен басқ а да шығ ындары ә ртү рлі мү ше мен жү йеде қ айта қ алпына келеді.

Спортшының жарыс қ ызметінің барысында «конфликт», «ө зара рефлексия» жә не «қ абілетін жоғ алту мү мкіндігі» сияқ ты қ ырлары да бой кө рсетуі мү мкін.

Спорт қ ызметіндегі конфликт дайындалғ ан жә не спортпен айналысушылар арасында жең істі ұ стап қ алуғ а деген ұ мтылысты білдіреді. Бұ л антоганистік сипатқ а ие емес, бірақ жарыс қ ызметінде кү рестің жоғ арғ ы «екпінін» беруі мү мкін. Мұ ндай бастаулар спортшының бә секелесімен тура байланыста болмағ ан жағ дайында немесе іштей қ арама-қ айшылық тарғ а (ө зімен ө зі кү рес) толы болғ ан кезде кездеседі.

Спорттағ ы рефлекстік ә серлер спортшының шешім қ абылдауы жә не оны жү зеге асыруда қ арсыласының, топтағ ы ә ріптесінің ойы мен ниетін алдын ала білуі керек (тауып немесе тү йсіну керек) жә не ө зінің жауапты іс-ә рекеті жоспарлауы керек.

Спортттық – жарыс мү мкіндігін жоғ алту бұ л спортшының алдын ала ойластырғ ан іс-ә рекеті жү зеге аспай қ алуы мү мкін деген сө з. Бірақ бұ л ойынды жү ргізуден, алдын ала жоспрлаудан бас тарту деген сө з емес. Жоспарлы жағ дайды қ арсыластың енгізген жаң а кү рес тактикасы ғ ана емес, сонымен бірге жанкү йерлердің ә рекеті мен қ ұ ралдардың жағ дайы, ауа райының қ олайсыздығ ы мен басқ а да жағ дайлар бұ зуы мү мкін.

Жарыс ә рекетін басқ ару спорттың жарыс шарттары бір қ алыпқ а тү скен тү рлерінде (мысалы жең іл атлетикада) жарыс шарттары қ алыпқ а тү сірілмеген ойын тү рлерімен салыстырғ анда, алдын ала ойластырғ ан жопарды жү зеге асыру кезінде ә лдеқ айда нә тижелі болады.

Спорттық жарыстардың бірқ атар ө зіне тә н қ асиеттері болады:

- сайыстардың бә секелестік дең гейінің ретті артуы мен спортшылардың жетістігіне қ ойылатын талаптардың қ ұ рылу жү йесі;

- спортшылар ә рекеті қ ұ рамын, олардың орындалу шарттарын жә не жетістіктерді бағ алау тә сілдерін (жарыс ережелерін) бірлестіру;

- спортшылардың іс-ә рекеттерін антогонистік емес бә секелестік қ ағ идаттарына сай шектеу.

Жалпы алғ анда, жарыстық қ ызмет бә секелестіктің бір тү рі болып табылады жә не максималды жетістікке қ ол жеткізуіне қ арай спорттық қ ызмет субъектілерінің (спортшылардың) мақ сатты белсенділігі ретінде анық талуы мү мкін [32].

Спорттық жарыстардың қ ызмет тү рлері: орындардың сатылы мә нін анық тау, спортшылармен, командалармен жұ мыс жү ргізу; жең імпаздарды айқ ындау; рекордтарды тіркеп отыру, коммуникативтілік, экономикалық, реактивтілік, дә режелілік, ә леуметтендіру қ ызметтері жә не т.б. тұ рады[33].

Жарыс саны ең алдымен спорт тү рінің ерекшелігіне байланысты.

Ол жарысқ а қ атысу уақ ыты ұ зақ болмағ ан жерде жә не жарыстан кейін спортшы ө з кү шін тез қ алпына келтіре алатын жерде кө птеу болады.

Тө зімділікті жә не ұ зақ уақ ыт бойы ү лкен ширығ уды талап ететін спорт тү рлерінде біршама кем кездеседі.

Жас спортшылар мен спортқ а енді келгендерде жарыс саны дә режелі спортшылармен салыстырғ анда аздау, бірақ жас спортшыларғ а кө птеген басқ а жарыстарғ а қ атысу қ ажет.

