Шаруашылығы. 23 страница

138. 1986 жылғ ы Желтоқ сан кө терілісі: себептері жә не салдары 1986 жылдың 16 желтоқ санының Қ азақ халқ ы ү шін қ асіретті ә рі қ асиетті қ ос кү ні – Алматы жә не Қ азақ станның басқ а да қ алаларында 17 мен 18 кү ндері болғ ан бодандық қ а қ арсы жойқ ын қ ұ рылыс болды. Қ айта қ ұ рылу, ә ділеттілік пен тең дік сө з жү зінде жарияланғ анмен, бұ л кезде тоқ ыраудың тоң ы қ ұ рсап, демократия ә лі орынығ а қ ойғ ан жок еді.Желтоқ сан оқ иғ асы басталуының себебі: Г.В.Колбиннің республиканың жоғ арғ ы басшылығ ына тағ айындалуы, орталық тың ө ктемдік ә рекеттері мен қ айта қ ұ ру жарияланғ ан демократиялық ұ станымдар арасындағ ы қ арама қ айшылық тар.М.С.Горбачевтің сұ лу сө здеріне сеніп жү рген адал да аң ғ ал қ азақ жастары бейбіт шеруге шығ ып, беймә лім, ортақ ол жетекші Г.В.Колбиннің Қ азақ стан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып сайлауына келіспеушілік білдірді. олар “Орталық тың дә стү рлі ә міршіл іс-ә рекеттері мен қ айта қ ұ рудың жарияланып жатқ ан демократиялық принциптері арасындағ ы айқ ын қ айшылық тың ” бетін тұ ң ғ ыш рет айқ ара ашып, Мә скеудің екіжү зділігіне, Кең ес империясының зорлық шыл тас қ амалына тай салмай қ арсы шық ты. Ә рине, кү ш мү лдем тең емес-тін. Бейбіт қ арусыз жастар: темір таяқ пен, саперлік кү рекпен, адам аулайтын иттермен қ аруланғ ан, ө рт сө ндіру машиналары жә не бронетранспортерлермен жарақ танғ ан ә скерге қ алай тө теп берсін. Империя дертімен уланғ ан жазалаушылар мен Алматыдағ ы шовинистерден қ ұ рылғ ан жасақ шылар ө рімдей жігіттер мен қ ыздарды аса қ аталдық пен басып-жаншылды. Сө йтіп, баршамызғ а белгілі Желтоқ сан қ ұ рбандарын – қ аһ армандарын айтпағ анда, 99 адам нахақ сотталды.Партия комитеттері мен ө кімет тарапынан бақ ылаусыздық қ а жол берілді: 8, 5 мың нан астам адам ұ сталып, қ аланың сыртына ә кетілді.99 адам айыпталып, бас бостандығ ынан айырылды, 46 сы кейін ақ талды. 2 адам ату жазасына кесілді.Жоғ ары оқ у орындарының 12 ректоры сө гіс алды.271 студент оқ удан шығ арылды. Қ анғ а бө ктіріліп басылғ ан бодандық қ а қ арсы бұ лқ ыныс – Желтоқ сан оқ иғ асы да қ алғ ып-мү лігіп жатқ ан кү ллі Кең ес Одағ ын оятты. Кө п ұ замай Балтық бойы елдері бостандық жолындағ ы кү ресін бастады. Тбилиси, Баку, толқ улары тұ танды. Ақ ырында Желтоқ санның жойқ ын желі Қ азақ станның барлық тү кпір-тү кпіріне жетіп, қ ұ лдық бұ ғ ауын ү зіп, отаршылдық тан босағ ан жаң а егеменді мемлекеттерді дү ниеге келтірді. Желтоқ сан оқ иғ аларына” “қ азақ ұ лтшылдығ ы” деген айдар тақ қ а КОКП ОК қ арары (маусым, 1987) қ азақ халқ ын қ атты қ апаландырды. Бұ л жалғ ан айыптудан қ ұ тылуғ а ұ мтылу 1989 жылдың кө ктемінен бастағ ан Алматыдағ ы толқ у себептерін тергеу жолындағ ы кең қ озғ алысқ а ө ріс ашқ ан еді. 1990 жылдың 21- мамырында КОКП ОК бұ л айыптауды қ ате деп тауып, “желтоқ сан оқ иғ асына” бағ а беруде “қ азақ ұ лтшылдығ ы” айдарынан бас тартты.

