Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Шаруашылығы. 19 страница






 

111.1929-1931 жж. кү штеп ұ жымдастыруғ а қ арсы кө терілістер. 1927ж партияның ХҮ съезінде елді коллективтендіруге бағ ыт алуғ а шешім қ аб. Бұ л науқ ан 1929ж Сталиннің „Правда” газетінде жарияланғ ан „Ұ лы бетбұ рыс” деген мақ аласынан кейін аса қ арқ ынмен жү ргізілді. 1928ж Қ азақ АКСР Атқ ару комитеті мен халық комиссарлар Кең есінің „Бай шару.қ /ын тә ркілеу” туралы қ аулысы шық ты. Осы қ аулының негізінде 700-ге жуық ірі бай шар-ы тә ркіленіп олардың иелері қ анаушы тап ретінде атылды. Осы саясат кейіннен колхоздастыру кезінде де жалғ асып, оғ ан орта шар-р да ұ шырады. Қ аз-ы коллективтендіру аса жылдамдық пен жү ргізілді. 1928ж Қ аз-а барлық шаруа қ ожалық /ының 2% колхоз/ғ а біріксе, 1930ж. Олардың саны 50% -ке жетті. 1931 ж. О/дың саны 65% болды. Қ аз-ы коллективтендіру қ -қ халқ ының ғ асыр/дан бері қ олданып келе жатқ ан кө шпелі тұ рмысын, ә дет-ғ ұ рпын, салт-санасын ескерілместен жү ргізілді. Шар-ы еріксіз, зорлап колхоз/ғ а кіргізді. Қ азақ /ды кү штеп отырық шылық қ а кө шірді. Халық тың қ олындағ ы мал еріксіз колхозғ а тартып алынды. Бұ л іс/дің барлығ ы дайындық сыз жү ргізілгендіктен жә не қ ысқ ы жем шө птің болмауынан Қ аз-ы мал шар-ы ү лкен апатқ а ұ шырады. 1932ж ақ пан айына дейін колх./дағ ы малдың 87% -і апатқ а ұ шырады. индустрияландыру жыл/ында Ресейдің орт ауд-ы ірі қ ұ рылыс/дағ ы жұ мысшы/ды етпен қ амтамасыз ету мақ сатында малдың біраз бө лігі Ресейге жіберілгеннен кейін 1928ж дейін Қ аз-а 40 миллион мал болса 1933ж Қ аз-а 5 миллионғ а жуық қ ана мал қ алды. Қ олындағ ы кү н-кө ріс малынан айырылғ аннан кейін жә не кө птеген салық /дың салынуына байланысты қ азақ /дың ө зі де аштық қ а ұ шырады. Коллективтендіру жыл/ы жіберілген ө рескел қ ателіктердің сал/ынан 2 миллион 200 мың адам қ азағ а ұ шырады. Бұ л сол кездегі қ азақ халқ ының 49% -і еді. 1 миллионғ а жуық адам шет мем-е кетті. Қ аз-ы коллективтендіру жыл/ындағ ы жіберілген қ ателіктер тікелей жауапты адам 1925-1933ж аралығ ында Қ аз-н аймақ тық коммунистік партиясының 1-ші хатшысы болып істеген Голощекин еді. Ол жергілікті халық тың ә дет-ғ ұ рпын білместен Қ аз-а ойына келгенін істеп, елді басқ аруда командалық -бюрократиялық ә дісті қ олданды, ө зінің жеке билігін орнатты. Голощекин Қ аз-а „Кіші Қ азан” идеясын жү ргізді. Оның бұ л идеясына Рысқ ұ лов, Нұ рмақ ов, Сә дуақ асов, Тө регожин сияқ ты қ айраткер/ қ арсы шық ты. Бірақ Голощекинді Сталин қ олдап отырды. Қ аз-ы аштық жә не оның себе/і туралы Т.Рысқ ұ лов Сталинге бірнеше рет хат жазды. Зорлап ұ жымдастыру салық тың кө п салынуы жә не Кең ес ө кіметінің мұ сылман дініндегі мешіт/ді жауып тастауы, мұ сылман ә дет-ғ ұ рып/ына тиым салуы халық тың наразылығ ын туғ ызды. 1929-1932ж ар-да Қ аз-ң кө птеген аймақ /ында шар-р кө тер-і болды. Алғ ашқ ы осындай кө т-ң бірі Қ аз-ң оң т Бостандық ауданында басталды. Кө т-с Қ останай округінің Бетпақ қ ара ауд-а, Оң т-і Созақ ауд, Қ ызылқ ұ мда, Ырғ ызда, Маң ғ ыстауда, Қ арақ алпақ станда ірі шар-р кө терілістері болды. Бұ л кө т-і Кең ес ү кіметі арнайы ә скери бө лімдер кү шімен басып, оғ ан қ атысқ ан/ы қ атаң жазағ а тартты. 5551 адам сотталып, олар/ 883-і атылды.

