Шаруашылығы. 16 страница

97. Тү ркістан (Қ оқ ан) автономиясының қ ұ рылуы жә не оғ ан Мұ стафа Шоқ айдың қ осқ ан ү лесі. Большевиктердің ұ лттық аймақ тарда жү ргізіп отырғ ан саясатын ашық айыптап, оның бет пердесін айқ ындағ ан М. Шоқ ай болды. Ол XX ғ асырдағ ы қ азақ саяси эмиграциясының тарихын бастаушы болды. Эмиграция сө зінің мағ ынасы экономикалық, саяси жә не діни себептерге байланысты ө з еркімен немесе еріксіз басқ а мемлекетке қ оныс аударуды кө рсетеді. Тү ркістан саяси эмиграциясы тарихи кө рініс ретінде 1917 жылғ ы Ресейдегі революциялық сілкіністер нә тижесінде пайда болды. Қ оқ ан автономиясы қ уылғ ан соң М. Шоқ ай Францияғ а қ оныс аударады. Онда ол Париждің “Дни”, “Последние новости“ газеттерінде Тү ркістандағ ы ішкі саяси жағ дайғ а талдау жасағ ан мақ алаларын жариялайды. 1929-39 жылдары ол “Яш Туркестан“ журналын (117 нө мірі жарық кө рді) шығ арып, оның беттерінде кең естік Тү ркістан мен дү ние жү зіндегі оқ иғ аларғ а кең сыни талдау жасайды. Большевиктердің елде кең ес ү кіметін орнату жолдары мен ә леуметтік саладағ ы социалистік қ айта қ ұ ру саясаты қ азақ зиялыларының қ арсылығ ын туғ ызды. Алайда, осы социалистік қ айта қ ұ ру саясатын жү зеге асыру ү шін белгіленген реформаларды пікір-талас негізінде талқ ылап, олардың дұ рыс-бұ рыстығ ын анық таудың орнына партия басшылары, ө з кө зқ арастарын білдірген қ азақ партия жә не кең ес қ айраткерлерін айыптады. Ө лкедегі жалпы большевиктік айыптау жә не қ уғ ындау саясатының ең алғ ашқ ысы тү рікшілдікті айыптау болды. 1920 жылдың 20-26 қ аң тарында Ташкент қ аласында Тү ркістан коммунистік партиясының конференциясы ө теді. Онда мұ сылмандар бюросының тө рағ асы Т.Рысқ ұ лов “Ұ лт мә селесі жә не ұ лттық коммунистік секциялар” туралы баяндама жасады. Онда Тү ркістан республикасында Ресейден тү бірлі айырмашылығ ы бар ұ лт саясатын жү ргізу ү шін ең алдымен негізі берік саяси ұ йым қ ұ ру қ ажеттілігі туралы айтылды. Конференция Т. Рысқ ұ лов ұ сынысымен жаң а саяси ұ йымды “Тү рік халық тарының коммунистік партиясы” деп атауғ а шешім қ абылдады. Т. Рысқ ұ ловтың тү рікшілдік идеяны жү зеге асырудағ ы ең батыл қ адамы Мұ сбюроның тө тенше ІІІ конференциясында (1920 жылы 25 қ аң тар) “Тү ркістан автономиялылығ ы туралы” тезистерін қ абылдау болды. Т. Рысқ ұ ловтың Тү рік республикасын қ ұ ру туралы идеясы келешектегі тү рік мемлекеттерінің конфедерациясын қ ұ руғ а апаратын жол еді. 1917 жылы Тү ркістан (Қ оқ ан) автономиясын ұ йымдастырғ ан Мұ стафа Шоқ айдың арманы да осындай конфедерациялық мемлекет қ ұ ру еді. Алайда, большевиктер Т.Рысқ ұ ловтың “Тү рік республикасын қ ұ ру” туралы идеясына қ арсы шығ ып, ұ лтшыл деп айыптады.