Шаруашылығы. 17 страница

100. «Соғ ыс коммунизм» саясатының Қ азақ станда іске асырылу ерекшеліктері. Азамат соғ ысы ү кімет ү шін кү рестің жалғ асы болды, сол себепті де революция мен азамат соғ ысы арасында ешбір дә л шекара болғ ан емес. Кең ес ү кіметінің белсенді ә рекеттеріне қ арамастан, Қ азақ станда азамат соғ ысының ошақ тары ө те тез пайда болды: 1917 ж. қ арашаның аяғ ында Орынборда атаман Дутовтың басшылығ ымен ақ гвардия ә скерлері Орынбордағ ы Кең ес кү штерін шегіндіріп, билікті басып алды. Сол айда Жетісуда казак ә скерлері кең есінің “ә скери ү кіметі” жә не революцияғ а қ арсы ошақ Оралда да қ ұ рылды. Қ ұ рылғ ан облыстық ә скери ү кімет кө п ұ замай жергілікті кең есті таратып, ө кіметті басып алды. Сө йтіп, Верныйда жә не Орал қ алаларында ақ гвардия диктатурасы орнатылды. Бұ л ү ш “ә скери ү кімет” Қ азақ станда кең ес ө кіметіне қ арсы қ озғ алыстың басты кү ші болып табылды. Олар ақ гвардиялық офицерлерге, ауыл-село шаруаларына сү йенді жә не меньшевиктер мен “Алаш” партиясының жетекшілерінен қ олдау тапты. Жоғ арыда атап кө рсеткендей 1918 жылдың кө ктемінде кең естік билік тарапынан тү сінушілік пен қ олдау табудан кү дер ү зген Алашорда, енді большевиктерге қ арсы ымырасыз кү рес жү ргізуге ұ йғ арып, Сібір Уақ ытша ү кіметі (Омбы) мен Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысы мү шелерінің (Комуч) Самар комитеті қ олдауына сү йеніп, Алаш автономиясын жү зеге асыруғ а кірісті. Сө йтіп, азамат соғ ысының бастапқ ы кезең інде алашордашылар ақ тармен одақ тасып, қ ызылдарғ а қ арсы соғ ысты. 1918 ж. шілде мен тамызында Ә.Бө кейханов, Ә.Ермеков пен ә скери бө лім мең герушісі капитан Қ. Тоқ тамысов Самар мен Омбыда Комуч пен Сібір уақ ытша ү кіметтері ә скери ведомстволары ө кілдерімен кездесіп, Алаш орданың қ арулы кү штерін қ ұ ру жө нінде келіссө здер жү ргізді. Алаш орда Батыс бө лімінің басшылары Халел мен Жаһ анша Досмұ хамедовтар Комуч арқ ылы Самарадан 600 винтовка мен пулемет алды жә не таяу уақ ытта 2000 адамнан қ азақ отрядтарын ұ йымдастыруғ а уә де береді. Торғ ай тобына 300 берданка мылтығ ы, 20000 патрон, ә скери киім-кешек бө лінді. Дутовтың кө мегімен екі атты полк: біріншісі - Қ останайда, екіншісі – Ырғ ызда қ ұ рыла бастады. 1918 жылы тамызда Семей қ аласында қ ұ рамында 38 офицері мен 750 жауынгері бар Бірінші Алаш атты ә скер полкі ұ йымдастырылды. Ақ гвардияшылардың кө мегімен асығ ыс ү йретілген Алаш отрядтары кө п ұ замай Қ ызыл Армияғ а қ арсы шайқ астарғ а қ атысты.1918 ж. жазында азамат соғ ысы ө ршіп, кең етек алды. Ақ гвардияшылармен бірігіп алғ ан империалистік мемлекеттердің белсенділік кө рсетуіне орай ең басты пә рменді кү ш - Сібір мен Оралда шоғ ырланғ ан Чехословакия корпусының офицерлері бү лік шығ аруына байланысты ә скери қ ақ тығ ыстар кү шейе тү сті. Бұ л корпус революцияғ а дейін Австро-венгрияның тұ тқ ын солдаттарынан - чехтар мен словактар қ атарынан қ ұ рылғ ан еді. Осы корпустың бө лімдері революцияғ а қ арсы ішкі кү штермен қ оян-қ олтық бірлесіп, Ақ мола, Петропавл, Атбасар, Қ останай қ алаларын басып алды.