139. КСРО ның ыдырауы жә не ТМД ның қ ұ рылуы 1991 жылдың желтоқ саны ірі оқ иғ аларғ а толы болды.Олардың ең бастысы КСРОның ыдырауы.Желтоқ санның 8 кү ні Минскіде бас қ осқ ан ү ш славян мемлекетінің басшылары ө зара келісіп, 1922 жылғ ы КСРОны қ ұ ру туралы шарттың ө з кү шін жойғ аны туралы жариялады.Беловеж келесімі). Талқ ыланғ ан негізгі мә селелердің тағ ы бірі келісімшартты жою, Тә уелсіз Мемлекеттер Достығ ын қ ұ ру. Бас қ осуда осы мә селелер туралы қ ағ аздарғ а қ ол қ ойылды. Бұ л кездесуге Қ азақ стан Президенті Н.Ә.Назарбаев та, басқ а Ортаазиялық республикалардың басшылары да шақ ырылмады. Осылайша дү ниежү зіндегі аса ірі отаршыл империялардың соң ғ ысы Кең ес Одағ ы қ ұ лады. Соның нә тижесінде Армения, Ә зірбайжан, Беларусь, Грузия, Латвия, Литва, Молдава, Ө збекстан, Тә жікстан, Тү рікменстан, Украина, Эстония мемлекеттері ғ асырлар бойы аң сағ ан бостандық қ а қ ол жеткізді.1991 жылы 13 желтоқ санда Қ азақ стан, Ө збекстан, Қ ыргызстан, Туркіменстан, Тә жікстан басшылары Ашхабадта бас қ осты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келесімі) шешімін қ олдайтындық тарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқ санда Қ азақ стан, Қ ырғ ызстан, Ө збекстан, Тә жікстан, Туркіменстан, РСФСР, Украина, Белорусь, Армения, Молдова Алматыда бас қ осты. Оғ ан Грузия бақ ылаушы есебінде ғ ана қ атысты. 1991 жылы 21 желтоқ санда аталғ ан 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны қ ұ ру туралы келісімге қ ол қ ойды. Алматы кездесуі кезінде келісілген мә селелердің аса бір маң ыздысы ядролық қ аруғ а қ атысты бірлескен шара жө ніндегі келіссө з еді. Оғ ан қ олдарында ядролық қ арауы бар мемлекет есебінде Белорусь, Казақ стан, Россия Федерациясы жә не Украина республикаларының басшылары қ ол қ ойды. Мемлекеттер келісімі бойынша-қ атысушылар ядролық мә селе жө ніндегі саясатты бірлесе жасап, Тә уелсіз Елдер Достығ ына енетін барлық республиқ алардың ұ жымдық қ аупсіздігін қ амтамасыз етуге тиісті болды.