Жарыс саны спортшының жеке басының ерекшеліктеріне байланысты: ол техникалық дайындығ ы жеткіліксіз болғ анда, ұ зақ қ алпына келгенде, жоғ ары жү йкелік қ озу кезінде жақ сы техникағ а, тез қ алпына келуге, жү йке жү йесінің тиімді кү йіне қ арағ анда аз болады.

Қ азіргі уақ ытта барлық спорттық жарыстар уақ ыты халық аралық ережелермен шектеледі.

Оларды спорт тү рлері бойынша ұ лттық федерациялар, жергілікті спорттық ұ йымдар, спортшылар жә не басқ а адамдар ұ станады. Бұ л қ асиет тө мендегідей ерекшеліктерімен сипатталады:

- бапкерлердің дә режесін арттыру;

- қ ұ рама командаларды дайындауды материалдық тұ рғ ыдан қ амтамасыз ету талаптарын жасау;

- спорттың барлық тү рлерін Олимпиадалық ойындар бағ дарламасы бойынша қ атар дамыту [34].

Спортшыларды дайындауғ а қ атысты спорттық жарыстарды ұ йымдастыруғ а тө мендегідей қ асиеттер тә н:

- спорттық жарыстар дербес қ ұ былыс ретінде емес, оқ у-шынық тыру ү дерісінің қ ұ рамдас бө лімі, жоғ ары спорттық жетістіктерге жету қ ұ ралы ретінде;

- жарыстардың педагогикалық мә ні спортшыларды дайындау жү йесінің мазмұ нын анық тауда;

- спорттық шынығ удың заң дылық тары жарыстар жү йесінің ұ йымдастырылуында қ арастырылады.

Осығ ан байланысты спортшыларды дайындауғ а арналғ ан жарыстардың маң ыздылық дең гейлерін былайша айқ ындап кө рсетуге болады:

- жарыстық қ ызмет спортшыларды дайындаудың бірлестікті сипаттамасы;

- жарыс қ ызметінің басты қ ұ рылымдары (сө ре, арақ ашық тық ты шапшаң дық, мә ре жә не т.б.);

- спортшының жарыстық қ ызметтің басты ө лшемдерін орындауы кезіндегі іс-ә рекеті тиімділігін анық тайтын бірлестікті қ асиеттер;

- бірлестікті қ асиеттердің даму дең гейін анық тайтын негізгі функционалды ө лшемдер мен олардың сипаттамалары;

- негізгі функционалды ө лшемдер мен қ асиеттердің дең гейін анық тайтын жекелей кө рсеткіштер.

Спорттық жарыстар – бұ л спорттық дайындық дең гейінің артық шылығ ан кө рсету мақ сатында ұ йымдастырылғ ан адамдардың сайысы. Олар белгілері мен спорттық жарыс тү рлеріне қ арай 12 тү рге бө лінеді (кесте 1).

Кесте 1 - Спорттық жарыстардың бө лінуі

 

Белгілері Спорттық жарыс тү рлері
Мә ні Негізгі жә не дайындық
Мазмұ ны Спорттың кешенді жә не жеке тү рлері бойынша
Масштаб Цехтық, аудандық, қ алалық, облыстық
Ведомстволық бағ ынушылық Ерікті қ оғ ам, ведомств жә не министрлік
Шешілетін тапсырмалар Бақ ылау, классификациялау, іріктеу, біріншілік, чемпионат
Ұ йым Ашық, жабық, сырттай, дә стү рлі, матчтік, тең естірілген, кубоктік, блиц турнир
Ө ткізу жү йесі Круг жү йесі бойынша,, шығ ып қ алужә не аралас жү йе
Сынақ формасы Жеке, командалық, жеке-командалық
Жасы Балалар, юниорлар, жасө спірімдер жә не ү лкендер ү шін
Жынысы Аралас жә не ерлер мен ә йелдер арасында
Мамандығ ы Мектеп оқ ушылары, студенттер, жұ мысшылар мен қ ызметкерлер арасында
Денсаулығ ы Керең дер, жақ ыннан кө ретіндер, соқ ырлар, мү гедектер арасында

Жарыс мә ні мен қ ұ рылымы оның техникасы жә не тактикасымен тікелей байланысты. Жарыстық шығ армашылық техникасы тү сінігінің астында спортшының іс-ә рекетінің алғ ашқ ы бү тіндей формасы болып табылатын оның орындалу ә дістері жатады. Ол осы жә не басқ а қ имылдарды жинақ тайтын іс-ә рекеттің мағ ыналы негізі, кең істіктік-уақ ыттық, қ имылдың динамикалық жә не ырғ ақ тық қ ұ рылысы болып табылады.Ұ зақ уақ ытты жә не ойластырылғ ан жаттығ у жарыс қ имылынң техникасын пісіреді, жетілдіреді, организмнің индивиттік морфофункционалдылық ерекшеліктерін тудырады, сонымен бірге спортшының ерекше техникалық шеберлігі қ алыптасады.