Орынборды алу операциясына Ақ тө бе майданының ә скерлері мен Шығ ыс майданның ә скерлері де қ атысты. 1918 ж. 29-желтоқ санда ауа райының қ иындығ ына қ арамастан шабуыл басталды, Дутов ақ гвардияшылары екі майданның ә скерлерінің қ ысымынан жең іліп, толық талқ андалды. 1919 ж. 22-ші қ аң тарында Орынбор қ аласы алынып, Тү ркістан аудандары мен Орталық Ресей арасындағ ы қ атынасты қ алпына келтірді. Осымен Ақ тө бе майданының тарихтағ ы 1-ші кезең і аяқ талды (1918 шілде-1919 қ аң тар).1918 ж. кү зінде ақ гвардияшылар Жетісудағ ы Саратов, Покровское, Покатимовское жерлеріне белсенді шабуылдап, Қ ызыл Армия қ арулы кү штерінің қ арсылығ ына қ арамастан Сергиополь, Ү ржар, Сарқ ант жә не т.б. жерлерге бекінді. Сө йтіп, Солтү стік Жетісу майданы қ ұ рылды. 1918 ж. аяғ ында Жетісу майданында 10 мың қ ызылармияшылар мен біріктірілген Черкасск партизан кү штері орналасты. 1918 ж. наурызда ақ гвардияшылар Орал қ аласында Кең ес билігіне шабуылдап, облыстық атқ ару комитетінің мү шелерін қ амап, соң ынан оларды ө лтірді. Алашорданың Батыс бө лімімен бірлесіп ә рекет еткен Дутов бө лімдері Орал-Гурьев ауданында генерал Толстов басқ арғ ан ақ тардың негізгі кү штерімен бірікті. 1918 ж. кү зінде Орал ақ тарымен кү ресу ү шін ”Ерекше армия (кейінгі шығ ыс майданының тө ртінші армиясы) қ ұ рылды. Жыл бойы Шығ ыс майданындағ ы Колчак ә скерлерінің шешуші жең ісіне дейін Орал аймағ ы қ олдан-қ олғ а ө тті. Орал облысында “Бірінші ерекше атты ә скер” бригадасы қ ұ рылып, кейін Қ ызыл армияның 4-армиясының қ ұ рамына кірді. 4-ші Армияның қ олбасшысы болып М.В.Фрунзе тағ айындалды. Оралды босату операциясына В.И.Чапаев басқ арғ ан 2-ші Николаев дивизиясы жә не 4-ші армияның бө лімдері қ атысты. 1919 ж. 24-ші қ аң тарда қ ала босатылды. Сө йтіп большевиктер ү шін азамат соғ ысының алғ ашқ ы кезең і сә тті аяқ талды.Алғ ашқ ы кү ннен Қ азревком ә рекет-қ имылда жү рген армияны азық -тү лікпен жабдық тау, астық ты жә не басқ а тамақ ө німдерін Орталық қ а, Тү ркістан АССР-на жеткізу яғ ни, “соғ ыс коммунизм” саясатының басты мә селесін шешу ісімен айналысты. Бұ л саясаттың мә ні - ө неркә сіпті жаппай национализациялау, басшылық ты орталық тандыру, тіршілік ү шін маң ызды тауарлардың бә рін бө лу, азық -тү лік салғ ыртын, карточкалық жабдық тау жү йесін, жалпығ а бірдей ең бек міндеткерлігін, ең бекке бір мө лшерде ақ ы тө леуді енгізу, тауар-ақ ша қ атынастарын жою болды.

