Шаруашылығы. 20 страница

118.ХХ ғ. 20-30-жылдары ғ ылым ошақ тарының пайда болуы. Ғ алым кадрлардың қ алыптаса бастауы.. Барлық елдегі бала/ғ а міндетті 4сыныптық басатуыш білім беру жө ніндегі заң жү зеге аса бастады. Ынтасы бар/ одан ә рі 7жылдық, 10жылдық мектепте оқ уына болатын болды. Алғ ашқ ы жыл/ы бұ л заң қ иыншылық пен орындалды. Кө п қ аржы к.к болды, барлық елді мекен/ мен ауыл/да мектеп ү йін салып, оларды қ ұ рал-жабдық /мен қ амтамсыз ету қ ажет болды.20ж/ң орта кезінде респ.да қ азақ, орыс тіл/нде оқ ытатын мектеп/і жұ мыс істеді. Халық ағ арту жұ мысы едә уір ілгері басты. Мектеп/ сал.п, интернат/ саны кө бейді. Ана тілінде оқ улық / кө птеп шығ арыла бастады, бастауыш, орталау мектеп/ мен орта мектеп/ң жоғ ары сынып/н нығ айтуғ а аса кө ң іл бө лінді. Респ.ғ а арнаулы орта білімі ә рі мамандығ ы бар кадрлар ө те қ ажет болды. Сондық тан да 20ж/ң басынан бастап-ақ техникум/ ашыла бастады. Алдымен педогог.қ техникум/ ашылды. Осы жылы ауыл шару.ғ ы, ө неркә сіп, дә рігерлік мамандық / беретін 11техникум жұ мыс істеді. 1928ж Қ аз.ғ ы тұ ң ғ ыш жоғ. оқ у орны – Қ азақ педагогика институты ашылды. Іле-шала жыл сайын жоғ. оқ у орын/ы: Орал ж/е Қ ызылорда пединститут/ы, малдә рігерлік-зоотехникалық, ауыл шару.ғ ы, медицина институт/ы ашылды. 1934ж Қ азақ Мемл.к университетінің ашылуы мә дени маң ызы зор оқ иғ а болды. Респ.да инженер-техник кадр/ даярлаудың негізін салғ ан қ азақ кен-металлургия институты Алматыдағ ы қ азақ университетімен бір мезгілде ашылды. Орал, Семей, Петропавл, Шымкент, Ақ тө бе, Қ арағ анды ж/е Қ останай қ ала/нда мұ ғ алім/ институт/ы ашылып, олар кейіннен педагогика институт/на айналды.Ұ лы Отан соғ ысы қ арсаң ында Қ аз.да 20жоғ оқ у орны, 118орта арнаулы оқ у орны жұ мыс істеп, оларда 40мың дай адам білім алды. Қ ысқ а мерзім ішінде жоғ ары білімді 10мың дай ж/е орта білімді 20мың дай маман даярланды. респ.ң жоғ оқ у орын/да орталық тағ ы жоғ оқ у орын/ы мен ә скери мекеме/ң мың дағ ан ө кіл/і педагогтік ж/е ғ ылыми зерттеу жұ мыс/н жү ргізді. Респ.ның жоғ ары мектебінің дамуына С.Асфендияров, Т.Жү ргенов, С.Сейфуллин, А.Байтұ рсынұ лы, О.Жандосов, М.Ә уезов, Қ.Жұ банов ж/е басқ а да қ азақ халқ ының ғ ылым мен мә дениет қ айраткер/і зор ү лес қ осты. Кен, қ аржы, мұ най, ауыл шару.ғ ы тасымал техникум/ы ашылды. Ауыл шару.да, денсаулық сақ тауда, ағ арту ісінде ұ лт зиялы/ы ө сіп қ алыптасты. Алайда халық шару.да ғ ылыми-техн.қ кадр/ң жетіспеушілігі айқ ын сезіліп тұ рды. Жоғ. оқ у орын/ы мен арнаулы оқ у орын/дағ ы оқ у-тә рбие жұ мысы респ.дағ ы ө неркә сіптің шикізаттық сипатына бейімделді. Мә селен, ө неркә сіптің машина жасау сияқ ты сала/ы бой/ша инженер кадр/ тым аз дайындалды. Оның есесіне орта мектепті бітіруші/ң, ә сіресе қ азақ жас/ң ә лі де аздығ ы жоғ оқ у орын/ндағ ы қ абылдау кезінде байқ алып тұ рды.