140. Қ Р егемендігінің қ алыптасу кезең дері. Қ азақ КСР-інің мемлекеттік егемндігі туралы Декларация. Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік тә уелсіздігі туралы Заң. 1991 ж. 16 желтоқ санда Қ азақ стан ө з мемлекеттік тә уелсіздігін жариялағ ан, 1992 жылдың соң ына дейін бұ л шешімді іске асыру кезең дерін бастады. Біртұ тас Қ азақ стан азаматтығ ы, тә уелсіз экономикалық жү йе, қ аржы-несие, салық жә не кеден мә селелері, Қ азақ стан республикасының мемлекеттік рә міздері белгіленді. 29 қ ыркү йекте Қ азақ тардың Дү ниежү зілік қ ұ рылтайы ашылды. 1993 ж. қ аң тарда тә уелсіз Қ азақ станның бірінші Конституциясы қ абылданды. Осыдан кейін Қ азақ станның сыртқ ы елдермен қ атынасы (республиканы 100-ден аса ел таныды) кү шейді. 1995 ж. наурызынан бастап егемендіктің тағ ы бір белесі басталды. Ол республиканың Конституциялық Сотын танумен, Жоғ ары Кең ес депутаттарының ө кілеттілігіне қ ол сұ ғ ылмайтындығ ымен, Қ азақ стан халық тарының Ассамблеясы ашылуымен байланысты болып келеді.1990 жылы 25 қ азанда Жоғ арғ ы Кең естің сессиясында тұ ң ғ ыш рет қ азақ елінің егемендігі туралы мә селе қ аралады. Онда 17 баптан тұ ратын «Қ азақ КСР-інің Мемлекеттік егемендігі туралы» Декларация қ абылданды. Қ ысылтаяң шақ та егемендік туралы Декларацияны қ абылдау оң айғ а тү спеді. Ө йткені Одақ пен коммунистік партияның билігі ә лі де кү шті болатын. 1990 ж. 16 қ ыркү йектеДекларацияның жобасыалғ ашретбұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында жарияланды.ДекларациядаҚ азақ КСР-інің мемлекеттікегемендігіжарияланып, елдің саяси-қ ұ қ ық тық тә уелсіздігінің бағ дарламасыбаяндалды. Елаумағ ының тұ тастығ ы, оғ анқ олсұ ғ ылмайтындығ ы, қ азақ халқ ының жә неҚ азақ стандағ ыбасқ адаэтносө кілдерінің тө лмә дениетін, дә стү рін, тілінқ айтатү летумендамыту, ұ лттық қ адір-қ асиеттінығ айтумемлекеттің асамаң ыздыміндеттерінің біріретіндеайтылды. Бұ л қ ұ жат бойынша Қ азақ стан елі халық аралық қ атынастарда дербес толық қ анды объекті ретінде сыртқ ы саясатта ө зінің мү дделерін айқ ындап, халық аралық ұ йымдардың қ ызметіне қ атысуғ а мү мкіндік алды. Республиканың саяси, экономикалық, ә леуметтік, ұ лттық -мә дени қ ұ рылысына, оның ә кімшілік-аумақ тық қ ұ рылысына байланысты мә селелер ешкімнің араласуынсыз дербес шешілетіні жарияланды. Президент - Республиканың басшысы, ең жоғ арғ ыә кімшілік-атқ арушылық биліктің иесіретіндетанылды. Жер, оның қ ойнауы, су, ә уекең істігі, ө сімдіктерменхайуанаттардү ниесі, басқ адатабиғ иресурстар, халық тың мә денижә нетарихиқ азыналары, бү кілэкономикалық, ғ ылыми-техникалық ә леуетРеспубликаегемендігінің негізінқ ұ райотырып, оның ерекшеменшігіндеболатыныкө рсетілді. Деклараң ияда: " Қ азақ КСР-іРеспублика ү лесінесә йкес жалпы одақ тық мү ліктегі, оның ішінде алмас, валютақ орларыменалтынқ орындағ ыө зү лесінеқ ұ қ ылы, республикааумағ ындаядролық қ арудың сыналуына, жаппайқ ырып-жоятынқ арудың ө згетү рлеріү шінсынақ полигондарынсалуғ ажә неолардың жұ мысістеуінетыйымсалынады" депжазылды. Декларация бойынша Қ азақ КСР-інеө зішкіә скерлерін, мемлекеттікқ ауіпсіздікжә неішкіістероргандарынұ стауғ ақ ұ қ ық берілді. Мемлекеттік егемендік туралы қ ұ жат республиканың егемендігін баянды еткен тұ ң ғ ыш заң намалық акт болды.