Сталин басшылығ ымен қ азақ зиялыларына тағ ылғ ан айыптау айдарлары “ұ лтшылдық пен” шектелмеді. Сонымен қ атар қ азақ байларын тә ркілеу саясатын қ олдамай, керісінше қ азақ қ оғ амы сілкіністен гө рі кө мекке зә ру деген кө зқ арастағ ы қ азақ қ айраткерлерінің пікірлерін айыптау кең етек алды. 1929 жылы партиялық ү штіктер арыз айту бюросының қ ызметін кү шейтіп, барлық салада партия нұ сқ ауымен “оң шыл жә не солшыл оппортунистік уклонмен” кү ресу жұ мыстарын ө те қ арқ ынды тү рде жү ргізді. 7 партия конференциясында “солшыл жалаудың тасасына жиі-жиі жасырынатын оң шыл-байшыл ағ ым делінетінмен” кү ресуге партия ұ йымдарын шақ ырады. Қ азақ станда “оң шыл ағ ымғ а” Голощекиннің ауылда ”Кіші Қ азан” тө ң керісі қ ажет деген пікіріне қ арсы шық қ ан С. Сә дуақ асов жә не оның пікірлестері жатқ ызылды. Ал енді Қ азақ станда қ азақ кең ес жә не партия қ айраткерлерін троцкизмге айыптау Троцкийдің 1928 жылы Алматығ а жер аударылуына байланысты деуге болады. Алайда троцкистік оппозицияғ а қ азақ қ айраткерлерін жатқ ызу кө ң ілге мү лде қ онымсыз еді. Себебі, қ азақ стандық саяси қ айраткерлер троцкизм тұ рмақ ә лі толық марксизм-ленинизм идеяларын толық мең гермеген еді. Осығ ан қ арамастан 7-партия конференциясында С. Сә дуақ асов, Сұ лтанбеков жә не Мұ стамбаевтар “троцкистік оппозицияның тө ң ірегіне топтасқ ан негізгі ядро” ретінде айыпталды.Қ азақ зиялыларына қ арсы бағ ытталғ ан айыптаулардың ішінде большевиктердің Алаш зиялыларына қ арсы бағ ытталғ ан кү ресі ең қ атал жә не ымырасыз болды. Егерде 1920 жылдардың орта кезіне дейін большевиктер Алаш зиялыларына қ арсы кү ресте ә ртү рлі айыптаулармен ғ ана шектелсе, одан кейінгі кезең де ол ө те-мө те қ атал жаппай саяси қ уғ ынғ а ұ ласты. Алаш зиялыларына қ арсы кү рестің жандануына 1925 жылы 29 мамырда Сталиннің Қ азақ ө лкелік партия комитетінің бюросына ө лкелік “Ақ жол” газетінің ұ станғ ан бағ ытын айыптап арнайы жазғ ан хаты себеп болды. Ол хатта газет бетіндегі жарияланғ ан мақ алалардың бұ л кезде шет елде эммиграцияда жү рген М. Шоқ айдың ойымен “ү ндес жә не пікірлес екенін, яғ ни алашордашыл, ұ лшыл идеяларды жаң ғ ыртатыны” атап кө рсетілді. Сондай-ақ алдағ ы уақ ытта осындай кө зқ арастағ ы партияда жоқ зиялы қ ауым ө кілдерін жастарды тә рбиелеуге жібермеу ескертілді. Кө п кешікпей-ақ, 1926 жылы болғ ан партия конференциясында Ф. Голощекин басында А. Байтұ рсынов, Ә. Бө кейханов, М. Дулатов сияқ ты қ азақ зиялылары тұ рғ ан ұ лттық қ озғ алысты “реакцияшыл, тіптен контрреволюцияшыл” деп бағ алады.