Техникалық шеберліктің дең гейі мынандай кө рсеткіштер қ атарымен – жалпы нә тижелілігімен, парциалды тиімділік, жарыс қ ызметі техникасының мық тылығ ымен, сонымен бірге олардың кө лемі мен спортшығ а қ атысты оның ә ртү рлі мең геруімен сипатталады. Сондық тан техникалық шеберліктің ө лшемдері бірі интегралды (жү йелі), екіншілері – дифференциалды деп сипатталады. Біріншісіне, спорттық нә тижеге спорт қ имылдарын толық тай орындау арқ ылы жетсе, екіншісінде, жарыс қ имылдары техникасының тиімділігін ғ ана кө рсетеді.

Спорттық нә тиже техникалық шеберліктің ө лшемі ретінде арнайы жарыс шарттарынан белгілі болуы мү мкін (бұ л жағ дайда ақ паратты ә лдеқ айда кө п алуғ а болады), мұ ндай тестік жаттығ уғ а бақ ылау жү ргізу жарыс қ имылынан ә лдеқ айда кү рделі техниканы ерекшелеп алуғ а болады(бұ л жағ дайда ақ парат кө лемі аз болады жә не жанама сиптқ а ие). Мысалы, биіктікке секіруде спорттық нә тиже нә тижемен салыстырылады яғ ни планканы қ оспағ анда орыннан биікке секіру арқ ылы бағ алау негізге алынғ ан; жең ілатлетикалық жү гірісте жү гіріс қ адамының бастапқ ы жә не жү гіру уақ ытының арақ атынасын салыстырады. Осы жә не басқ а да есептеулер жү гіріс потенциалының кү штілігін анық туғ а мү мкіндік береді.

Жоғ арыда айтылғ аннан басқ а техникалық шеберліктің сипаттамасы жарыс қ имылы техникасының беріктіліг і нұ сқ аулығ ын анық тайды яғ ни, стандартты шарттарғ а қ атысты табандылығ ы оның кө рсеткішінен жинақ талады, «ә сер етуші» факторларғ а қ атысты тұ рақ тылық (ішкі жә не сыртқ ы), жарыс шарттарының ө згеруіндегі н ұ сқ алылық, жарыс қ имылының ү здіксіз қ айталануындағ ы ү немділіктен кө рінеді (сурет 2).

Жалпы нә тижелілік
Интегралды
Парциалды тиімділік
Дифференциалды
Парциалды тиімділік
Спорттық ойындар
Жекпе-жек
Техника сенімділігі
Спорттық нә тиже (тура кө рсткіш)
Тестік тексерулер (жанама кө рсеткіш)
Техникалық шеберлік  

Сурет 2 -Техникалық шеберліктің сипттамасы

Бұ л ө лшемдерді бағ алау мен таң дау ә дістері спорт тү рінің ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, биіктікке секіру мен ауыр алетикадағ ы сә тті жә не сә тсіз талпыныстар арақ атынасы спорт техникасының қ аншалық ты берік екендігін кө рсетеді.

Сонымен бірге спорт тү рінің біразында жарыс қ имылының тактикасы спортшының нақ ты таң дағ ан жарыс тү ріне байланысты. Осыан байланысты оның қ ызметінің қ ұ рылымы техника-тактикалық қ имыл болып табылады.

Спотшының тактикалық жә не техникалық қ имылының жиынтығ ы, жарыс барысында тұ лғ алық қ асиетін дамытуына тә уелділігі оның дене, психикалық, тактикалық жә не техникалық дайындығ ын бірлікте ұ стауды жү ктейді.

«Спорттық тактика» бұ л қ имылдың бір тү зу бағ ытын анық тайтын, сонымен бірге оны жарыс барысында жү зеге асыратын ойша іс-ә рекет жә не «конструкция» сияқ ты тү сінік (сурет 4).