119. ХХ ғ. 20-30-жылдары ә дебиет пен ө нердің дамуы. Рес-а алғ ашқ ы/дың бірі болып ұ лттық ә д-т пен мә д-і дамыту жә не насихаттау ісімен айналысқ ан Тү ркістан ө лкесіндегі «Талап» қ оғ амы. Басқ арманың қ ұ рылтайшысы жә не жетекші/і жазушы М.Ә уезов, этнограф Ә.Диваев, профессор/ Х.Досмұ хамедов, А.Шмидт, Н. Архангельский, М. Тынышпаев, М. Есболов, И. Тоқ тыбаев, Қ. Тыныстановтар болды. Қ оғ ам Жарғ ысының жобасын Тү ркістан ағ арту ісі жө ніндегі халық комиссариаты мем-к ғ алымдар кең есі бекітті. 1923ж 4 желт-ы «Талап» қ -ң мақ саты мен қ ызмет шең бері тө мендегідей болды: 1қ азақ ә д тілінің, терминологиясы мен орфографиясы, т.б. мә селе/ін қ арастыру; 2ұ лттық ө нерді зерттеу; 3қ азақ халқ ының тарихы мен тұ рмысын зерттеу; 3қ азақ мектеб/інде оқ ыту мә селе/ін қ арастыру; 4қ азақ ғ ылыми қ ызметкер/і мен қ азақ ө нері қ айраткер/іне кө мек кө рсету. Қ -м қ ұ рамына А.Байтұ рсынұ лы, М.Жұ мабаев, Ж.Аймауытов, М Дулатұ лы, Қ.Кемең геров, т.б Коммунистік партия тарапынан идеологиялық бақ ылаудың кү шеюіне байланысты кө птеген ә д ө кілдері қ удалауғ а тү се бастады. 1937—1938ж қ уғ ын-сү ргін барысында қ азақ ә д-і ө зінің бетке ұ стар ө кіл/інен айырылды. 20-30ж қ азақ кең ес ә д-е проза, драматургия жә не ә деби сын сияқ ты жаң а жанрлар дамығ ан кезең болды. І.Жансү гіров«Жолдастар» романын жазды, С.Мұ қ анов «Байдың ұ лы», «Достар», «Ботагө з» роман/ын тудырды. Қ азақ драматургиясын дамытуда М.Ә уезовтің рө лі зор. 1928ж Қ азақ АКСР Ағ арту халкомы Қ аз-н, Сібір жә не Урал суретшілерінің жылжымалы кө рмесін ұ йымдастырды. 1932ж жарық кө рген «Ә деби-кө ркем ұ йымдарды қ айта қ ұ ру туралы» қ аулығ а сә йкес рес-а 1933ж Суретші/ одағ ы қ ұ рылды. 1934ж 8 мамырда Мә скеудегі Шығ мә д-і мұ ражайында «Кең естік Қ аз-н ө нері» кө рмесі ашылды. Онда Н.Крутильников, Қ.Қ ожық ов, Ө.Исмаилов, т.б. суретші/дің шығ арма/ы қ ойылды. 1935ж «Қ аз-ы Кең ес ө кіметіне 15жыл» кө рмесінің базасында Қ азақ мем-к Кө ркем ө нер галереясы қ ұ рылды. Ә бубә кір Исмаилов қ азақ бейнелеу ө нерінің алғ ашқ ы ө кіл/інің бірі. 1927ж ол Бейсембай Сә рсенбаев екеуі Омбыдағ ы Врубель атындағ ы кө ркем ө нер училищесінің жанынан қ азақ жас/ы ү шін ашылғ ан біржылдық студияғ а тү седі. Келесі жылы ол Мә скеуге оқ уғ а жіберіледі. XXғ 20ж соң ына қ арай Ә.Қ астеевтің де шығ армашылық жолы басталады. Қ азақ музыка мә д-н зерттеу жә не насихаттау ісінде қ азақ музыка фольклорын қ ажымай жинаушы сазгер Александр Викторович Затаевичтің (1869—1936) рө лі ү лкен.