Осының ішінде ең бекші халық ә сіресе, шаруалар ү шін ең ауыры азық -тү лік салғ ырты болды. 1919 жылы қ аң тарда астық ты дайындау мен бө лу монополиясына азық -тү лік салғ ырты қ осылды. Ө лкенің адам жә не материал ресурстарын жұ мылдыру экономикалық ә діске жатпайтын кү штеу ә дістерімен жү ргізілді. Кең ес ү кіметі қ ала халқ ын жә не соғ ысып жатқ ан қ ызыл ә скерді азық -тү лікпен қ амтамасыз ету ү шін астық ө німдерін, мал-мү ліктерін қ аруланғ ан азық -тү лік отрядтарын жіберіп, халық тан кү шпен тартып алып отырды. Сонымен қ атар, “ә скери коммунизм” саясаты ө лкеде жергілікті бюджеттерді жоюдан, оларды бірың ғ ай мемлекеттік бюджетке қ осудан, біртұ тас қ азына қ ұ рудан, ұ сақ жә не майда ө неркә сіпті мемлекет меншігіне алудан кө рінді. 1920 ж. тамызында Мә скеу қ аласында қ азақ ә скери тө ң керіс комитеті жә не Тү ркістан майданының ә скери–тө ң керіс кең есі, РКП(б) Тү ркістан ө лкелік комитетінің партия жә не кең естік ұ йымдардың ө кілдері қ атысқ ан Қ азақ АКСР-н қ ұ ру туралы бірнеше мә жілістер ө ткізді. Соң ғ ы мә жіліске В.И.Лениннің ө зі тө рағ алық етті. Нә тижесінде 1920 ж. 17 тамызында РКФСР Халық Комиссарлары Кең есі Қ азақ Республикасы жө ніндегі Декреттің жобасын қ арап қ олдады. 1920 ж. 26 тамызында Ленин мен Калинин қ ол қ ойғ ан БОАК жә не РКФСР ХКК-нің қ ұ рамында, астанасы Орынбор қ аласында болатын “Қ ырғ ыз (қ азақ) Кең естік Автономиялы Республикасын қ ұ ру туралы” тарихи Декреті жарияланды. 1920 ж. 4-12 қ азанында Орынбор қ аласында ө ткен Қ азақ стан Кең естерінің Қ ұ рылтай съезі, Қ ырғ ыз (қ азақ) Кең естік Автономиялық социалистік республикасы ең бекшілері қ ұ қ ық тарының Декларациясын қ абылдады, ол Декларация РКФСР қ ұ рамына жеке автономия болып кіретін Қ азАКСР-нің қ ұ рылуын жұ мысшылардың, ең бекші қ азақ халқ ының, шаруалар, қ ызыл ә скерлер депутаттары Кең естерінің Республикасы ретінде бекітті. С.Мең дешевті бас етіп, Орталық Атқ ару Комитетін (ОАК) жә не В.Радус–Зеньковичті бас етіп Халық комиссарлары Кең есін (ХКК) сайлады.1920 жылдың кө ктемінен Қ азақ стан жерінде азамат соғ ысы жылдарында ө лкенің жаудан азат етілген аудандарында ақ гвардиялық аппараттар жойылып, кең естік мемлекеттік органдар ұ йымдастырылып жатты. Революциялық комитеттер азат етілген территорияларда халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру, экономиканы кө теру, мемлекеттік қ ұ рылысты нығ айту жұ мыстарын жү ргізді. 1920 жылдың кө ктемінде партияның ІХ съезі болды, съезд бейбіт тыныс алудың мү мкіндіктеріне сү йене отырып, халық шаруашылығ ын қ алпына келтірудің бірың ғ ай жоспарын жасап бекітті. 1920 жылғ ы қ аң тар-наурызда ө лкенің губерниялары мен уездерінде партия конференциялары ө тіп, оларда халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру мә селелері талқ ыланды. Ө лкенің соғ ыстан зардап шекпеген жері кемде-кем еді. Қ иыншылық тар мен ауыртпалық тарғ а қ арамастан, Қ азақ стан ең бекшілері кү йзелушілікке қ арсы кү ресті. Басты шарттардың бірі - отын ө ндіруді арттыру жә не кә сіпорындарды жұ мыс кү шімен қ амтамасыз ету, ө неркә сіп пен транспортты қ алпына келтіру болды. Ө неркә сіпке отын беру ү шін Орал-Ембі мұ най кә сіпшіліктері қ алпына келтіріліп, Ембі-Атырау мұ най қ ұ быры бірнеше шақ ырымғ а тартылды. 