112.1931-1933 жылдардағ ы аштық тың себептері, экономикалық жә не демографиялық салдары. Ұ жымдастыру саясатының зардаптары қ азақ халқ ының басына ү лкен апат ә келді. Кө шпелі қ азақ мал шаруашылық тарын кү штеп отырық шыландыру ж\е ұ жымдастыру Қ азақ стан экономикасын қ ұ лдыратып тө мен тү сіріп жіберді. Кү шпен ұ жымдастырылғ ан ж\е материялдық жағ ынан ө те ә лсіз шаруашылық тар кү йзеліске ұ шырап, нә тижесінде 1932-33жылдары халық аштық қ а ұ шырады. Бұ л кез сонымен қ атар 1932-33ж қ уаң шылық пен тұ спа.тұ с келді. Осындай елді арылмас сорғ а душар еткен қ олдан жасалғ ан қ астандық пен табиғ аттың рақ ымсыздығ ынан осы екі жылда республикада аштық тан ө те кө п адам қ ырылып, қ азақ елі орны толмас қ айғ ы мен қ азағ а ұ шырады: 1млн 750мың адамынан, яғ ни қ азақ ұ лтының 49%нан айырылды. Р.да тұ ратын басқ а халық тарда сан жағ ынан кеміді. Сол кездегі мә ліметке қ арағ анда аштық жайлағ ан аудандарда халық баудай тү сіп қ ырылғ ан. Аштық тан ө лген адамдарды жинап, кө муге мү мкіндік болмағ ан. Аштық тың салдарынан адам етін жеу фактілері де кө п болғ ан. Осындай жантү ршігерлік кө ріністер туралы мә ліметтерді зериттеушілер тә уелсіздік алғ аннан кейін архив қ ойнауынан алып жариялады. аштық қ а ұ шырағ ан қ азақ тар босқ ын болып, елден шет аймақ тарғ а ү дере кө шті. Қ.нан шет аймақ тарғ а кеткен қ азақ босқ ындарының ауыр да жанкешті тұ рмысы туралы да деректер жеткілікті. Зерттеушілер 1930-1932ж шетелге кеткен қ азақ тар санын, қ айтып келгендерді шығ арып салғ анда 1.3млн адамғ а жеткізеді.Қ азақ тардың аштық тан қ ырылуы ж\е аймақ тарғ а ү дере кө шуі нә тижесінде халық саны кү рт азайды, яғ ни демографиялық апатқ а ә келді. мысалы, 1937ж бас.халық шаруашылығ ы есебінің бастығ ы М.Саматовтың Л.Мирзоянғ а берген мә ліметі бойынша 1930ж 1маусымы мен 1933 1маусымы аралығ ында халық саны 2есеге кеміген.

113.Т.Рысқ ұ ловтың Сталинге хаты. «Бесеудің хаты». Қ азақ халқ ының ауыр жағ дайын Қ ызыл крест ж\е Қ ызыл жарты ай қ оғ амының баяндама хаттарынан ж\е Ресейдің басшы мемлекет қ айраткерлері ретінде жергілікті жерлерден Мә скеуге келіп тү скіп жатқ ан басқ а да мә ліметтерден хабардар болғ ан Т.Рысқ ұ лов, кө п кешікпей.ақ Сталинге хат жазады.................. Аштық қ а байланысты жоғ арғ ы партия мен ү кімет басшыларына жазылғ ан хаттар қ атарын О.Исаевтің " Бесеудің хаты" толық тырады.......................Ауыл шаруашылығ ын кү штеп ұ жымдастырудың осындай зардаптары сталиндік басшылық ты біраз сескендірді. 1932ж 17қ ыркү йекте " Ауыл шаруашылығ ы туралы" қ аулы қ абылданып, Қ азақ стан мал шаруашылығ ындағ ы " Кемшілікті тү зету" бағ ыты белгіленді. Алайда қ аулы ө лкелік комитеттің жү ргізген саясатын айыптамады, тіпті, ол қ аулыда аштық туралы бір сө з жоқ. Қ аулы егіншілік аудандарында жеке меншікте 2-3бас сиыр, 10-20бас қ ой, ал мал шаруашылығ ы аудандарда 100бас қ ой, 8-10бас ә рә қ ара, 3-5тү йе, 8-10жылқ ығ а дейін ұ стауғ а рұ қ сат берді. Қ азақ станда 624ферма таратылды. Жойылғ ан тауарлы фермалардан 216370бас мал колхозшылардың ө зіндік шаруашылық тарына берілді. Колхоздар мен совхоздардан 680мың бас мал шаруалардың жеке меншігіне сатылды.