Декларациядағ ы бағ дарлама негізінде 1991 ж. 16 желтоқ санда " Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік Тә уелсіздігі туралы" Конституциялық Заң қ абылданды.Сонымен, Мемлекеттік егемендік Декларациясы – егемендікті білдіретін қ ұ р мә лімдеме ғ ана емес, шын мә нінде, заң дық кү шке ие маң ызды қ ұ жат болып табылады. 1991 ж. 10 желтоқ санда Республика Жоғ арғ ы Кең есінің сессиясында «Қ азақ Кең естік Социалистік Республикасы»«Қ азақ стан Республикасы» деп ө згертілді. Ал 16 желтоқ санда 7-сессияда «Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік тә уелсіздігі туралы» Заң қ абылданды. Заң ды қ абылдау жө ніндегі хабарды республика халқ ы қ уана қ арсы алды.Осы кү ні Қ азақ стан Республикасы ө з тә уелсіздігін жариялады. Бұ л кү н жылда Тә уелсіздік кү ні мерекесі ретінде аталып ө тіледі. Қ азақ стан Республикасының тә уелсіздігін ең алғ аш мойындағ ан мемлекет бауырлас Тү ркия елі болды. Қ абылданғ ан Заң бойынша Қ азақ стан тә уелсіз демократиялық қ ұ қ ық тық мемлекет ретінде анық талды. Заң да: " Қ азақ стан тә уелсіз мемлекет ретінде кү ллі аумақ та бү кіл ү кімет билігіне ие болады, ө зінің ішкі жә не сыртқ ы саясатын дербес анық тап, оны жү зеге асырады. Дербес мемлекет ретінде Қ Р халық аралық дең гейге шығ ады, ө зінің басқ а мемлекеттермен қ арым-қ атынасын халық аралық қ ұ қ ық нормалары негізінде қ ұ рады", - деп жазылғ ан. Тә уелсіздік жарияланғ аннан соң, бұ рынғ ы Қ азақ Республикасының аумағ ы тә уелсіз жаң а мемлекеттің аумағ ы деп танылды. Бұ л аумақ бө лінбейді жә не оғ ан ешкім қ ол сұ ғ а алмайды. Қ азақ станды мекендейтін барлық ұ лттың азаматтары біртұ тас Қ азақ стан халқ ы болып табылады. Барлық азаматтар ұ лтына, шық қ ан тегіне, қ ызметіне, мекеніне қ арамастан тең қ ұ қ ық тар мен бостандық тарғ а ие болды. Кө п ұ замай Қ азақ станды тә уелсіз мемлекет ретінде дү ние жү зінің жетекші елдері таныды. 1992 жылы 2 наурызда Қ азақ стан Республикасы Біріккен Ұ лттар Ұ йымына (БҰ Ұ) мү шелікке қ абылданды. Сонымен, Қ азақ стан мемлекеттік тә уелсіздігінің жариялануы еліміз тарихындағ ы аса ірі маң ызы бар оқ иғ а болып табылады.

141. Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік рә міздері. Қ азақ станның тә уелсіз мемлекет болып қ алыптасуы кезек кү ттірмейтін міндет ретінде оның мемлекеттік рә міздерін қ абылдауды талап етті.Ел рә міздерін қ абылдау - аса маң ызды тарихи оқ иғ а болды. Кө п жылдар бойы Қ азақ стан ө зінің ішкі жә не сыртқ ы саясатын анық тау мү мкіндігінен айырылғ ан еді. Енді жаң а рә міздерді қ абылдау тарихи сахнағ а жаң а мемлекеттің, жаң а бейбітшілік сү йгіш державаның шығ уын білдірді. 1992 жылы 4 маусымда Жоғ арғ ы Кең естің сессиясы республиканың жаң а мемлекеттік Туы мен Елтаң басын бекітті. Сол жылғ ы 11 желтоқ санда Республика Ә нұ ранының мә тіні қ абылданды. Ал 2006 жылы Ә нұ ранның жаң а мә тіні қ абылданды. Мемлекеттік Ту мен Елтанба жө ніндегі арнайы заң да Қ азақ стан Республикасының азаматтары жә не Республика аумағ ындағ ы басқ а да азаматтар Ту мен Елтаң баны қ ұ рметтеуге міндетті екендігі атап кө рсетілді. 