Практикалық жә не ойша форма байланысы туралы айтардан бұ рын оларды ажырата алу керек. Себебі, ө те жақ сы ойластырылғ ан тактика дә л солай ү здік жү зеге асырылмай қ алуы мү мкін немесе керісінше спортшының потенциалды мү мкіндіктері алдын ала ойластырылғ ан тактиканың жоқ тығ ынан жү зеге аспай қ алуы мү мкін.Тактикалық ниеттің негізі нә тижеге жету ә дістерін ө те тиімді тү рде жү зеге асыруғ а мү мкіндік беретін жарыс қ имылы ә дісінің моделін анық таудан тұ рады (дене, психологиялық, техникалық) жә не бақ таластың қ арсыластығ ын аз ғ ана кү шпен жең уге болады.

Жалпы тактикалық ниет –ү йлесімді тұ рақ тылық ты жү зеге асыру қ ағ идасы қ озғ алысты жү зеге асырумен байланысты (мысалы, жең іске ұ мтылу, рекордқ а ұ мтылу). Егер бұ л жарысқ а қ атысты анық талса, онда ол спорттық стратегия деп аталады [35].

Жалпы тактикалық мағ ына тактикалық жоспар немесе жарыстың тактикалық моделімен анық талады. Соң ғ ысы математикалық ә дістер мен компьютерлік техниканы қ олданумен қ атысты болуы мү мкін [36].

Тактикалық жоспар аясында жарыс барысындағ ы кездейсоқ ө згерістерді шешу мақ сатындағ ы тактикалық міндет модельденіп жә не бө лшектенеді (ол спорттық ойындарғ а жақ ын). Жарыс қ ызметінің нақ ты тактикалық формасын таң дау спортшының (команданың) жә не қ арсыластың мү мкіндіктеріне, алдағ ы жарыс шарттарының ерекшеліктеріне, спорт тактикасының тиімді формасына жә не жарыс барысындағ ы ауа райына байланысты болады. Осығ ан байланысты, қ арсылас жә не алдағ ы ойынның нақ ты шарттарының негіздері туралы ақ парат алудың маң ызы зор(олар тактикалық жоспар мен ниеттің негізі мен маң ызын анық тайды). Бірақ, осығ ан қ арамастан жарыс барысында оперативті тактикалық шешім қ абылдауғ а тура келеді. Ол спортшының тез қ абылдауынан, бағ алауы, сол ақ паратты бө ліп жә не ө ң деп, қ арсыластың жә не ә ріптесінің ойын болжалдап, ал негізгісі – жең іске жетудің ең тиімді жолын табуына байланысты.

Тактиканың практикалық компоненті бір жағ ынан алдын ала ойластырылғ ан жең іс формасын шынайыландыратын тактика десек, екінші жағ ынан, жедел тактикалық шешімдерді жү зеге асырудың ә дістері. Олар мыналар:

­ Жарыс логикасы жә не оперативті жағ дайдың динамикасына негізделген жарыс қ ызметінің қ ұ рылуы мен формалар ү йлестілігі (мысалы қ орғ аушы жә не шабуылшы қ имылдың ү йлестілігі);

­ Жарыс қ ызметін біріншісінен екіншісіне айналдыру барысында кү штерді ұ тымды орналастырудың ә дістері жә не оны бірнеше жарыс барысында жү зеге асыру (мысалы, алғ ашқ ы жә не финал бө ліктерінде);

­ Қ арсыласқ а тактика-психологиялық ә сер етудің ә дістері жә не олардың жарыс ә рекеті мен пиғ ылына кү шті ә сер ету (мысалы, сенімділікті кө рсету немесе шешуші сә тке дейін шынайы мү мкіндіктерді жариялау);

Жоғ арыда айтылғ ан тактиканың қ ұ рам жә не мағ ыналы элементтері жалғ ыз емес жә не ол ә ртү рлі спорт тү рлеріне тиесілі. Бұ л жоспарда ә лдеқ айда кең тарағ аны спорттық ойындар мен жекпе-жек жә не керісінше, шектеулі–атыс, гимнастика жә не тағ ы басқ а спорт тү рлері сияқ ты арсенал тактикасы ең аз мү мкіндікте кө рінетін спорт тү рлері.