98.1917 ж. екінші жалпық азақ съезінің негізгі шешімдерінің мазмұ ны жә не оның маң ызы. Алашорда ү кіметінің қ ұ рылуы. 1917 ж. 5-12 желтоқ санда Орынборда ө ткен Екінші жалпық азақ тық съезде қ азақ халқ ының ә р тү рлі топтарының ө кілдерін біріктірді. Тө ралқ а тө рағ асы Бақ тыгерей Қ ұ лманов жә не орынбасарлары Ә лихан Бө кейханов, Ә зімхан Кенесарин, Халел Досмұ хамедов жә не Омар Қ арашев басқ арғ ан съезд Қ азан тө ң керісіне байланысты тез ө згеріп жатқ ан саяси жағ дайдағ ы “Алаш” партиясының міндеттерін, қ азақ автономиясын қ ұ ру жә не оның ү кіметін қ алыптастыру мә селелеріне бірінші кезекте кө ң іл бө ле отырып, қ арастырды. Съезде қ азақ автономиясы қ ұ рамына Бө кей ордасы, Орал, Торғ ай, Ақ мола, Семей, Жетісу облыстары жә не Закаспий облысымен Алтай губерниясының қ азақ тар мекендеген аудандары енуге тиіс деп шешті. Съезд Уақ ытша ү кімет қ ұ латылғ аннан кейін қ алалар мен селоларда, далада қ азақ тардың ө мір сү руіне қ ауіп-қ атер туғ ызғ ан бей-берекеттік кү ннен-кү нге кү шейіп бара жатқ андығ ын атап кө рсетті. Сондық тан съезд қ азақ халқ ын “аман алып қ алу мақ сатымен” “Уақ ытша Халық Кең есі” тү ріндегі билік қ ұ ру, оғ ан Алаш-Орда (алаш автономиясының ү кіметі) деген ат беру жө нінде шешім қ абылдап жә не бү кіл қ азақ халқ ына “бағ ынатын ү кіметіміз осы деп сеніп… басқ а ү кіметті мойындамай, ө з ү кіметінің ә мірін екі қ ылмай орындау керектігі” баса ескертілді. Съезд қ азақ милициясын қ ұ ру жоспарын жасады. Оның ә рбір облыс бойынша белгілі бір сандық қ ұ рамы, уездер бойынша ү йрету мен жабдық тау шаралары белгіленді. Милицияны қ ару-жарақ пен қ амтамасыз етуді орталық ә кімшілік салық салу арқ ылы алынатын қ аржы есебінен жү зеге асыруғ а тиіс болды. Ұ лттардың ө зін-ө зі билеу қ ұ қ ығ ын талап етуін заң ды процесс ретінде тү сінген “Алаш” азаматтары Кең ес ө кіметімен келіссө здер жү ргізіп, ұ лттық автономия мә селесін шешуді қ олғ а алды. Осы мақ сатта 1918 ж. наурызында Алашорда ү кіметінің тапсыруымен Халел жә не Жаһ анша Досмұ хамедовтер Оралдан Мә скеуге барып, Халық Комиссары Кең есінің тө рағ асы В.И. Ленинмен жә не Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен кездесіп, оларғ а 1917 ж. желтоқ санда ө ткен екінші қ азақ -қ ырғ ыз съезінің қ аулысын табыс етті. И.В. Сталин қ аулымен танысқ аннан кейін 19-20 наурызда Семейдегі Ә.Бө кейханов жә не Х. Ғ аббасовпен телефон арқ ылы сө йлесті. Сө з Алашорда автономиясының мә ртебесі туралы болды. Телефон арқ ылы сұ хбаттасудағ ы И.Сталиннің сө зі “Сарыарқ а” газетінің беттерінде қ азақ тіліне аударылып жарияланды. Газетте: “Ресейдегі халық тардың қ ұ қ ық тары туралы халық комиссарлары шығ арғ ан белгілі ережесі бұ л кү нге ұ лт мә селесі тақ ырыбын кең ес ө кіметінің негізгі қ ызмет жобасы етіп келеді. Ү шінші советтер съезі осы ережені жалғ астыруғ а қ аулы қ ылды. Ө зінің бізге тапсырып отырғ ан жалпық азақ съезінің қ аулысы тү гелімен жоғ арғ ы жобағ а сай келеді. Бірақ жалғ ыз-ақ шарт қ оямыз: егер сіздің съездің