Орынборғ а 1920ж келген ол 3 жыл ішінде 1500-ден астам қ азақ ә н/і мен кү й/ін жазып алды. Респ-а ү кіметі А.В.Затаевичтің ең бегін жоғ ары бағ алап, оғ ан 1923ж 9 тамызда Қ азақ АКСР-нің Халық ә ртісі атағ ын берді. Ол барлығ ы — 2300 шығ арма жазып алғ ан, оның ішінде ұ йғ ыр, дү нген, ө збек, қ арақ алпақ, татар, кә ріс ұ лттық музыка/ы да бар. «Қ азақ халқ ының 1000 ә ні» деген алғ ашқ ы жинағ ы 1925ж Орынборда, ал «Қ азақ халкының 500 ә ні мен кү йі» деген екінші жинағ ы 1931ж Алматыда жарық кө рді. Ол жинағ ан қ азақ халқ ының бай муз-қ қ азынасы дү ние жү зі елдерін Қ аз-ң ө зіндік музыка ө нерімен таныстырды. Қ азақ театрының 1-ші труппасы студенттік кө ркемө нерпаз/ ү йірмесі мү ше/інен жә не белгілі халық ө нері кө сіпқ ой орындаушы/ынан қ ұ рылды. Бұ лар — Қ алибек Қ уанышбаев, Серке Қ ожамқ ұ лов, Елубай Ө мірзақ ов, Ә міре Қ ашаубаев, Иса Байзақ ов, Қ ұ рманбек Жандарбеков жә не т.б. Театр Алматығ а кө шкеннен кейін труппағ а Кү лә ш Байсейітова, Қ анабек Байсейітов, Манарбек Ержанов, Қ уан Лекеров, Жү сіпбек Елебековтер қ осылды. 1926ж 13 қ аң тар кү ні М.Ә уезовтің «Ең лік—Кебек» спектаклінен ү зінді қ ойылып, одан кейін концерт берілді. Театрдың алғ ашқ ы режиссері Жұ мат Шанин еді. Ұ зақ уақ ыт бойы театрдың айқ ын шығ армашылық бейнесі болғ ан жоқ, спектакль/ концерт/мен жә не халық шығ армашылығ ы кеш/імен аралас ө ткізіліп отырды. 1927ж 3 нау-а кең ес тақ ырыбына жазылғ ан 1- пьеса — «Зарлық» пьесасы қ ойылды.

120.1937 – 1938 жж. Қ азақ стандағ ы жаппай репрессиялау шаралары жә не оның салдары. 30жж- КСРО да социялистік қ атынас/ орнығ ып болды. 1936ж –сталиндік КСРО Конституциясы жариялағ ан бюрократиялық орталық тандыру орнық ты. Елде «Социялизм жолымен тап куресі шиеленісе туседі «деген сталиндік теория устемдік етті. Жазалау орган.ң қ ызметі кү шейді.*мем.к билік органы ретінде Кең ес қ ызметі шектелді. Жазлау шара/ы іске асырылды.*жеке адамды, халық ты жер ауд*ең бекпен тузеу лагер.не қ амау * КСРОдан тыс жер.ге кудалау.1937ж8қ азанда – а.Байтурсынулы атылды.1937-38жж лаң кестік жаппай сипат алды.Ұ лт зиялы/ы «халық жаулары» деп айыпталып, сталиндік жендет.ң қ олынанқ аза тапты.Қ азақ ә дебиеті.ң негізін салушы/: С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансугуров, М.Жұ мабаев, М.Дулатов жазағ а ұ шырап ө лтірілді. Жазалау шар.ң қ ұ рбан.ы: *қ азақ тіл білімі.ң нег.н салушы –А.Байтурсынулы.*Тілтанушы ғ алым, профессор- Қ.Жұ банов*қ азақ тарихи білімі.ң нег.салушы – с.Асфендияров.*КСРО Ғ ылым Академиясы Қ азақ филиалы басшы.ң бірі – М.Тө лепов.Қ аз.