Басым бө лігі қ арсыластың синхронды немесе асинхронды ө нер кө рсетуіне, қ ұ рамдық ерекшеліктері мен жарыс қ ызметінің интенсивті дең гейіне байланысты. Мысалы, жең ілатлетикалық жү гірісте тактика негізін біруақ ытта стартпен бірге жарыс барысындағ ы кү шті рационалды жұ мсау қ ұ райды, ал шаң ғ ы жарысында бө лік-бө лік стартта тапсырма кү рделенеді жә не тек қ айталау ғ ана емес нә тижені одан ары жақ сарта тү су керек. Мұ ндай тактиканың алдың ғ ы нұ сқ адан сә л айырмашылығ ы болады.

Тактикалық шеберлік спортшының тактикалық дайындығ ы жә не оның тактикалық ойлауы, сонымен бірге тә жірибеде пайдалануына жә не жарыс қ имылдарын орындау икемділігі негізінде жү ргізіледі (сурет 3).

Тактикалық шеберлік
Жарыс қ имылының жалпы нә тижелілігі
Ү йренген тактикалық білімнің кө лемі жә не терең дігі
Тактикалық ә діс, икемділік жә не ә деттің кө лемі мен ә ртү рлілігі
Нақ ты тактикалық форманың бірбү тіндігі

Сурет 3 - Тактикалық шеберлікті қ ұ раушылар

 

Жарыс тактикасында қ ай жағ ынан болсын оның жан – жақ ты дайындығ ы кө рінеді. Белгілі жағ дайда одан мынаны байқ ауғ а болады:

­ спорт дамуының жалпы тенденциясы;

­ ұ лттық спорт мектебінің белгісі.

Энциклопедиялық сө здікте қ олдағ ы бар білімді жинақ тау негізінде теориялық тұ рғ ыдан спорттық жарыстарды қ арастыруғ а арналғ ан ә дістемелік негіздеме берілген. Бірақ, спорт теориясының ары қ арайғ ы дамуы сондай тө мен қ арқ ынмен жү рді, тіпті оның барысында спорттық жарыстар теориясы нақ ты ә дістемелік материалдарды жинақ тау жолымен ұ зақ уақ ыт дамыды. Бара-бара елдегі спорттық жарыстардың жалпы-теориялық қ ағ идасы қ ұ рылып, жарыстардың тө мендегідей қ ұ рылымы анық талды (сурет 4).

 

Сурет 4 - Жарыстар қ ұ рылымының ү лгісі

Спорттық жарыстар қ ағ идасы
Ұ йымдас- тыру қ ұ рылымы- ның сә йкестігі
Ө ткізілу мерзімінің тұ рақ тылығ ы  
Жарыстар ө ткізудің дә стү рлілігі    
Спорттық жарыстардың мақ саттылығ ы    
Қ атаң жалғ асымды- лық ресімдері  

 

 


Бұ л қ ұ рылымды талдай келе, олардың бірқ атар қ асиеттері анық талды:

- ө ткізілген жарыстардың ұ йымдастырылуы қ ұ рылымының елдің дене мә дениеті қ озғ алысын басқ арудың ұ йымдастыру қ ұ рылымына сә йкес келуі;

- ө ткізілген спорттық жарыстардың қ атаң тү рдегі жалғ асын табуы мен реттілігі;

- спорттық іс-шаралар мерзімінің тұ рақ тылығ ы;

- ө ткізілген жарыстардың дә стү рлілігі; ө ткізілген спорттық іс-шаралардың нақ ты бағ ыттылығ ын кө рсететіні анық талды.

Спорттық жарыстар чемпионаттар, біріншіліктер, кешенді Спартакиадалар, бақ ылау жә не дә режелі турнирлер, рекордтар орнату, кө рсетілімді жә не іріктеу болып бірнеше тү рлерге жіктеледі (сурет 5)

 

 

Біріншілік- тер  
Кешенді спорттық іс- шаралар  
Чемпионат- тар  
  Жіктеліну- лер  
Турнирлер, кубокты кездесулер  
Спорттық жарыстар  
Рекордтар, орнату жарыстары  
Іріктеу жарыстары  
  Бақ ылау жарыстары  
Кө рсеті- лімді жарыстар  

 


Сурет 5 - Спорттық жарыстардың жіктелуі

 

Спорттық қ ызмет сипатына қ арай нормативті-қ ұ қ ық ты қ ұ жаттар негізінде арнайы-ұ йымдастырылғ ан іс-шаралар ауқ ымы, мақ саты бойынша ә ртү рлі болып келеді.