1936 жылы бекітілген Қ азақ КСР-інің мемлекеттік туы мен елтаң басында Кең ес елінің идеологиялық бағ ытын бейнелеген жә не республиканың этникалық -мә дени ерекшелігін ескермеген рә міздер енгізілген еді. Қ Р мемлекеттік Туы – кө гiлдiр тү стi тiк бұ рышты кездеме. Оның ортасында арайлы кү н, кү ннiң астында қ алық тағ ан қ ыран бейнеленген. Ағ аш сабына бекiтiлген тұ ста — ұ лттық оюлармен кестеленген тiк жолақ ө рнектелген. Кү н, арай, қ ыран жә не ою-ө рнек алтын тү стес келеді. Тудың енi ұ зындығ ының жартысына тең. Қ Р мемлекеттік Туының авторы — суретшi Шә кен Ниязбеков. Бiрың ғ ай кө к-кө гiлдiр тү с тө бедегi бұ лтсыз ашық аспанның биiк кү мбезiн елестетедi жә не Қ азақ стан халқ ының бiрлiк, ынтымақ жолына адалдығ ын аң ғ артады. Мемлекеттік Тудағ ы кө гiлдiр тү с қ азақ халқ ының жаң а мемлекеттiлiкке ұ мтылғ ан ниет-тiлегiнiң тазалығ ын, асқ ақ тығ ын кө рсетедi деп қ орытуғ а болады. Нұ рғ а малынғ ан алтын кү н тыныштық пен байлық ты бейнелейдi. Кү н — қ озғ алыс, даму, ө сiп-ө ркендеудiң жә не ө мiрдiң белгiсi. Кү н — уақ ыт, замана бейнесi. Қ анатын жайғ ан қ ыран қ ұ с — бар нә рсенiң бастауындай, билiк, айбындылық бейнесi. Ұ лан-байтақ кең iстiкте қ алық тағ ан қ ыран Қ Р-ның еркiндiк сү йгiш асқ ақ рухын, қ азақ халқ ының жан-дү ниесiнiң кең дiгiн паш етедi.Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік туы мен оның бейнесі, кө лемдеріне қ арамастан, Қ азақ стан Республикасы Президентінің Резиденциясында сақ таулы тұ рғ ан Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік туы эталонының тү рлі-тү сті жә не сызба бейнелеріне дә лме-дә л сә йкес келуге тиіс. Қ Р Мемлекеттік Елтаң басының негізі - шаң ырақ. Ол елтаң баның жү регі. Шаң ырақ - мемлекеттің тү п негізі отбасының бейнесі болып табылады. Айналғ ан кү н шең берінің қ озғ алыстағ ы суреті іспетті. Ал шаң ырақ, киіз ү йдің кү мбезі кө шпелі тү ркілер ү шін ү йдің, ошақ тың, отбасының бейнесі. Тұ лпар болса дала дү лдү лі, ер-азаматтың сә йгү лігі. Ол жең іске деген жасымас жігердің, қ ажымас қ айраттың, қ ажырдың, тә уелсіздікке ұ мтылғ ан қ ұ лшыныстың бейнесі. Қ анатты тұ лпар уақ ыт пен кең істікті біріктіреді. Ол - ө лмес ө мірдің бейнесі. Ал бес бұ рышты жұ лдыз гербтің тә жі іспетті. Қ РЕлтаң басының авторлары - Ж. Мә лібеков пен Ш. Уә лиханов.

Ал 2006 жылы қ абылданғ ан қ азіргі Ә нұ ран сө зінің авторлары Жұ мекен Нә жімеденов пен Нұ рсұ лтан Назарбаев, алә нін жазғ ан – Шә мші Қ алдаяқ ов. Халық арасында ыстық ық ыласқ а, сү йіспеншілікке бө ленген Шә мшінің «Менің Қ азақ станым» ә ні XX ғ асырдың ортасында, Хрущевтің ә кімшілік реформалары кезінде шық қ ан. Бұ л ә н Қ азақ стан тұ тас ел жә не жерінің бір шө кімін де ө згеге бермейді деген ө жет дауылпаз ұ ран. «Менің Қ азақ станым» ә нінің рухы жаң а заманда Жаң а Қ азақ станды орнатып жатқ ан халқ ымыздың рухани талап-тілегіне толық сай келеді. Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік Ә нұ раны - Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік негізгі рә міздерінің бірі. Ә нұ ран салтанатты рә сімдерде, мемлекеттік органдар ө ткізетін ө зге де шараларғ а байланысты орындалады.