114.Қ азақ стандағ ы социалистік индустрияландырудың ерекшеліктері, нә тижелері жә не олқ ылық тары. Индуст-ң басталуы. Қ -ғ ы индус-у ісі уақ ыты жағ ынан КСРО халық шаруашылығ ын дамыту-ң 1-ші 5-жылдығ ымен (1928-2932 жж.) тұ тас келді ж/е мейлінше қ иын жағ дайғ а ө тті. Ол кезде халық шар-н қ алпына келтіру ә лі де аяқ талмағ ан еді. Тұ тас алғ анда ө неркә сіп ө ндірісі соғ -қ а дей-гі дең гейі-ң 61% - ына ғ ана жетті. Ө неркә сіптен Орал – ембі ө ң іріндегі бірнеше мұ най кә сіпшілік-і, Орт Қ -ғ ы кө мір ө ндіретін шағ ын шахта-р ж/е Алтайдағ ы қ уаты шамалы тү сті металлургия кә сіпорын-ы ғ ана бар еді. Қ -ң байлық қ а толы кең -байтақ ө лкесі тур жинақ тағ ан ғ ылыми білім кө п емес–ті. Байланыс ж/е тасымал қ ұ рал-ы нашар дамығ ан нашар дамығ ан еді. Қ -н эконом-да ауыл ш-ғ ы басым бол-тан, ЖЭС жағ дайындағ ы ө згеріс-ң ә сері ә лі сезіле қ оймағ ан болатын.Халық ш-ғ ы ауыр ө неркә сіп-ң жетекші сала-ын дамытуды, шахта-р мен кегіш-ді толық іске қ осуды, жергілікті ө неркә сіп орындары-ң ескі-ін қ алпына келтіріп, жаң а-ын салуды, халық ш-ғ ының мұ қ тажына қ ажетті теміржол-р мен тех-қ байл қ ұ рал-ын орнық тыруды талап етті. Бұ ғ ан жерг-ті халық ө кіл-ін кең інен тарту арқ жұ мысшы табы мен ө ндірістік - тех-қ зиялы қ ауымды қ алыптастыру қ ажетті болды.Инд-у ү діресі басқ ару жү йесіне ә міршіл-ә кімшіл басқ ару ә дісі-ң енг-мен байланысты еді. 1925-1933ж-р ар-да билік басында болғ ан бұ р-ғ ы кә сіпқ ой революционер Ф.И.Голощекин капиталистік емес даму жағ д-ғ ы социализм-ң теоретигі рө лін атқ аруғ а тырысып, Сталин-ң қ атаң бағ ытын жақ тап, аймақ тық кө семшілдік идеясын ұ станды.Жергілікті партия – кең ес ж/е шарушалық кадр-ң (С. Сә дуақ асов, Ж.Мың баев) Инд-ды жү зеге асыру бар-да ө лке эконом-да сақ талып отырғ ан отрашылдық қ ұ рылымын қ айта қ арау қ ажеттігі тур орынды ұ сыныс-рын: «жерг-ті ұ лтшылдық кө рініс-і» деп қ аб-ды.Қ -да Ин-у ісі болашақ ө неркә сіп ү шін қ ажетті табиғ и байлық -ды зерттеуден басталды. КСРО Ғ А 1920ж-ң соң ы–1930ж-ң басында кө птеген кө рнекті ғ алымдар-ң қ атысуымен ұ йымдастырғ ан кешенді экспедиция-р жү ргізген зерттеу-р іс жү зінде респ-ң бү кіл аумағ ын қ амтыды. Орт Қ -ң Минерал-шикізат байлық -ын академик Н.С.Курнаков басшылық еткен геолог-р мен геофизиктер-ң ү лкен тобы зерттеді. Ол топ ө з зерттеу-ң нә т-де Қ азақ Респ-сы «Кең ес Одағ ы-ң тұ тас металлогенді аймағ ы болып табылады» деген тұ жырым жасады. Кең ес билігі-ң алғ -қ ы кү н-інен бастап Орал-Ембі мұ найлы ауданын зерттеумен айналысғ ан академик И.М.Губкин бұ л кен орны – елдегі мұ найғ а аса бай обл-ң бірі деп есептеді. Жерг-ті геология-қ -іздестіру ұ йым-ы да респ-ң ө ндіргіш кү ш-ін зерттеу жұ мыс-ын жү ргізе бастады. Қ азақ -ң жас инженер-геологі Қ.И.С Жезқ азғ ан ауд-ғ ы мыс кені орын-н мұ қ ият зерттеп, ө ң ір-ң болшағ ы зор екенін дә лелдеп берді.Қ -тан индустриясы-ң жетекші объекті-і.1927ж Тү ркістан-Сібір теміржолы магистралі салына бастады. Бұ л теміржол қ ұ рылысы еліміз-ң тарихында ең бек ерлігі-ң ү здік ү лгісі ретінде енді. Теміржолды салуғ а басшылық етуші-ң ар-да белгілі зиял-р Қ.Рысқ ұ лбеков, М.Тынышбаев, т.б. болды. Оның қ ұ рылысында 100 мың дай адам- орыс, қ азақ, украин, қ ырғ ыз, дү нген, татар, башқ ұ рт-р ең бек етті. Оң мың дай қ азақ жұ мысшы-ы теміржолшы, қ ұ рылысшы, техник, жол ісі-ң шебері мамандық -ын мең герді.