қ аулысы ө кілдерің іздің совет ө кіметін тануғ а қ арсы болмаса болғ аны. Ү шінші советтер съезі советтік федерация жобасын жасап, бұ л жоба Советтер съезінің бекітуіне салынсын деп қ аулы қ ылынды. Бұ ғ ан қ арағ анда енді сө зді қ ойып, іске кірісу керек, яғ ни тұ рмысы бір, салты басқ а халық тар жергілікті советтермен қ осылып, автономия, федерациялау, тегінде басыбайлы бө лініп кету секілді ұ лт ниеттерін жарық қ а шығ аруғ а съезд шақ ыратын комиссия қ ұ руғ а тырысу керек. Біз ойлаймыз, жалпы қ азақ -қ ырғ ыздың ө кілдері тез қ амданып, ың ғ айлы уақ ытты ө ткізбей, жергілікті Советтермен бірігіп, ә лгідей комиссияны қ ұ рар. Сізден ө тінетініміз, біздің осы жобамызды Алашорданың Кең есіне салып жауап қ айтарсаң ыздар екен”, - деген мазмұ нда болды. Бұ л берілген Сталин сө зіндегі ең елеулі нә рсе оның жалпы қ азақ -қ ырғ ыз съезі қ аулысы мен Ресей халық тарының қ ұ қ ығ ы туралы декларацияның ө зара ү ндес екендігін мойындауы еді. Міне, осы ү ндестік Кең ес ө кіметіне Алашорданы мойындауғ а негіз болатындығ ын білдіріп, Сталин тек жалғ ыз ғ ана шарт қ ояды. Ол ө з ретінде Алашорданың Кең ес ө кіметін мойындайтындығ ын мә лімдеуі болатын. И.Сталиннің сө зінен тағ ы бір жағ дайды анық аң ғ аруғ а болады. Кең ес ө кіметі “басыбайлы бө лініп кету секілді ұ лт ниеттерін жарық қ а шығ ару” ү шін ең алдымен оны мойындау қ ажеттілігін талап етті. Сонымен бірге автономия алу мә селесі орталық та шешілетіндігін ескертті. Алашордашылар ү шін мұ ндай жағ дай қ иындық тудырғ анымен олар И.Сталиннің ұ сынысын талқ ылап, автономияғ а қ атысты ө з шешімдерін мә лімдеді. Ол қ аулы тө мендегідей еді: 1918 жылы наурыздың 21-інде Алашорданың мү шелері ұ лт жұ мысын басқ арушы халық комиссары Сталиннің Алаш автономиясы туралы айтқ ан сө зінен кейін Кең ес ө кіметін Ресейдегі барлық автономиялы халық тардың кіндік ө кіметі деуге қ аулы қ ылып, тө мендегі ө з шарттарын білдіріп: “Желтоқ санның 5-нен 13-іне шейін Орынборда болғ ан жалпық азақ -қ ырғ ыз съезінің қ аулысы бойынша тоқ таусыз Алаш автономиясын жариялайтындық тарын, Алаш автономиясының қ ұ рамына: Семей, Ақ мола, Торғ ай, Орал, Сырдария, Ферғ ана, Жетісу, Бө кей ордасы, Закаспий облысының Маң ғ ышлақ уезі, Самарқ анд облысының Жизақ уезі, Ә мудария ә нделі (бө лімі), Алтай губерниясына қ арағ ан Бийскі, Барнауыл, Змеиногор уездеріндегі қ азақ тар мекендеген аудандар енуге тиістігін, Алаш автономиясында заң шығ аратын, ел билейтін ү кімет Алашорда болатындығ ын, Қ азақ -қ ырғ ыз істері туралы елші ретінде совет ө кіметінің қ асында болуғ а Алашорда мү шелері Халел һ ә м Жаһ анша Досмұ хамедовтар жіберілетіндігін ескертіп, жергілікті Советтердің бұ йрығ ы бойынша ұ сталып, абақ тыда жатқ ан Алашорданың мү шелерін тоқ таусыз босатып, мұ нан былай оларды ө тірік шағ ым, жаламен қ уғ ын-сү ргінге ұ шыратуды тоқ татуды” талап етті.