142. Тә уелсіз Қ азақ станның 1993 жылғ ы Конституциясы. Тә уелсіз Қ азақ стан Республикасының тұ ң ғ ыш Конституциясы Жоғ ары Кең естің IX сессиясында 1993 жылғ ы 28 қ аң тарда қ абылданды. Қ ұ рылымы преамбуладан, 4 бө лім, 21 тарау жә не 131 баптан тұ рады. Конституция мемлекеттік тә уелсіздік алғ ан кү нінен бастап кө птеген қ ұ қ ық тық нормаларды қ амтыды: халық тә уелсіздігі, мемлекеттің тә уелсіздігі, билікті бө лу қ ағ идаттары, қ азақ тілін мемлекеттік тіл ретінде мойындау, Президентті мемлекет басшысы ретінде мойындау, сот органдары —Жоғ ары, Конституциялық жә не Жоғ ары Арбитраждық соттар жә не басқ алар. 1993 жылғ ы Конституцияның негізіне парламенттік республика моделі жатады.1993 жылы 28 қ аң тарда Қ азақ стан Республикасының Жоғ арғ ы Кең есі елдің Негізгі Заң ын - тә уелсіз Қ азақ станның алғ ашқ ы Конституциясын қ абылдады. Қ азақ стан Республикасының Конституциясы барлық қ азақ стандық тар ең бегінің жемісі болып табылады. Жаң а Конституцияның ерекшелігі - оның Қ азақ станды дү ниежү зілік қ ауымдастық тың ажырамас бө лігі деп жариялауы еді. Осылайша Қ азақ стан халық аралық нормалар мен демократиялық жә не қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ руғ а бағ ыт алғ анын барша ә лемге жария етті. Қ азақ стан Республикасының осы, алғ ашқ ы Конституциясы 4 бө лімнен, 21 тараудан тұ рды. Конституцияның қ ұ рамдас бө лігі Қ азақ станның қ оғ амдық даму ерекшелігін бейнелейтін ө тпелі кезең жағ дайларына арналғ ан тарау. Ө тпелі кезең нің мақ саты бұ рынғ ы жә не жаң а конституциялық заң дылық қ а, мемлекет пен оның органдары мен институттарына қ атысты кейбір жағ дайларын байланыстыру, ү йлестіруге тиіс болды. Конституция баптарының кө пшілігі - Отанымызда ұ лтаралық жарасымдылық ты сақ тауғ а арналғ ан. Онда Қ азақ стан Республикасының барлық азаматтарының тең қ ұ қ ық тылығ ын қ амтамасыз етілетіні мә лімделді. Сондық тан да Негізгі Занның ең басты назар аударғ ан нысаны - адам жә не оның ө міріне байланысты мә селелер болды. Елдегі атқ арылатын істердің бә рі Заң бойынша тек азаматтар мен қ оғ амның мү дделеріне сай жү ргізілетін болып белгіленді. Қ азақ стандық жә не кең естік іс-тә жірибеде тұ ң ғ ыш рет адам қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ының басымдылығ ы танылып, Қ азақ стан халқ ы дү ниежү зілік қ ауымдастық тың ажырамас бө лігі екендігі белгіленді. Конституцияда тілге байланысты проблемалар ө з шешімін тапты. Конституция бойынша республикадағ ы мемлекеттік тіл - қ азақ тілі, ал орыс тілі - ұ лтаралық қ атынас тілі деп жарияланды. Мемлекет ө з тарапынан ұ лтаралық қ атынас тілін, олардың еркін қ олданылу салаларын сақ тау мен олардың еркін дамуына кепілдік берді. Мемлекеттік тілді немесе ұ лтаралық қ атынас тілін білмеушілік себептері бойынша азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын шектеуге тыйым салынды. Негізгі Заң да Қ азақ стан Республикасының жері біртұ тас, ол бө лінбейді жә не оғ ан қ ол сұ ғ уғ а болмайды деп атап кө рсетілді. Мемлекеттік биліктің бірден-бір қ айнар кө зі Қ азақ стан халқ ы екендігі жарияланды. Мемлекеттік билік Конституция жә не республика заң дары негізінде жү зеге асырылады. Қ азақ стан Республикасы Конституциясының ең жоғ арғ ы заң дық кү ші бар. Конституцияның орындалуына Республика Президенті кепіл болады.