Оғ ан қ атысушылар неантогонистік қ арсыластық барысында қ атаң шектелген жағ дайларда біріншілікке, нақ ты бір нә тижеге қ ол жеткізуге кү реседі, қ андай да спорт тү рі, спорттық пә н бойынша ө зінің дайындық дең гейін салыстырады.

Жарыстар ережелерге сай жекебасылық, командалық жә не жекебасы-командалық болып бө лінеді.

Олардың сипаттамасы ә рбір жағ дайғ а орай Ережелермен анық талып отырады. Жекелей пә ндер бойынша дә режелік, негізгі жә не мә релік жарыстар ө ткізілуі мү мкін. Қ ажет болғ ан жағ дайда (қ атысушылардың саны кө п болғ анда) негізгі жарыстарғ а қ атыстыру ү шін мық ты спортшыларды іріктеу мақ сатымен дә режелік жарыстар ө ткізіледі.

Ережелер мен шектеуде берілген жарыстардың қ атысты дә режелік нормативтері анық талуы қ ажет.

Егер, дә режелік нормативті орындағ ан спортшылар саны Ережеде немесе шектеуде кө рсетілгеннен аз болса, олардың саны жақ сы кө рсеткіштер бойынша анық талғ ан қ ажетті дең гейге дейін (он екіге дейін) кө теріледі.

Жекебасылық біріншілікті анық тауда дә режелік жарыстардың нә тижесі ескерілмейді, бірақ рекорд ретінде, халық аралық дә режедегі спорт шебері (ХДСШ), спорт шебері (СШ), спорт шеберлігінен ү міткер (СШҮ) жә не т.б., есепке алынып, сондай-ақ, командалық бірінішілік есебіне кіруі мү мкін.

Сырттай жарыстар біруақ ытта тү рлі орындарда немесе белгілі бір орында, бірақ тү рлі мерзімде алдын-ала тү зілген Ережеге сай ө ткізілуі мү мкін. Келіп тү скен есептер мен қ ажетті дең гейде жабдық талғ ан жә не тө решілер коллегиясы ресми тү рде бекіткен барлық хаттамалар бойынша жарысқ а қ атысқ ан командалар нә тижелері анық талады.

Командалық жә не жекебасылық -командалық жарыстар ө ткізілуі кезінде командалардың орындарын анық тау ү шін жекелей қ атысушылардың нә тижелері Ережеде кө рсетілген жү йе бойынша бағ аланады.

Егер иеленген орындар бойынша есептелінген реттер немесе ұ пайлар бойынша командалық біріншіліктің анық талу жү йесі қ абылданғ ан болса, финалғ а қ атысуғ а қ ұ қ ылы, бірақ объективті себептермен финалды жарыстарғ а қ атыса алмағ ан спортшы жекебасылық біріншілікте немесе команда ү шін финалда соң ғ ы орынды иеленеді; финалғ а қ атысқ ан жә не жарақ ат алу немесе ережелердің бұ зылу немесе басқ а ереже бұ зушылық тан ескерту алғ ана спортшы нақ ты бір себеппен финалғ а келмеген спортшымен салыстырғ анда жекебасылық біріншілкте басымыдылық ты иеленеді.

Спорттық жарыстар: ішкі жә не сыртқ а болып бө лінетін қ ызметтің екі тү рін жү зеге асырады.

Спорттық жарыстың ішкі қ ызметтері оның негізгі ө німі – нә тижесі бойынша анық талады.

Осығ ан байланысты, басты сала ретінде сайысқ а тү суші спортшылар-спортшылар мен командалардың сатылы орындарын анық тау болып табылады.

Спорттық жарыстың сыртқ ы қ ызметіне ө негелік-реттуші, гедонистикалық жә не коммуникативті қ ызметтер мен босаң су, кө ң іл-кө теру қ ызметі жатады [37].

Ішкі қ ызметтердің жү зеге асырылуындағ ы ең кө кейкесті мә селе жарысқ а қ атысушылардың коммуникативтілігі мен келесі бағ ыт бойынша кері байланыстың болуы: «спортшы-спортшы» жә не «спортшы-тө реші», ал сыртқ ы қ ызметтердің жү зеге асырылуындағ ы: «спортшы-кө рермен», «кө рермен-кө рермен» [38].

Жарысты болдырмауғ а тек оны ө ткізуші ұ йым ғ ана қ ұ қ ылы.

Осы ұ йым ө з шешімі туралы қ атысушы ұ йымдар мен бас тө решіні хабардар етуі қ ажет.