Ө кінішке орай Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссары Алашорданың қ ойғ ан талап-шарттарына тікелей ресми тү рде жауап бермеді. Себебі алашордалық тардың автономия қ ұ ру жө ніндегі талаптары кең ес ө кіметінің мү ддесіне қ айшы келетін еді. Ұ лт мә селесін пролетарлық диктатураның қ ұ рамдас бө лігі ретінде қ арастыратын кең ес ө кіметіне алаштық тардың ұ сынысы керағ ар болғ андығ ын аң ғ ару қ иын емес. Сондық тан да 1918 жылдың 28-наурызында Мә скеуден Семейдегі Қ азақ комитетіне И.Сталин жә не мұ сылмандар ісі бойынша комиссар Вахитов қ ол қ ойғ ан жеделхат келді. Жеделхатта “қ ырғ ыз істері бойынша Комиссариат қ ұ ру ү шін тез арада ө кілдер жіберу” жө нінде айтылды. Мұ ның ө зі кең ес ө кіметінің ө лкедегі барлық істі ө з қ олдарына алғ андығ ын кө рсетті. Осы жылдың 29-наурызында Семейге Х.Ғ аббасовтың атына Мә скеудегі Алашорда ү кіметінің ө кілдері Халел жә не Жаһ анша Досмұ хамедовтерден жеделхат келді. Онда Кең ес ө кіметінің тұ тқ ынғ а алынғ ан қ азақ қ айраткерлерін тегіс босату туралы облыстық кең естерге ә мір бергендігі жә не Алашорда ө кіметінің қ ойғ ан талаптарына таяу арада жауап беруге уә де еткендігі айтылды. Жеделхатта Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссариаты жанынан қ азақ бө лімі ашылып, оның қ ұ рамына қ азақ халқ ының ө кілдерін сайлау қ ұ қ ығ ы Алашордағ а берілетіндігі де айтылғ ан. “Сырдария” газетінде жарияланғ ан осындай мә ліметтер шындық қ а жанасады. Оғ ан дә лел ретінде Алашорда атынан РКФСР-дің Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссары И. Сталинмен Семейден тура телеграф сымы арқ ылы келіссө з жү ргізген Халел Ғ аббасовтың 1929 жылғ ы қ арашаның 10-ында ОГПУ-дің тергеушісіне берген жауабын келтіруге болады. Онда былай делінген: “Келіссө здерде мен Совет ө кіметінің декларациясының идеяларына сә йкес қ азақ халқ ының ө зін-ө зі билеу қ ұ қ ығ ының кедергісіз жү зеге асырылуын талап еттім. Барлығ ы есімде жоқ, дегенмен де мен он тө рт тармақ тан тұ ратын талаптар қ ойдым. Олардың жадымда қ алғ ан негізгілері: таратылғ ан қ азақ мекемелерін қ алпына келтіру, Совет ө кіметі жағ дайындағ ы ұ лттық автономияны қ ұ ру, қ азақ халқ ының тұ тқ ынғ а алынғ ан қ айраткерлерін босату. Сталиннің жауабының мазмұ ны Алашорда Совет ө кіметін мойындағ анда ғ ана Қ азақ станның Қ ұ рылтай съезін шақ ыруғ а ә рекеттер жасалады дегенге сайды… Біз Сталинге телеграф арқ ылы Совет ө кіметін мойындайтынымызды мә лімдеп, сол кезде Москвада жү рген Досмұ хамедовтерге Орталық ү кімет алдында біздің мү дделерімізді қ орғ ауды тапсырдық … Осылайша Халел жә не Жаһ анша Досмұ хамедовтердің Мә