Конституцияның тұ тастай тараулары мен баптары азаматтардың қ ұ қ ық тары мен міндеттеріне, қ оғ амғ а, оның негізгі қ ұ рылымына, отбасына, қ оғ амдық бірлестіктердің қ ызметін ү йлестіруге арналды.Қ азақ стан азаматтары Конституцияны, республика заң дарын сақ тауғ а, ә рбір адамның ар-намысын, абыройын қ ұ рметтеуге тиіс. Бұ ғ ан қ оса республика азаматтары мемлекеттік рә міздерді - Елтаң ба, Ту, Ә нұ ранды қ астерлеуге тиіс. Отанды қ орғ ау - ә рбір азаматтың абыройлы борышы. Республика азаматтары заң мен белгіленген салық тар мен алымдарды тө леуге міндетті. Ал ү шінші бө лім мемлекет пен оның органдары мен институттарының қ ұ қ ық тық нормаларын айқ ындауғ а арналғ ан. Тө ртінші бө лім Конституцияны сақ тау кепілдіктеріне, Конституцияның тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ету жә не оның ережелерін қ орғ ауғ а арналғ ан. Оқ иғ алардың бұ дан кейінгі даму барысы кө рсеткендей, республика Парламентінің Қ азақ стан Конституциясын қ абылдауы тарихи маң ызы бар оқ иғ а болды. Конституция мемлекеттің ө ркениетті дамуының негіздерін қ алап қ ана қ оймай, адам қ ұ қ ық тарын қ орғ ау ісінде сенімді кепілге айналды. Осы аса маң ызды қ ұ жатты қ абылдау арқ ылы Қ азақ стан ә лемнің тарихи сахнасына тағ ы бір демократиялық мемлекеттің шық қ анын мә лімдеді.

143. 1995 жылғ ы Қ Р Конституциясы жә не қ ос палаталы парламентке сайлау. 1995 жылы 30 тамызда республикада бү кілхалық тық референдум ө тті, нә тижесінде Қ Р Президнті ұ сынғ ан Қ азақ станның жаң а Конституциясы қ абылданды. Дауыс беру еліміздің қ алалары мен ауылдарындағ ы 10253 сайлау учаскелерінде жү рді. Бұ л Конституцияның 1993 жылғ ы Конституциядан айырмашылығ ы оның мазмұ нының сапасында еді. Жаң а Конституцияғ а алғ аш рет азаматтың қ ұ қ ына қ атысты ғ ана емес, адам дү ниеге келген сә ттен одан ажырамас қ ұ қ ық тарына да қ атысты нормалар енді. Ол бойынша Қ азақ стан Республикасының Президенті саяси жү йенің басты тұ лғ асы болып табылады, билік тармақ тарынан жоғ ары тұ рады. Бұ л президенттік басқ ару жү йесіндегі мемлекетке сай келеді. Парламент туралы конституциялық бө лім ө згерістерге ұ шырады. Жаң а Конституция мынадай 9 бө лімнен тұ рады: Жалпы ережелер; Адам жә не азамат; Президент; Парламент; Ү кімет; Конституциялық кең ес; Соттар жә не сот тө релігі; Жергілікті мемлекеттік басқ ару жә не ө зін-ө зі басқ ару; Қ орытынды жә не ө тпелі ережелер. Жаң а Конституцияның 1-бабында Қ азақ стан ө зін «демократиялық, зайырлы, қ ұ қ ық тық жә не ә леуметтік мемлекет ретінде орнық тырды; оның ең қ ымбат қ азынасы - адам жә не адамның ө мірі, қ ұ қ ық тары мен бостандық тары» деп жариялады. Қ азақ стан Республикасы ө зін президенттік басқ ару нысанындағ ы унитарлық мемлекет деп мә лімдеді. Елдегі мемлекеттік биліктің бір ғ ана негізгі қ айнар кө зі халық болып саналады. Жаң а Конституцияда идеологиялық жә не саяси кө птү рлілік жарияланды. Меншік проблемалары да жаң аша тұ рғ ыдан қ аралды - жерге жеке меншік енгізілді. Конституцияда: «Қ азақ стан Республикасында Мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады жә не бірдей қ орғ алады» деп кө рсетілген.