Берілген спорт тү рі бойынша жарыстарды болдырмауғ а немесе уақ ытын ө згертуге, басталғ ан жарысты тоқ татуғ а немесе қ ажет болғ анда арасында ү зіліс жасауғ а жарыстың бас тө решісі (халық аралық жарыстарда - рефери) қ ұ қ ылы.

Жарысқ а қ атысушыларда немесе команда ө кілдерінде жарыстың дұ рыс жү ргізілгендігі туралы кү мә ндану байқ алып, кейбір тө решілердің шешімімен келіспеушілік туындаса команда ө кілдері немесе спортшылардың ө здері сайыс тү рі бойынша ағ а тө решіге немесе бас тө решінің орынбасарына (рефери) шағ ымдануына болады, одан кейін аппеляциялық жюриге келіспеушіліктерін жеткізе алады [39].

Бастапқ ы арызды ресми нә тиже жариялана салысымен-ақ ауызша тү рде команда ө кілі тү сіре алады.

Егер ауызша арыз бойынша сол жерде шешім қ абылданбаса немесе сол ө кілдің қ абылданғ ан шешімге кө ң ілі толмаса, ол ө зінің арызын жазбаша тү рдегі шағ ым бере алады. Шағ ымдар бас тө решіге (рефериге) тү сіріле алады.

Спорттық жарыс барысында басты меже жең іске жету болып табылады. Ал жең іс – спорттық нә тиже кө рсеткіші. Спорттық нә тиже – бұ л спортшының немесе спорт командаларының спортта қ абылданғ ан қ ағ идалар бойынша бағ аланатын спорттық -нә тижелік мү мкіндіктерді жү зеге асыруы. Спорт нә тижелерінің басқ а мамандық нә тижелерінен (мысалы шығ армашылық ең бектен) айырмашылығ ы мамандық тан объект бө лек емес жә не оның сандық жә не қ ұ ндылық қ асиетімен ұ штасып кеткен.

«Спорттық нә тиже» жә не «спорттық жетістік» ұ ғ ымдарын бір-бірінен ажыратып алғ ан дұ рыс. Бірінші ұ ғ ым екіншісіне қ арағ анда ә лдеқ айда кең. Себебі спорттық жетістік – спортшының барлық жетістігін емес, дә л сол уақ ыттағ ы ғ ана жең ісін білдіреді.

Спорттық нә тижені объективті бағ алуда «спорттық форма» негізгі рө лді атқ арады. Спорттық форма – жетістік мү мкіндіктерін ұ тып алу немесе ұ тып ала алмауын, яғ ни спорттық дайындық ты кө рсетеді. Осығ ан байланысты индивидуалды нә тижелер динамикасы тек ө су мү мкіндіктерінің қ атарын ғ ана емес, оғ ан қ арағ анда ә лдеқ айда терең тенденцияларды сипаттайды. Спорттық нә тижелер спорттық абрибаттардың бірнеше ішкі қ асиеттері (мысалы уақ ыт жә не кең істік, салмақ) бойынша бағ аланады жә не ө лшенеді.

Жоғ ары спорттық жетістік уақ ыттың сол немесе басқ а бір сә тінде ө з ішінде адамзат мү мкіндіктерінің эталоны болатын жоғ ары бір мү мкіндікті жү зеге асыруғ а мү мкіндік береді.

Жоғ арыда айтылғ аннан спорттық нә тиженің жоғ ары жеке тұ лғ алық жә не ә леуметтік маң ызы анық талды.

Спорттық нә тиженің «объективті», «субъективті» жә не «аралас» ө лшемдері бар. Бірінші нә тижеге жататындар кең істік, уақ ыт, салмақ ө лшеу; екіншіге – шартты ү лгі бойынша жарыстыру; ү шіншіге – екі ө лшемнің де талап етілуі жатады.

Міне, сондық тан да спорттық жарыстың мә ні мен қ ұ рылымы биологиялық, тұ лғ алық -психологиялық жә не ә леуметтік жағ даймен байланысты. Біржақ ты талқ ылау жә не сараптаумен ғ ана байланысты емес, ол ә лдеқ айда кең мағ ынада замануи ойын тү рлерінің кө п мағ ыналылығ ымен, дамудың спецификалық бө лінуімен, ерекше типологиялық топталуды қ ажет ететін ө лшемдердің дамуымен байланысты.

 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.