Солар-ң бірі – Д.Омаров қ атардағ ы жұ мысшыдан Тү рксіб теміржол-ң бастығ ына дейін кө терілді.Социалистік ең бек ірі, «Қ азақ кө лік-қ ұ рылыс» тресі-ң бастығ ы болғ ан Т.Қ азыбеков те қ атардағ ы қ ұ рылысшы-ң бірі еді. Тү рксіб жоспарда белгіленген 5 ж-ң орнына 3 ж-да салынып бітті. 1930 ж-ғ ы 28 сә уірде солт ж/е оң т учаскелері Айнабұ лақ станциясында тү йісіп, жол уақ ытша іске қ осылды, 1931 ж қ аң тарда тұ рақ ты пайдалануғ а бер-ді. Оның салынуы-ң мем-тік ж/е ә леум-экон-қ маң ызы болды. Жол Орта Азияны Сібір аудан-мен жалғ астырды, елдің шығ аудандар-ң экон-сы мен мә ден-ін ө рге басуғ а ық пал етті.Соғ -қ а дей-гі 5-жылдық тар кезінде Қ -танда Тү рксіб теміржолы, Қ арағ анды шахта-ы, Ембі-ң мұ най кә сіпшілік-і, Шымкент қ орғ асын з-ты, Балқ аш ж/е Жезқ азғ ан кен-металлургия комб-ры, Кенді Алтай мен Ащысайдағ ы полиметалл к-ры, Ақ тө бе комб-ты, т.б. салынды.Балқ аш-ң, Қ арсақ пай-ң, Жезқ азғ ан-ң тү сті метлалургия кә сіпорын-ымен бірге кө мірлі Қ арағ анды алып ө неркә сіп кешеніне айналды.Шымкент қ орғ асын зауыты-ң, балқ аш мыс балқ ыту, Лениногор «Риддер», Зырян полиметалл комбинат-ң, Ащысай, Қ оң ырат, кеніш-інің салынуы, Жезқ азғ ан кен орны-ң игерілуі тү сті метал-ны Қ -н ө неркә сібі-ң жетекші саласына айналдырды. Респ-ка ин-ң дамуында Ертіс ө ң ірі-ң ү лес салмағ ы зор болды. Қ -ң астанасы мен оң тү стігі-ң ин-лық қ уаты арта тү сті. Кенді Алтай Сібір-ң ин-лы кешенімен ұ ласты. Орал – Сібір – Қ -н ү шбұ рышы мырыш, мыс, қ орғ асын жә не басқ а да стратегиялық ө ндіру жө нінен КСРО-да жетекші орын алды. Ембі Бат Қ -ғ ы ірі мұ най ө неркә сібі базасына айналды. Қ азақ стандағ ы индустрияландырудың ерекшеліктері. Ин-у ә міршіл-ә кімшіл басқ ару жү йесі-ң ә діс-імен – директивалық жоспарлаумен, орталық -ң ә мірімен іске асырылды. Тікенек сыммен қ оршалғ ан лагерь санын кө бейту, кө шпелі-дің ғ ас-р бойы қ алыптасқ ан тұ рмыс салтын кү шпен кү йрету, халық тық дә стү р-не тыйым салу, қ арапайым бұ қ араны қ айыршыландыру мен аштық қ а ұ шрату, халық ты барынша ин-у кезені-ң мейілінше тұ рпатты сипатына айналды. Қ -ғ ы ин-у жоғ арыдан жү зеге асырылды. Негізінен, шикізат кө з-і қ арқ ынды игерілді. Респ зауыт-ы мен фабрика-ы дайын ө нім шығ армады. Қ азан тө ң к-не дей-дей, ин-у ж-ры да ө некә сіп-ң ө ндіруші сала-ы ж/е химия ө неркә сібі-ң дә стү рлі сала-ы басым дамытылды. Машина жасау, металургия, қ орғ аныс кә сіпорын-ы болмады. Энергетика базасы, қ ұ рылыс материал-ы ө неркә сібі едә уір артта қ алды. Қ -н тау-кен шикізаты-ң кө птеген тү р-ін дайындаушы база ретінде қ ала берді. Алтын ө ндіру ел-ң қ аржы жү йесін нығ айтуғ а қ омақ ты ү лес қ осты. Респ-н сирек кездесетін метал-р, мұ най, кө мір, фосфорит орт-қ а ағ ылып жатты. Қ ымбат тұ ратын дайын бұ йым-р тасып ә кетілді.Теміржол тасымалы-ң жү к айналымы, негізінен, ө лке-ң бірегей табиғ и байлық -ын Қ -ң тың жерге тасу есебінен 1913ж-ғ ы дең гейінен 21, 3 есе асып тү сті. Бұ л тур С.Сә дуақ асов кү йінішпен: “Қ -тан отар болып келді ж/е солай болып қ алды...”-деп кө рсетті. Қ -тан жан басына шақ қ анда ө неркә сіп ө німін ө ндіруде едә уір қ алып қ ойды.Қ алаландыру ү рдісі кү шейді. Ондағ ан жаң а қ ала-р мен қ ала ү лгісіндегі мекен-р ө сіп шық ты. Дегенмен жұ мысшы табы қ ұ р-ғ ы қ азақ -ң, қ ала тұ рғ ындары ар-да жергілікті халық -ң ү лесі баяу артты.