Конституция бойынша Парламент екі палатадан тұ рады: жоғ арғ ы палата-Сенат жә не тө менгі палата-Мә жіліс. Ата Заң ғ а сә йкес Қ азақ стан Республикасының қ ос палаталы Парламенті заң шығ ару қ ызметін жү зеге асыратын Республиканың ең жоғ ары ө кілді органы болып табылады. Қ азақ стан Республикасы Парламентінің ұ йымдастырылуы мен қ ызметі, оның депутаттарының қ ұ қ ық тық жағ дайы Конституциямен, «Қ азақ стан Республикасының Парламенті жә не оның депутаттарының мә ртебесі туралы» Конституциялық заң мен жә не басқ а да заң намалық актілермен айқ ындалады. Парламенттің ө кілеттігі бірінші сессиясы ашылғ ан сә ттен басталып, жаң а сайланғ ан Парламенттің бірінші сессиясы жұ мысқ а кіріскен кезден аяқ талады. Парламенттің ө кілеттік мерзімі кезекті сайланымдағ ы Мә жіліс депуттарының ө кілеттік мерзімімен айқ ындалады. Парламенттің ө кілеттігі Қ азақ стан Республикасының Конституциясында кө зделген жағ дайларда жә не тә ртіппен ғ ана мерзімінен бұ рын тоқ татылуы мү мкін. Парламент тұ рақ ты негізде жұ мыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан жә не Мә жілістен тұ рады. Сенат ә р облыстан, республикалық маң ызы бар қ аладан жә не Қ азақ стан Республикасының астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстық, республикалық маң ызы бар қ аланың жә не республика астанасының барлық ө кілді органдары депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан қ ұ ралады. Сенатта қ оғ амның ұ лттық -мә дени жә не ө зге де елеулі мү дделерінің білдірілуін қ амтамасыз ету қ ажеттілігі ескеріліп, оның он бес депутатын Республика Президенті тағ айындайды. Сайланғ ан Сенат депутаттарының жартысы ә рбір ү ш жыл сайын қ айта сайланып отырады. Сенат депутаттарының ө кілеттік мерзімі – алты жыл.Палатаны мемлекеттік тілді еркін мең герген ө з депутаттарының арасынан жасырын дауыс беру арқ ылы Палата депутаттары жалпы санының кө пшілік дауысымен сайланғ ан Тө рағ а басқ арады. Сенат Тө рағ асының қ ызметіне кандидатураны Қ азақ стан Республикасының Президенті ұ сынады.Мә жіліс жү з жеті депутаттан тұ рады. Мә жілістің тоқ сан сегіз депутаты саяси партиялардан партиялық тізімдер бойынша жалпығ а бірдей, тең жә не тө те сайлау қ ұ қ ығ ы негізінде жасырын дауыс беру арқ ылы сайланады. Мә жілістің тоғ ыз депутатын Қ азақ стан халқ ы Ассамблеясы сайлайды. Мә жіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұ мыс істеп тұ рғ ан сайланымы ө кілеттігінің мерзімі аяқ талардан кемінде екі ай бұ рын ө ткізіледі. Мә жіліс депутаттарының ө кілеттік мерзімі – бес жыл.Палатаны мемлекеттік тілді еркін мең герген ө з депутаттарының арасынан Палата депутаттары жалпы санының кө пшілік даусымен жасырын дауыс беру арқ ылы Мә жіліс сайлағ ан Тө рағ а басқ арады. Мә жіліс Тө рағ асының қ ызметіне кандидатураларды Палатаның депутаттары ұ сынады.