да лагерь/ жү йесі қ ұ рылды: Степлаг – Далалық лагерь*Карлаг – ерекше режимді Қ арағ анды ең бекпен тү зеу лагері*ЧСИР – Отанғ а опасыздық жасағ ан/ отбасы.ң муше.не арн.н лагерь*Алжир – Отанғ а опасыздық жас.р ә йел.ң Ақ мола лагері*ГУЛАГ - Лагерьлер Бас Басқ армасы *Ү штіктер – адамнанн қ ұ рағ а комиссия *БМСБ (ОГПУ)- Біріккен мем.к саяси басқ арма *Степлаг пен Алжирде зардап шеккендер: Сейфуллин.ң, Жургенов.ң, Қ ожанов, ң ә йел.і, Рысқ ұ лов.ң ә йелі ме қ ызы.Социалистік қ ұ былысты бұ рмалағ ан жеке адамғ а табыну идеологиясы.ң зардап.ы: * Сталинизм.ң идеологиялық аппараты халық /.ң тарихи зердесін жоюғ а бағ ытталды.*Ұ лт зиялы/.ң кө рнекті ө кіл/н қ ырып-жойды.101мың қ азақ стандық ГУЛАГ-қ а жабылып, 27 мың нан астамы атылды.»Халық жау/ң «40мың ы кейін ақ талды.Сталиншілдік.ң басты қ ылмысы: *ә міршіл-ә кімшіл жуйені қ олдану*лагерьлер жуйесін қ ұ ру *халық /ды кү штеп кө шіру *азамат.ң қ ұ қ ық /ы мен бостандық /н бұ зу.31мамыр – Ұ лттық аза кү ні болып белгіленді.

121.Республика ө мірін соғ ыс талабына сай қ айта қ ұ ру. Ұ лы Отан соғ ысының алғ ашқ ы жылдарынан бастап Қ азақ стан экономикасы ә скери бағ ытқ а кө шірілді(милитарландырылды). Оралда жедел байланыс торабы жасалып, оның Атырау, Астрахань, Орынбор, Куйбышев желілері тартылды. Атырауда ә скери тең із базасы жасалды.Соғ ыстың 1-ші кү нінен-ақ Қ азақ стан оның арсеналдарының біріне айналды. Қ арағ анды шахтерлері ерен ең бек етті. 4 жыл ішінде олар 34 млн. тонна кө мір шығ арды, бұ л бассейннің ө мір бойы шығ арғ анынан 3 млн. тонна артық еді. Орал-Ембі мұ найлы ауданының кә сіпорындары сұ йық отын шығ аруды 39%-ке арттырды, электр қ уатын ө ндіру 2 есе дерлік ө сті. Республика мыс(35 %), қ орғ асын(85%) ө ндірудегі жетекші орнын сақ тап қ алды. Шығ ыс Қ оң ырат молибден, Жезді марганец, Донск хромит кеніштері, Ақ шатау молибден-вольфрам, Текелі полиметалл комбинаттары салынды. Осылардың арқ асында Қ азақ стан молибденнің одақ тық кө лемінің 60%, металл висмутының 65%, полиметалл рудаларының 79% берді.1941-1945 жж. барлығ ы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахта жә не жеке ө ндірістер салынды. Бұ лардың қ атарына кө шіріп ә келінген, оның ішінде металл ө ң дейтін жә не машина жасайтын зауыттар қ осылды, олар миналар, снарядтар, торпедо, радиостанциялар жә не басқ а қ арулар мен ә скери техникалар шығ арды. Қ азақ стан индустриясының жалпы ө німінде металл ө ң деу мен машина жасау саласының ү лесі 1940 ж. 16-дан 1945 ж. 35%-ғ а дейін ө сті. Жалпы алғ анда республикада ө неркә сіп ө ндірісі соғ ыс жылдарында 37%-ке ө сті, бұ л соғ ыстың алдың ғ ы 4 жылдағ ы ө сімінен 2% жоғ ары.