1920 жылғ ы наурыз-маусым айларында Ембі мұ най кә сіпшіліктерінен кө ліктің барлық мү мкіндіктерімен жә не су жолы арқ ылы 17452 пұ т мұ най тасылды. Қ арағ анды мен Екібастұ здың шахталары қ алпына келтіріліп, 1920 жылы Қ арағ анды мен Екібастұ здың шахтерлары 3 млн. пұ ттан астам кө мір ө ндірді. Екібастұ з зауытында, Риддер кенішінде қ орғ асын концентраттарының қ орынан қ орғ асын қ орыту жұ мысы жолғ а қ ойылды. Семей жә не Ақ мола губернияларының кә сіпшіліктерінде жыл ішінде 8, 5 млн. пұ т тұ з ө ндірілді. Оралда, Қ останайда, Семейде, Ақ молада электр станциялары жұ мыс істей бастады. Жылдың аяғ ына қ арай республикадағ ы 59 электр станциясының 45-і қ алпына келтіріліп, пайдаланылуғ а берілді. Шаруалар шаруашалығ ын шойын жә не мыс қ ұ ймамен, арбағ а арналғ ан металл бұ йымдарымен ауылшаруашылық қ ұ рал-саймандарымен қ амтамасыз ететін металл ө ң дейтін 6 зауыт іске қ осылды. Тамақ, жең іл жә не қ олө нер кә сіпорындары қ алпына келтіріліп жатты. Губерния ортылық тарының бә рінде диірмендер, былғ ары, тері, сабын қ айнату, кірпіш зауыттары, аяқ -киім, ер-тұ рман шығ аратын шеберханалардың жұ мысы қ айта басталды. Жергілікті ө кімет органдары орасан зор зиян шеккен темір жол транспортын қ алпына келтіруге айрық ша кө ң іл бө лді. 1920 жылдың жазына қ арай негізгі магистральдарда кө пірлер, жол шаруашылығ ы, байланыс желілері қ алпына келтірілді. 1920 жылдың аяғ ына таман республика ө неркә сібінде 162 кә сіпорын жұ мыс істеді. Қ азақ станды қ алпына келтіру дә уірінің басында 1500-ге тарта ұ сақ мемлекеттік ө неркә сіп кә сіпорындары болса, бұ лардан тек қ ана ондағ ан зауыт-фабрика, кеніш, шахта, мұ най кә сіпшілігі, кө мір-кен орындары ғ ана жұ мыс істеді. Ө неркә сіп халық қ ажеттерін қ анағ аттандыра алмады. Ең бек ө німділігі ө те-мө те тө мен болды, шикізат пен отын жетіспеді. Азық -тү лік ө неркә сіп тапшылығ ы қ атты байқ алды. Қ азақ станның кең ес органдары совхоздар, артельдер, жерді бірлесіп ө ң деу серіктестіктерін ұ йымдастыру жө ніндегі жұ мыстарды қ иыншылық тарғ а қ арамастан жалғ астыра берді. 1920 жылдың кү зіне қ арай Қ азақ станда Жетісу облысын қ осқ анда 1039 коллективтік шаруашылық болды. Сол жылдары алғ ашқ ы ауылшаруашылық артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылдың аяғ ында (Жетісу мен Оң тү стік облыстарды қ оспағ анда) 939 колхоз, оның ішінде 132 коммуна, 779 артель, 28 жерді бірлесіп ө ң дейтін серіктестік (ТОЗ), 348 тұ тыну қ оғ амы жұ мыс істеді. Бірақ бұ лардың бә рі ә лсіз болып, оларда қ ұ рал-сайман, кү ш-кө лік, тұ қ ымдық астық, айналым қ аржы жетіспеді. Азамат соғ ысының қ иын-қ ыстау жылдарында кең ес органдары жергілікті жерлерде мә дени қ ұ рылысты да жү ргізіп, саяси ү гіт қ атаң нысаналы сипатта болды. 1919 жылы сә уірде уездік жә не губерниялық Халық ағ арту бө лімдерінің жанынан мә дени-ағ арту ұ йымдары қ ұ рылды. Оқ у ү йлері, кітапханалар, сауатсыздық ты жою мектептері жұ мыс істеді. Сол жылдары республикада 199 кө пшілік кітапханасы, 196 клуб, 83 халық ү йі, 1478 оқ у ү йі болды, ү гіт қ ызыл керуендерін, ал темір жол бойында - ү гіт вагондарын ұ йымдастырды.