115.Қ азақ стандағ ы индустриаландырудың нә тижелері. Большевиктер инд. Бағ -н ешбір қ атнсі жоқ толық аяқ талғ ан саясат деп қ араст-ы.осы негізде қ аз.одақ тың шикізат бө лшегіне айналу к/к б-ы. Қ аз.инд саясатын жү зеге асыру ө те кү рделі б-ы.Ө лкенің ә л-к эк-қ дамуы ресейдің орт-қ ауд/мен салыс/да артта қ алғ ан.Ө лкеде соғ ыстан қ ирағ ан шар/ты қ айта қ алпына келтіру созылып кетті.Осығ ан қ арамастан больш/р қ аз/ды инд.жетекші бағ ыт белгілід.Қ.инд/ң алғ ашқ ы қ арлығ ашы Тү ркістан-сібір темірж.инд жж қ арағ анды-балқ аш, гурьев-доссор, ақ мола-қ арағ анды, жайық -жезқ азғ ан темір жолдары салынды.Инд-ру нә тижесінде негізіненшикізат кө здері жақ сы игерілді.Респ.заыттары мен фабрикалары дайын ө нім шығ армады.1933-34жж теміржол саласы мен ө неркә сіпті ө ркендету мақ сатында 500млн нан аст. Қ арсы бө лінген.Инд.дамуына кадр мә селесі маң ызды орынғ а шық ты.Бұ л мә селені шешу ү шін қ ысқ а мерзімді курстар, фаб-зауыт мектептері ашылды.Ө неркә сіп орындары шоғ ырланғ ан қ алаларда орта маманданғ ан мектептер аш-ды.Жоғ ары дә режелі мамандар дайындау ү шін рес-да жоо ашылды.Инд.зардаптары ү лкен б-ды: 1.ө лкенің эк.лық дә стү рі толық ө згерді.2.қ ала халқ ының санының артуына, қ алалардың урбанизациясына ә келді.Кө ші-қ он нә т-де демографиялық ө згерістер б-ды.4.инд-ру нә т-де ө лкедегі ұ лтаралық қ арым-қ ат. шиеленісті.

116. ХХ ғ. 20-30-жылдарындағ ы мә дени революцияның мазмұ ны, қ айшылық тары, онда большевиктік тұ жырымдаманың ү стемдік алуының салдары. Индуст-ң басталуы. Қ -ғ ы индус-у ісі уақ ыты жағ ынан КСРО халық шаруашылығ ын дамыту-ң 1-ші 5-жылдығ ымен (1928-2932 жж.) тұ тас келді ж/е мейлінше қ иын жағ дайғ а ө тті. Ол кезде халық шар-н қ алпына келтіру ә лі де аяқ талмағ ан еді. Тұ тас алғ анда ө неркә сіп ө ндірісі соғ -қ а дей-гі дең гейі-ң 61% - ына ғ ана жетті. Ө неркә сіптен Орал – ембі ө ң іріндегі бірнеше мұ най кә сіпшілік-і, Орт Қ -ғ ы кө мір ө ндіретін шағ ын шахта-р ж/е Алтайдағ ы қ уаты шамалы тү сті металлургия кә сіпорын-ы ғ ана бар еді. Қ -ң байлық қ а толы кең -байтақ ө лкесі тур жинақ тағ ан ғ ылыми білім кө п емес–ті. Байланыс ж/е тасымал қ ұ рал-ы нашар дамығ ан нашар дамығ ан еді. Қ -н эконом-да ауыл ш-ғ ы басым бол-тан, ЖЭС жағ дайындағ ы ө згеріс-ң ә сері ә лі сезіле қ оймағ ан болатын.Халық ш-ғ ы ауыр ө неркә сіп-ң жетекші сала-ын дамытуды, шахта-р мен кегіш-ді толық іске қ осуды, жергілікті ө неркә сіп орындары-ң ескі-ін қ алпына келтіріп, жаң а-ын салуды, халық ш-ғ ының мұ қ тажына қ ажетті теміржол-р мен тех-қ байл қ ұ рал-ын орнық тыруды талап етті. Бұ ғ ан жерг-ті халық ө кіл-ін кең інен тарту арқ жұ мысшы табы мен ө ндірістік - тех-қ зиялы қ ауымды қ алыптастыру қ ажетті болды.Инд-у ү діресі басқ ару жү йесіне ә міршіл-ә кімшіл басқ ару ә дісі-ң енг-мен байланысты еді. 1925-1933ж-р ар-да билік басында болғ ан бұ р-ғ ы кә сіпқ ой революционер Ф.И.Голощекин капиталистік емес даму жағ д-ғ ы социализм-ң теоретигі рө лін атқ аруғ а тырысып, Сталин-ң қ атаң бағ ытын жақ тап, аймақ тық кө семшілдік идеясын ұ станды.Жергілікті партия – кең ес ж/е шарушалық кадр-ң (С. Сә дуақ асов, Ж.Мың баев) Инд-ды жү зеге асыру бар-да ө лке эконом-да сақ талып отырғ ан отрашылдық қ ұ рылымын қ айта қ арау қ ажеттігі тур орынды ұ сыныс-рын: «жерг-ті ұ лтшылдық кө рініс-і» деп қ аб-ды.