скеуге Кең ес ү кіметі басшыларымен кездесулері мен телеграф арқ ылы Сталинмен жү ргізген келіссө здерінде кең ес ү кіметінің ұ лттық тұ тастық негіздегі қ азақ мемлекеттігін мойындамайтындығ ын, тек кең естік негіздегі автономия беруге даяр екендігін кө рсетіп берді. Қ ысқ асы Кең ес ү кіметінің бұ л мә селе жө ніндегі ұ станымы: “Ө зін-ө зі билеу принципі социализм ү шін кү рес қ ұ ралы болу керек жә не социализм мү дделеріне бағ ындырылуы тиіс”, - дегенге сайды. Кең ес ө кіметінің мұ ндай ұ станымы Семей облысынан ө зге де кең естерге В.И. Ленин мен И. Сталиннің атынан жолданғ ан жеделхаттардан айқ ын кө рінді. Мә селен, Ақ мола Кең есі Мә скеуден келіссө здер жү ргізу нә тижесінде орталық тан мынадай мазмұ ндағ ы жеделхат алғ ан, онда: “Кең ес билігі большевиктердің қ абылданғ ан бағ дарламасына сә йкес патша ө кіметі кезінде қ аналғ ан барлық халық тарғ а автономия береді. Қ азақ халқ ы ө з территориясына лайық автономия қ ұ руғ а дайындала берсін”, - делінген. Ә йтсе де іс жү зінде Кең ес ө кіметі Алашорда ү кіметінің ө зін де талаптарын да мойындағ ысы келмеді. Сондық тан да Х.Ғ аббасов 1918 жылдың 1 сә уірінде РКФСР Халық Комиссарлары мен Ұ лт істері жө ніндегі комиссариатқ а жеделхат жолдап, қ азақ халқ ының ұ лттық тұ тастық мү ддесін кө здейтін Алашорда ө кіметін тез арада ресми тү рде мойындауын тағ ы да талап етті. Кең ес ө кіметі мұ ндай талаптарды жауапсыз қ алдырды. Осылайша алаштық тардың кең ес ү кіметі шең берінде біртұ тас ұ лттық мемлекет қ ұ руғ а талпынысы нә тижесіз аяқ талды. Большевиктер Алаш партиясына ұ лттық буржуазия мен феодалдық топтардың таптық мү ддесін қ орғ айтын, пролетарлық революция жолындағ ы кедергі есебінде қ арады. Алаш басшыларының Кең ес ү кіметімен жү ргізілген келіссө здердің нә тижесіз аяқ талуына 1917 ж. кү зінде қ ұ рылғ ан, жетекшісі Кө лбай Тоғ ысов болғ ан, ө здерін “Қ ырғ ыз (қ азақ) социалистік партиясы” деп атағ ан “Ү ш жү з” партиясы да ық пал жасады. Бұ л негізінен ұ сақ -буржуазиялық социалистік партия еді. Партияның саяси кө зқ арасы мен практикалық іс-ә рекеті 1917 жылдың кү зінен 1918 жылдың басына дейін елеулі тү рде ө згерді. Ә уелгі кезде «ү шжү зшілер» социалист-революционерлер партиясымен одақ тасу бағ ытын ұ станса, 1918 жылдың қ аң тарынан бастап Кең ес ү кіметін жер-жерде ұ йымдастырып, нығ айту ісіне белсенді тү рде араласып кетеді. 1918 жылдың бас кезінен-ақ «ү шжү зшілер» большевиктермен одақ тасып, Алашордағ а қ арсы кү ресті.