101. Қ азақ АКСР-ның қ ұ рылуы жә не оның қ ұ рамына қ азақ жерлерінің біріктірілуінің барысы жә не оның қ иыншылық тары. Азамат соғ ысы большевиктерге шет халық тардың ұ лттық мемлекеттілігі идеясымен санаспауғ а болмайтындығ ын тағ ы бір рет кө рсетіп ө тті.Коммунистік партия мен Кең ес ө кіметі Кең естік бастауларда Қ азақ автономиясын қ ұ ру бойынша дайындық жұ мыстарын бастады.1919 жылы 10 шілдеде В.И.Ленин Қ ырғ ыз (Қ азақ) ө лкесін басқ ару жө нінде революциялық комитет қ ұ ру туралы Декретке қ ол қ ойды. Мұ нда Қ азревком ө лкенің Жоғ ары ә скери азаматтық басқ армасы ретінде бекітіледі делінген.Декрет оның мақ саты мен міндеттерін белгіледі: - контрреволюция мен интервенцияғ а қ арсы кү рес; - ө лкеде мемлекеттік, шаруашылық жә не мә дени қ ұ рылыс ү шін жағ дай қ ұ ру; - Қ азақ станда Кең естердің қ ұ рылтай съезін дайындау.Ревком қ арамағ ында Астрахань губерниясының қ азақ аумақ тары мен Орал, Торғ ай, Ақ мола, Семей облыстары болды. Қ азревкомды Пестовский Станислав Станиславович басқ арды (1882-1943 ж.ж.). Ревком қ ұ рамына Лухашев, Жангелдин, Байтұ рсынов, Тунғ анчин, Мең дешев, Қ аратаев жә не т.б. енді.Қ азревком мен оның органдары жергілікті орындарда Қ азақ даласында Кең естерді ұ йымдастыру, ұ лттық интеллигенцияның жат пиғ ылды ө кілдерін Кең естік қ ұ рылысқ а тарту жұ мыстарын жү ргізді. 1920 ж. 9 наурызда «Қ ырғ ыз ү кіметі» деп ө зін атағ ан Алаш Орданы жою туралы шешім қ абылдады. Қ азревком органы - «Ұ шқ ын» газеті шығ арылды.