Қ -да Ин-у ісі болашақ ө неркә сіп ү шін қ ажетті табиғ и байлық -ды зерттеуден басталды. КСРО Ғ А 1920ж-ң соң ы–1930ж-ң басында кө птеген кө рнекті ғ алымдар-ң қ атысуымен ұ йымдастырғ ан кешенді экспедиция-р жү ргізген зерттеу-р іс жү зінде респ-ң бү кіл аумағ ын қ амтыды. Орт Қ -ң Минерал-шикізат байлық -ын академик Н.С.Курнаков басшылық еткен геолог-р мен геофизиктер-ң ү лкен тобы зерттеді. Ол топ ө з зерттеу-ң нә т-де Қ азақ Респ-сы «Кең ес Одағ ы-ң тұ тас металлогенді аймағ ы болып табылады» деген тұ жырым жасады. Кең ес билігі-ң алғ -қ ы кү н-інен бастап Орал-Ембі мұ найлы ауданын зерттеумен айналысғ ан академик И.М.Губкин бұ л кен орны – елдегі мұ найғ а аса бай обл-ң бірі деп есептеді. Жерг-ті геология-қ -іздестіру ұ йым-ы да респ-ң ө ндіргіш кү ш-ін зерттеу жұ мыс-ын жү ргізе бастады. Қ азақ -ң жас инженер-геологі Қ.И.С Жезқ азғ ан ауд-ғ ы мыс кені орын-н мұ қ ият зерттеп, ө ң ір-ң болшағ ы зор екенін дә лелдеп берді.Қ -тан индустриясы-ң жетекші объекті-і.1927ж Тү ркістан-Сібір теміржолы магистралі салына бастады. Бұ л теміржол қ ұ рылысы еліміз-ң тарихында ең бек ерлігі-ң ү здік ү лгісі ретінде енді. Теміржолды салуғ а басшылық етуші-ң ар-да белгілі зиял-р Қ.Рысқ ұ лбеков, М.Тынышбаев, т.б. болды. Оның қ ұ рылысында 100 мың дай адам- орыс, қ азақ, украин, қ ырғ ыз, дү нген, татар, башқ ұ рт-р ең бек етті. Оң мың дай қ азақ жұ мысшы-ы теміржолшы, қ ұ рылысшы, техник, жол ісі-ң шебері мамандық -ын мең герді.Солар-ң бірі – Д.Омаров қ атардағ ы жұ мысшыдан Тү рксіб теміржол-ң бастығ ына дейін кө терілді.Социалистік ең бек ірі, «Қ азақ кө лік-қ ұ рылыс» тресі-ң бастығ ы болғ ан Т.Қ азыбеков те қ атардағ ы қ ұ рылысшы-ң бірі еді. Тү рксіб жоспарда белгіленген 5 ж-ң орнына 3 ж-да салынып бітті. 1930 ж-ғ ы 28 сә уірде солт ж/е оң т учаскелері Айнабұ лақ станциясында тү йісіп, жол уақ ытша іске қ осылды, 1931 ж қ аң тарда тұ рақ ты пайдалануғ а бер-ді. Оның салынуы-ң мем-тік ж/е ә леум-экон-қ маң ызы болды. Жол Орта Азияны Сібір аудан-мен жалғ астырды, елдің шығ аудандар-ң экон-сы мен мә ден-ін ө рге басуғ а ық пал етті.Соғ -қ а дей-гі 5-жылдық тар кезінде Қ -танда Тү рксіб теміржолы, Қ арағ анды шахта-ы, Ембі-ң мұ най кә сіпшілік-і, Шымкент қ орғ асын з-ты, Балқ аш ж/е Жезқ азғ ан кен-металлургия комб-ры, Кенді Алтай мен Ащысайдағ ы полиметалл к-ры, Ақ тө бе комб-ты, т.б. салынды.Балқ аш-ң, Қ арсақ пай-ң, Жезқ азғ ан-ң тү сті метлалургия кә сіпорын-ымен бірге кө мірлі Қ арағ анды алып ө неркә сіп кешеніне айналды.Шымкент қ орғ асын зауыты-ң, балқ аш мыс балқ ыту, Лениногор «Риддер», Зырян полиметалл комбинат-ң, Ащысай, Қ оң ырат, кеніш-інің салынуы, Жезқ азғ ан кен орны-ң игерілуі тү сті метал-ны Қ -н ө неркә сібі-ң жетекші саласына айналдырды. Респ-ка ин-ң дамуында Ертіс ө ң ірі-ң ү лес салмағ ы зор болды. Қ -ң астанасы мен оң тү стігі-ң ин-лық қ уаты арта тү сті. Кенді Алтай Сібір-ң ин-лы кешенімен ұ ласты. Орал – Сібір – Қ -н ү шбұ рышы мырыш, мыс, қ орғ асын жә не басқ а да стратегиялық ө ндіру жө нінен КСРО-да жетекші орын алды. Ембі Бат Қ -ғ ы ірі мұ най ө неркә сібі базасына айналды. Қ азақ стандағ ы индустрияландырудың ерекшеліктері. Ин-у ә міршіл-ә кімшіл басқ ару жү йесі-ң ә діс-імен – директивалық жоспарлаумен, орталық -ң ә мірімен іске асырылды. Тікенек