99.Қ азақ станның азамат соғ ысы жылдарындағ ы жағ дайы. Азамат соғ ысы ү кімет ү шін кү рестің жалғ асы болды, сол себепті де революция мен азамат соғ ысы арасында ешбір дә л шекара болғ ан емес. Кең ес ү кіметінің белсенді ә рекеттеріне қ арамастан, Қ азақ станда азамат соғ ысының ошақ тары ө те тез пайда болды: 1917 ж. қ арашаның аяғ ында Орынборда атаман Дутовтың басшылығ ымен ақ гвардия ә скерлері Орынбордағ ы Кең ес кү штерін шегіндіріп, билікті басып алды. Сол айда Жетісуда казак ә скерлері кең есінің “ә скери ү кіметі” жә не революцияғ а қ арсы ошақ Оралда да қ ұ рылды. Қ ұ рылғ ан облыстық ә скери ү кімет кө п ұ замай жергілікті кең есті таратып, ө кіметті басып алды. Сө йтіп, Верныйда жә не Орал қ алаларында ақ гвардия диктатурасы орнатылды. Бұ л ү ш “ә скери ү кімет” Қ азақ станда кең ес ө кіметіне қ арсы қ озғ алыстың басты кү ші болып табылды. Олар ақ гвардиялық офицерлерге, ауыл-село шаруаларына сү йенді жә не меньшевиктер мен “Алаш” партиясының жетекшілерінен қ олдау тапты. Жоғ арыда атап кө рсеткендей 1918 жылдың кө ктемінде кең естік билік тарапынан тү сінушілік пен қ олдау табудан кү дер ү зген Алашорда, енді большевиктерге қ арсы ымырасыз кү рес жү ргізуге ұ йғ арып, Сібір Уақ ытша ү кіметі (Омбы) мен Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысы мү шелерінің (Комуч) Самар комитеті қ олдауына сү йеніп, Алаш автономиясын жү зеге асыруғ а кірісті. Сө йтіп, азамат соғ ысының бастапқ ы кезең інде алашордашылар ақ тармен одақ тасып, қ ызылдарғ а қ арсы соғ ысты. 1918 ж. шілде мен тамызында Ә.Бө кейханов, Ә.Ермеков пен ә скери бө лім мең герушісі капитан Қ. Тоқ тамысов Самар мен Омбыда Комуч пен Сібір уақ ытша ү кіметтері ә скери ведомстволары ө кілдерімен кездесіп, Алаш орданың қ арулы кү штерін қ ұ ру жө нінде келіссө здер жү ргізді. Алаш орда Батыс бө лімінің басшылары Халел мен Жаһ анша Досмұ хамедовтар Комуч арқ ылы Самарадан 600 винтовка мен пулемет алды жә не таяу уақ ытта 2000 адамнан қ азақ отрядтарын ұ йымдастыруғ а уә де береді. Торғ ай тобына 300 берданка мылтығ ы, 20000 патрон, ә скери киім-кешек бө лінді. Дутовтың кө мегімен екі атты полк: біріншісі - Қ останайда, екіншісі – Ырғ ызда қ ұ рыла бастады. 1918 жылы тамызда Семей қ аласында қ ұ рамында 38 офицері мен 750 жауынгері бар Бірінші Алаш атты ә скер полкі ұ йымдастырылды. Ақ гвардияшылардың кө мегімен асығ ыс ү йретілген Алаш отрядтары кө п ұ замай Қ ызыл Армияғ а қ арсы шайқ астарғ а қ атысты.1918 ж. жазында азамат соғ ысы ө ршіп, кең етек алды. Ақ гвардияшылармен бірігіп алғ ан империалистік мемлекеттердің белсенділік кө рсетуіне орай ең басты пә рменді кү ш - Сібір мен Оралда шоғ ырланғ ан Чехословакия корпусының офицерлері бү лік шығ аруына байланысты ә скери қ ақ тығ ыстар кү шейе тү сті. Бұ л корпус революцияғ а дейін Австро-венгрияның тұ тқ ын солдаттарынан - чехтар мен словактар қ атарынан қ ұ рылғ ан еді. Осы корпустың бө лімдері революцияғ а қ арсы ішкі кү штермен қ оян-қ олтық бірлесіп, Ақ мола, Петропавл, Атбасар, Қ останай қ алаларын басып алды.