102. 1921-1922 жж. Жер-су реформасы жә не оның нә тижелері. Жер мә селесіндегі патша ү кіметінің отаршылдық саясатының ауыр зардаптарын жою шаралары іске асырылды. 1921 жылы сә уірде бұ рынғ ы Сібір жә не Орал казак ә скерлеріне берілген жерді қ азақ тарғ а қ айтару туралы декрет нә тижесінде Ертіс ө ң ірінен 177 мың десятина жер қ айтарылды. Оралдың сол жағ алауынан 208 мың десятина жер қ азақ тарғ а берілді. 1921 жылы Жетісуда жер - су реформасы жү ргізілді. Нә тижесінде қ азақ, қ ырғ ыз, ұ йғ ыр ең бекшілеріне 460 мың десятина жер қ айтарылды. Сонымен бірге Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ станның қ азақ жә не орыс халқ ына жер беру ү шін кө лемі 1 млн. Десятинадан астам жер қ орық ұ рылды. 1921-1922 жылдары аграрлық қ айта қ ұ рулар нә тижесінде 300 мың адам Қ ытайдан Қ азақ станғ а оралды. Реформаны жү зеге асыруда қ ателіктер мен асыра сілтеулерге жол берілді. Кей жағ дайда қ оныс аударушы кедейлер жерден айырылды. Қ онысаударушылар негізінен отаршыл - кулактар қ атарына жатқ ызылып, қ азақ тар мен қ оныстанушылар арасында ұ лт араздығ ы туып отырды. Сө йтіп, 1921 - 1922 жылдардағ ы жер - су реформалары нә тижесінде патша ү кіметі алғ ан жер тү гел қ азақ ең бекшілеріне қ айтарып берілді. Ауылда ә леуметті кө згерістер мен жер реформаларын жү зеге асыру ү шін бұ қ аралық ұ йым 1921 жылы «Қ осы одағ ы» қ ұ рылды (1930 жылдан «Кедей одағ ы» атанды). Оның міндеттері: 1) Ең бек артельдерін қ ұ ру. 2) Кедейлерге жер беру. 3) Ең бекшілердің саяси сана - сезімі мен мә дени дең гейін кө теру. 1921 - 1922 жылдардағ ы жер реформасының маң ызы: 1) Ең бекшілерді социалстік қ ұ рылысқ а тартуда ү лкен роль атқ арды. 2) Отаршылдық аграрлық саясатқ а соқ қ ы берді. 3) Қ азақ ауылындағ ы патриархаттық - феодалдық негізді ә лсіретті. 4) Ұ лттық келісімнің орнығ уына жағ дай жасады.

103. 1921-1922 жж. аштық тың себептері мен салдары. Партияның ХV съезі ауыл аруашылығ ын ұ жымдастыру бағ ытын жариялады.(1927ж.желтоқ сан) негізгі ұ станымдар: еріктілік, дербестік, материалдық мү дделілік, ұ жымдастыру сатыларына кезең -кезең мен ө ту. Қ АКСР-де ұ жымдастыруды 1932ж.кө ктеміне қ арай аяқ тау белгіленді. 1929ж. Алғ. МТС-тер қ ұ рылды ұ жымдастыру мен отырық шыландыруды жаппай жү ргізу ү шін ауылдар мен қ оныстарғ а 8000 жұ мысшы жә не 1204 «жиырма бес мың шылдық тар» жіберілді. Олар Ресейдегі колхоз жобасын қ айталайтын қ оныстандыру ү лгісін орнық тырды. Ұ жымдастыру жылдары кооперативтендіру қ озғ алысының ө з ісін ашуғ а мү мкіндік беру, материалдық ынта, кооперативтендіруге шаруаның бірте-бірте ө туі, еркіндік ұ станымдары бұ зылды. Ұ жымдастыру бағ ытында жіберілген қ ателіктер:

- қ атал жаппай қ уғ ынлаумен террорғ а негізделді.

- даярлық сыз, жергілікті жағ дайлар ескерілместен жү ргізілді.

- ә кімшілшк кү штеу ә дістерімен жеделдете жү ргізілді.