сыммен қ оршалғ ан лагерь санын кө бейту, кө шпелі-дің ғ ас-р бойы қ алыптасқ ан тұ рмыс салтын кү шпен кү йрету, халық тық дә стү р-не тыйым салу, қ арапайым бұ қ араны қ айыршыландыру мен аштық қ а ұ шрату, халық ты барынша ин-у кезені-ң мейілінше тұ рпатты сипатына айналды. Қ -ғ ы ин-у жоғ арыдан жү зеге асырылды. Негізінен, шикізат кө з-і қ арқ ынды игерілді. Респ зауыт-ы мен фабрика-ы дайын ө нім шығ армады. Қ азан тө ң к-не дей-дей, ин-у ж-ры да ө некә сіп-ң ө ндіруші сала-ы ж/е химия ө неркә сібі-ң дә стү рлі сала-ы басым дамытылды. Машина жасау, металургия, қ орғ аныс кә сіпорын-ы болмады. Энергетика базасы, қ ұ рылыс материал-ы ө неркә сібі едә уір артта қ алды. Қ -н тау-кен шикізаты-ң кө птеген тү р-ін дайындаушы база ретінде қ ала берді. Алтын ө ндіру ел-ң қ аржы жү йесін нығ айтуғ а қ омақ ты ү лес қ осты. Респ-н сирек кездесетін метал-р, мұ най, кө мір, фосфорит орт-қ а ағ ылып жатты. Қ ымбат тұ ратын дайын бұ йым-р тасып ә кетілді.Теміржол тасымалы-ң жү к айналымы, негізінен, ө лке-ң бірегей табиғ и байлық -ын Қ -ң тың жерге тасу есебінен 1913ж-ғ ы дең гейінен 21, 3 есе асып тү сті. Бұ л тур С.Сә дуақ асов кү йінішпен: “Қ -тан отар болып келді ж/е солай болып қ алды...”-деп кө рсетті. Қ -тан жан басына шақ қ анда ө неркә сіп ө німін ө ндіруде едә уір қ алып қ ойды.Қ алаландыру ү рдісі кү шейді. Ондағ ан жаң а қ ала-р мен қ ала ү лгісіндегі мекен-р ө сіп шық ты. Дегенмен жұ мысшы табы қ ұ р-ғ ы қ азақ -ң, қ ала тұ рғ ындары ар-да жергілікті халық -ң ү лесі баяу артты.

117. ХХ ғ.20-30-жылдарындағ ы сауатсыздық пен кү рес. Халық қ а білім беру жү йесінің қ алыптасуы. Кең ес ө кіметі-ң алғ.қ ұ н/рінен бастап мә дени қ ұ рылыс мә селесімен халық ағ арту бө лім/рі айналыса бастады. Барлық мә дени революция міндет/р-ң ішінде сауатсыздық ты жою жө ніндегі шара/р ерекше мә нге ие болды. 1919 ж.26 желтоксанда РКФСР ХКК қ абылдағ ан «РКФСР халық /ры арасында сауатсыздық ты жою туралы» Декреті бұ л мә селе б-ша негізгі міндет/рді белгілеп берді. 1919-1923 жж Қ аз-нда сауатсыздық ты жою науқ анын бастау барысында мынадай кедергі/р-ң бар екендігі байқ алды: Халық ты оқ ытуғ а жарайтын маман кадр/р-ң жетіспеуі; Жаң а окулық /р-ң жоқ тығ ы ж.е жазу қ ұ рал/р-ң жеткіліксіздігі; Қ ала/рда ә сіресе ауыл-қ жер/рде білім беру орган/р-ың материал-қ -техника-қ базасы-ң ә лсіздігі. 1924 ж.ң ақ пан айында Қ аз-нда Бү кілодақ -қ «Сауатсыз-қ жойылсын» қ оғ ам-ң бө лімшесі қ ұ рылды. «Сауаташқ ыш» газет.ң бетінде жекелеген топ/р ү шін сабак ө ткізу жоспары жарияланып тұ рды, сауатсыздық ты жоюшы-мұ ғ алім/р даярлайтын қ ысқ а мерзімдік курс/р ашылды. 1930 ж.11 акпанда Қ аз ОАК-і «Қ азақ АКСР-інде хал-ң сауатсыздығ ын міндетті тү рде жою туралы» қ аулы қ абылдады. Жою мерзімі 1-ші 5жылдық тың аяғ ы болып белгіленді. Шара/рды жү зеге асыру-ң жоспары жасалды ж.е сауатсыздық ты жоюғ а арн. қ аржы қ оры қ ұ рылды. 1931 ж республикада шалғ ай аудан/рғ а мә дени жорық ұ йымдастырылды. Комсомол ж.е пионер ұ йым/ры оғ ан белсене атсалысты. Алайда елде сауатсыздық ты жою ісі тіпті 1935 ж, мә дениет майданы қ ызмет/р/рі.ң съезі ө ткенге дейін аяқ талмады. Осы съезден кейін республикадағ ы сауатсыздық ты жою жұ мысы ө зі.