Тіпті қ ұ рғ ақ шылық болғ ан 1943 ж. ө зінде Ақ тө бе обл. «Қ ұ рман» колхозының звено жетекшісі Ш.Берсиев тарының гектарынан 202 ц. ө нім алып, дү ниежү зілік рекорд жасады. Қ ызылорда обл. «Авангард» колхозының звено жетекшісі Ы.Жақ аев кү ріштің гектарынан 172 ц. ө нім алып, дә л осындай табысқ а жетті. Қ аскелең ауданы 3 интернационал колхозының звено жетекшісі М.Мұ хамедиева қ ызылшаның гектарынан 600 ц. ө нім алды.Мал ө сірушілер де кү ш-жігерін аяғ ан жоқ. Жезқ азғ ан ауданы Амангелді атындағ ы колхоздың шопаны Ж.Мұ қ ашев жыл сайын 100 қ ойдан 180-ге дейін қ озы алып, аман ө сіріп келді. Атырау обл. «Жаң а талап» колхозының жылқ ышысы Ш.Шұ ғ аипова 1000-нан астам жылқ ыны шығ ынсыз бағ ып келді. Соғ ыс кезіндегі 1-ші қ ыста қ ары жұ қ а шө лейтті ө ң ірлерде 2, 1 млн. мал бағ ылды (24%), ал онан кейінгі жылдары 4, 4 млн. мал (46%) бағ ылды. Қ азақ стан колхозшыларының малы 1940 ж-дан 1943 ж. дейін 2, 5 есе ө скен.Соғ ыс жағ дайында қ ажетті ең аз кү ш пен қ аржы жұ мсау арқ ылы денсаулық сақ тау, халық қ а білім беру жә не мә дениет пен ғ ылым мекемелерінің жү йесі сақ талып жә не тіпті дамытылды. Барлық типтегі мектеп жү йесі ө згерген жоқ, бірақ оқ ушылар саны, ә сіресе, ауылдық жерлерде азайды. 118 техникумнан 92-сі сақ талды, бірақ оқ ушылар саны 389 адамғ а қ ысқ арды.Мә дениет мекемелері азырақ сақ талып қ алды. Кө пшілік кітапханалар 2 еседен астам қ ысқ арды, кітап қ оры ү штің біріндей азайды. Театрлардың саны бұ рынғ ы кү йінде қ алды. Ресей жә не Украина ө нер қ айраткерлерінің арқ асында, ә сіресе кинематографияда елеулі сапалық ө су байқ алды. Соғ ыс жылдары Қ азақ стан ғ ылымы қ арқ ынды дамыды. Геолог ғ алымдар жемісті жұ мыс істеді, олар пайдалы қ азбалардың 500-дей кенішін ашты жә не 150 кенішті зерттеді. 1941-1945 жж. республикада 12 ғ ылыми институт жә не олардың филиалдары ашылды, ғ ылыми қ ызметкерлердің саны 152-ден 864 адамғ а дейін ө сті.Қ азақ станның қ ару-жарақ жасауғ а ө ткізілген барлық соғ ыс заемдарының жә не ақ шалай-заттай лотореялардың қ ұ нын есептегенде республика халқ ының майдае қ ажетіне ерікті ү лесі 4700 млн. сом болды, бұ л соғ ыстың 2 жетілік тікелей ә скери шығ ынын ө теуге жететін еді.Республикада халық тан 2, 5 млн. жылы киім, оның ішінде 11, 5 мың шолақ тон, 312 мың пар киіз байпақ тү сті. 1943ж. ғ ана Қ азақ стан ө з ресурстарынан Ресейдің Краснодар жә не Ставрополь ө лкелеріне, Украинаның шығ ыс обл-рына 2700 трактор, 123 комбайн, 880 сеялка, 2500 соқ а жә не кө п мал, азық -тү лік, киім жіберді.