- шаруашылық базасын жасау, тұ рғ ын ү йлер, мә дени-тұ рмыстық объектілер салу жоспары орындалмады.Шаруашылық ты ұ жымдастыру дең гейі ү немі ө сіп отырд: 1928ж.-2%, 1930ж.- 56, 4%, 1931ж.қ азанда - 65%. Азық -тү лікпен қ амт/з етудің қ иындауына байланысты 1929ж. «ә скери коммунизм» саясаты кезіндегі салғ ырт енгізілді: шұ бартау ауданында малдың 80%-і мемлекетке ө ткізілді. Балқ аш ауданында 297 000 малғ а салғ ырт салынды. (ауданда 173 000 мал болғ ан). Торғ ай ауданында 1млн.мал басынан салғ ырт салдарынан 98 000 ғ ана қ алды. Торғ айлық тар «асыра сілтеу болмасын, аша тұ яқ қ алмасын» ұ ранын кө терді. Еріктілік ұ станымы ө рескел бұ зылды.колхозғ а кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар «бай-кулактар» қ атарына жатқ ызылып, қ атаң жазаланды: 1929ж.56, 498 шаруа жауапқ а тартылып, 34 мың ы сотталды. 1931ж. 5500 отбасы жер аударылды. 1929-33жж. ОГПУ (бшріккен мемлекттік саяси басқ арма) ү штігі - 9805 іс қ арап, оның ішінде: ату жазасына - 3386адам, 3-10жыл концентрациялық лагерьге қ амауғ а - 13151 адамғ а ү кім шығ арды. 1933ж. Саяси басқ арма ү штігі 21 000 адамды қ амауғ а алды. 1930ж. 30мамыр - республика Ү кіметі жаң а лагерьлер ұ йымдастыру ү шін Ақ мола, Қ арағ анды округтерінен мерзімсіз, тегін пайдалануғ а 110 000га жер бө лді.мал шаруашылығ ы кү йзелісті шығ ынғ а ұ шырап, 1930-32 жж. Аштық жайлады. 1932ж.ақ пан - колхозшы қ ожалық тарының 87%-і, жекешелердің 51, 8%-і малдан тү гел айырылды. Ұ жымдастыру қ арсаң ында - 40, 5млн. Мал болса, 1933ж.1қ аң тарда 4, 5млн мал қ алды. Бұ л жағ дай ө лкеде аштық қ асіретін туғ ызды: 1930ж. - 313 000адам, 1931ж. - 765 000адам, 1932ж. - 769 000 адам қ айтыс болды.1930ж.қ аң тар - 1931ж.маусым аралығ ы - 1млн. 70мың адам Қ ытай, Иран, Ауғ ан жеріне кө шіп кетті. Оның 616 мың ы қ айтып оралғ ан жоқ, 414мың ы кейін елге оралды. Аштық зардаптары: 1930-33жж. 2, 1млн.адам қ ырылды(барлығ ы 6, 2млн.адам).Қ азақ тардың осы жылдардағ ы саны 40 жылдан кейін, 1969ж.ғ ана қ алпына келтірілді.1930-32жж. Ашаршылық тарихқ а «ұ лы жұ т» ретінде енді.

104. Қ азақ стандағ ы жаң а экономикалық саясаттың жү ргізілу барысы, ерекшкліктері мен нә тижелері жә не мерзімінен бұ рын тоқ татылу себептері. Жаң а экономикалық саясатқ а кө шу. Шетелдік интервенция мен азамат соғ ысы аяқ талғ аннан кейін Қ азақ станда экономикалық, ә леуметтік жә не саяси жағ дай елдің орталық аудандарымен салыстырғ анда ауыр болды. Қ азақ станның 307 кә сіпорынның 250-і жұ мыс істемеді. Қ азақ станда мұ най ө ндіру 4 есе, Қ арағ анды кө мірін ө ндіру 5 есе қ ысқ арды, ал мыс кенін ө ндіру мү лде тоқ тап қ алды. Риддер кеніштері, Екібастұ з кө мір орындары жә не Спасск байыту фабрикасы толық істен шық ты. Алайда, зорлық - зомбылық қ а негізделген азық - тү лік саясаты сә тсіздікке ұ шырады. Кү йзелген шаруалар наразылық білдіре бастады. Қ останай, Ақ мола, Орал, Семей облыстарында кө теріліс ошақ тары пайда болды. 1921 жылы ақ пан айында патша армиясының полковнигі Николаев пен Есаул Токарев бастағ ан 25 мың адамнан тұ ратын отряды Петропавл қ аласында Кең ес ү кіметі органдарының ү йін қ иратты. 