ң соң ғ ы кезең іне аяқ басты. қ азақ АКСР Ағ арту халкомы жанынан ересек халық қ а білім беру басқ армасы қ ұ рылып, о-ң ішінде сауатсы/р мен шаласауатты/р мектебі бө лім/рі ашылды. 1939 ж.Қ азақ стан халқ ы-ң жалпы сауаттылығ ы 76, 3%-ғ а жетті. Жаң а мектеп/р ашу Кең ес ө кіметі-ң алғ.айл/рында-ақ қ олғ а алынды. 1918 ж.21 қ аң тарында РКФСР ХКК-нің «Шіркеуді мемл.т пен мектептен ажырату» туралы Декреті шық ты. Қ аз-нда мектеп/рді басқ ару жергілікті кең ес/р-ң қ олына кө шті. 1921 ж.18 қ аң тарда Орынборда халық қ а білім беpy жө ніндегі 1-ші жалпық азақ -қ конференция б.п, онда республикадағ ы халық қ а білім беру ісін ұ йымдастыру міндет/рі айқ ындалды.XX ғ.20-ж.орт. қ арай Қ аз-нда білім беру жү йесі қ алыптасты: Қ аз-нда кең ес.к мектеп/р жү йесін қ ұ рудағ ы негізгі қ иыншылық /р: 1. мектеп ү й/рі-ң жоқ тығ ы; 2.арнаулы білімді маман мұ ғ алім/р-ң жетіспеуі; 3.2-3 ауысыммен оқ ыту; 4.ұ лттық тілдегі оқ улық /р.ң жетіспеуі, ескі, революцияғ а дейінгі оқ улық /рды пайдалану; кө шпелі қ азақ ауыл/рында мектеп/р ашу ерекше мә нге ие б.ды.Осы ө зекті мә селені шешу жолында республикада бірқ атар шаралар қ арастырылды: 1. Қ ала/рда мектепке жарамды деген ү й/р мемл-т меншігіне алынды; 2. жаң а мектеп ү й-рін салу қ олғ а алынды. 3.Қ азақ АКСР Ағ арту халком-ң академия-қ орт.оқ улық /р мен бағ дарлама/р жасауғ а кірісті; 4.педагог.к курс-р мен мұ ғ алім-р білімін жетілдіру институт/рында оқ ытушы кадр/рын даярлау қ олғ а алынды; 5.ауыл кедей/рін оқ ыту мә селесін шешу ү шін интернат тү ріндегі коммуна-мектептер қ ұ рылды; 6.қ аз.ауыл/рында жылжымалы маусым.қ жарт.жабдық талғ ан мектеп/р ашылып, о/р оқ у жылы қ ысқ артылғ ан жә не жең ілдетілген оқ у бағ дарламасымен қ амтамасыз етілді. Сауатсыздық пен кү рес барысында сол мезгілге шейін пайдалануда келген араб графикасын латын графикасымен алмастыру мә селесі қ ойылды. РКФСР-дің ұ лт/р ісі жө ніндегі халық комиссариаты 1923 ж.араб карпіне реформа жасау жө ніндегі комиссия қ ұ рды. бұ л комиссия Ұ ш мә селе бойынша жұ мыс жасады: Жазуы жоқ халық /р Ү шін жазу даярлау; Ө з жазуы бар халық /рды латын ә рпіне кө шіру; Тү ркі жазуын реформалау. 1926 ж.наурыз айында Бү кілодақ тық тұ рколог/р съезі ө тіп, тү ркі тілдес халық /р жазуынлатын графикасың а кө шіру мә селесі қ аралды Латын қ арпіне кө шу ісіне сол кездегі қ аз.АКСР халық ағ арту халкомы А. Байтурсынұ лы қ арсы шық ты. Ә. Бө кейханов пен А.Байтурсынұ лы араб жазу-ң кейбір белгі/рін жең ілдетуді ұ сынды. Араб ә ліпбиін қ алдыруды жақ таушы/р латын қ арпін қ олдануғ а кө шу-ұ лт.қ мә дениетке жасалғ ан қ астан.қ екендігін айтты. О/р Қ аз-нда тек еуропа-қ /рғ а тә н жаң а ә ліпбиге кө шу қ ажет, бірақ оғ ан олі жағ дай пісіп-жетілген жоқ деп есептеді. Алайда біртұ тас мә дениет кең істігін орнық тыру міндетін ұ станғ ан кең ес басшылығ ы республика ө кіл/рі-ң пікірімен санаспады. Жаң а ә ліпби жасау жө ніндегі комиссия қ ұ рылып, ол 1928 ж.кү зінде латын қ арпі негізіндегі қ азақ ә ліпбиі-ң жобасын ұ сынды. латын қ арпіне тү гел ауысып болғ анша араб графикасы пайдаланыла тұ ратын болды. Полиграфия-қ техника латын алфавитімен жабдық тала бастады.Бұ л газет, окулық тар, ә дебиеттер шығ аруды жең ілдетті. Республика бір мезгілде екі ә ліпбиді, яғ ни: қ аз.тілі ү шін-латын, орыс тілі ү шін-кириллицаны қ олданатын болды.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.