1921 жылдың наурызында Орал губерниясының территориясында Сапожников отрядының қ аруланғ ан 10 мың нан астам бү лікшілері ә рекет етті. Қ арқ аралы уезінде 70 - тен астам партия жә не Кең ес қ ызметкерлері кө терілісшілер қ олынан қ аза тапты. XX ғ асырдың 20 жылдың басында ауылдар мен селоларда халық наразылығ ының ұ лғ аюының себептері: - Мемлекеттің ең бекші халық қ а қ олдану саясаты- 1921 - 1922 жылдардағ ы жаппай ашаршылық; - Мал шаруашылығ ының ауыр жағ дайы; - Егін алқ аптарының кү рт азаюы. Осы жағ дайлардан азық - тү лік салғ ыртының орнына азық - тү лік салығ ын енгізудің қ ажеттілігі айқ ындала тү сті. 1921 жылдың 8 - 16 наурызда ө ткен партияның X съезі салғ ырттан азық - тү лік салығ ына кө шудің, жаң а экономикалық саясатқ а кө шудің қ ажеттігін негіздеп берді. Жаң а экономикалық саясаттың белгілері: - Азық - тү лік салығ ының енгізілуі. - Сауда еркіндігі. - Жерді жә не ұ сақ кә сіпорындарды жалғ а беру. - Ауылшаруашылық жә не несие, тұ тыну кооперациясын дамыту. - Кә сіпорындарды шаруашылық есепке кө шіру. - Ең бек міндеткерлігін жойып, жалдамалы ең бекті қ олдану. Жаң а экономикалық саясаттың мә ні - салғ ыртты салық пен ауыстыру болды. Салық тың мө лшері салғ ыртқ а қ арағ анда аз болды. Шаруалардан алынатын ауыл шаруашылығ ы ө німдерінің мө лшерін салық пен шектеу ауыл - селолардың қ алалармен байланысты нығ айтуғ а жол ашты. Шаруалар басы артық ө німдерін қ алаларғ а апарып сатып, тұ рмыс жағ дайын тү зеуге мү мкіндік алды. Орынборда 1921 жылы маусымда ө ткен облыстық бірінші қ ұ рылтай партия конференциясы жаң а экономикалық саясатқ а кө шуді мақ ұ лдады. Жаң а экономикалық саясатпен бірге тоталитарлық, авторитарлық басшылық қ а кө шу басталды. Жаң а экономикалық саясат жылдарындағ ы ө згерістер. РК(б)П - ның X съезінен кейін енгізілген азық - тү лік салығ ы біртіндеп жетілдіріле тү сті, шаруалар ө мірінде оң ды жағ дай қ алыптасты. Шаруалар басы артық ө німдерін қ алаларғ а апарып сатып, тұ рмыс жағ дайын тү зеуге мү мкіндік алды. 6 жә не одан кем ірі қ арасы бар қ ожалық тар салық тан босатылды. Кө лік салығ ы мен ақ шалай тү тін (шаң ырақ) салығ ының орнына бірің ғ ай заттай салық белгіленді. Салық тан жиналғ ан қ аражаттар қ орғ аныс ісіне, Халық ағ арту ісіне, ауылшаруашылығ ына, ірі ө неркә сіпті дамытуғ а жұ мсалды. Осы жылдары қ ұ рылғ ан ауылшаруашылық несиесі қ оғ амы (кредит кооперациясы) кө шпелі халық қ а жең ілдікті шарттармен 3 -5 жылғ а несие берді. Мемлекет шаруаларғ а ауылшаруашылық машиналары мен жабдық тар сатып алуғ а несие берді. 1924 - 1925 жылдары республикағ а ә келінген 415 тракторды кооперативтер мен коммуналар сатып алды. Жаң а экономикалық саясаттың нә тижелері: 1. Кү йзелген ауыл шаруашылығ ын тез арада қ алпына келтіруге мү мкіндік берді. 2. Ө неркә сіп қ алпына келтірілді. 3. Ө ркениетті кооператорлар қ ұ рылысы (қ озғ алысы) ел шаруашылығ ының барлық саласын кө терді. 4. Шаруа шаруашылығ ын еркін дамытуғ а кепілдік берді. Сонымен, жаң а экономикалық саясат шаруашылық ты ө ркендетуге мү мкіндік берген «керемет ғ ажайып».