Орынборды алу операциясына Ақ тө бе майданының ә скерлері мен Шығ ыс майданның ә скерлері де қ атысты. 1918 ж. 29-желтоқ санда ауа райының қ иындығ ына қ арамастан шабуыл басталды, Дутов ақ гвардияшылары екі майданның ә скерлерінің қ ысымынан жең іліп, толық талқ андалды. 1919 ж. 22-ші қ аң тарында Орынбор қ аласы алынып, Тү ркістан аудандары мен Орталық Ресей арасындағ ы қ атынасты қ алпына келтірді. Осымен Ақ тө бе майданының тарихтағ ы 1-ші кезең і аяқ талды (1918 шілде-1919 қ аң тар).1918 ж. кү зінде ақ гвардияшылар Жетісудағ ы Саратов, Покровское, Покатимовское жерлеріне белсенді шабуылдап, Қ ызыл Армия қ арулы кү штерінің қ арсылығ ына қ арамастан Сергиополь, Ү ржар, Сарқ ант жә не т.б. жерлерге бекінді. Сө йтіп, Солтү стік Жетісу майданы қ ұ рылды. 1918 ж. аяғ ында Жетісу майданында 10 мың қ ызылармияшылар мен біріктірілген Черкасск партизан кү штері орналасты. 1918 ж. наурызда ақ гвардияшылар Орал қ аласында Кең ес билігіне шабуылдап, облыстық атқ ару комитетінің мү шелерін қ амап, соң ынан оларды ө лтірді. Алашорданың Батыс бө лімімен бірлесіп ә рекет еткен Дутов бө лімдері Орал-Гурьев ауданында генерал Толстов басқ арғ ан ақ тардың негізгі кү штерімен бірікті. 1918 ж. кү зінде Орал ақ тарымен кү ресу ү шін ”Ерекше армия (кейінгі шығ ыс майданының тө ртінші армиясы) қ ұ рылды. Жыл бойы Шығ ыс майданындағ ы Колчак ә скерлерінің шешуші жең ісіне дейін Орал аймағ ы қ олдан-қ олғ а ө тті. Орал облысында “Бірінші ерекше атты ә скер” бригадасы қ ұ рылып, кейін Қ ызыл армияның 4-армиясының қ ұ рамына кірді. 4-ші Армияның қ олбасшысы болып М.В.Фрунзе тағ айындалды. Оралды босату операциясына В.И.Чапаев басқ арғ ан 2-ші Николаев дивизиясы жә не 4-ші армияның бө лімдері қ атысты. 1919 ж. 24-ші қ аң тарда қ ала босатылды. Сө йтіп большевиктер ү шін азамат соғ ысының алғ ашқ ы кезең і сә тті аяқ талды.Алғ ашқ ы кү ннен Қ азревком ә рекет-қ имылда жү рген армияны азық -тү лікпен жабдық тау, астық ты жә не басқ а тамақ ө німдерін Орталық қ а, Тү ркістан АССР-на жеткізу яғ ни, “соғ ыс коммунизм” саясатының басты мә селесін шешу ісімен айналысты. Бұ л саясаттың мә ні - ө неркә сіпті жаппай национализациялау, басшылық ты орталық тандыру, тіршілік ү шін маң ызды тауарлардың бә рін бө лу, азық -тү лік салғ ыртын, карточкалық жабдық тау жү йесін, жалпығ а бірдей ең бек міндеткерлігін, ең бекке бір мө лшерде ақ ы тө леуді енгізу, тауар-ақ ша қ атынастарын жою болды. Осының ішінде ең бекші халық ә сіресе, шаруалар ү шін ең ауыры азық -тү лік салғ ырты болды. 1919 жылы қ аң тарда астық ты дайындау мен бө лу монополиясына азық -тү лік салғ ырты қ осылды. Ө лкенің адам жә не материал ресурстарын жұ мылдыру экономикалық ә діске жатпайтын кү штеу ә дістерімен жү ргізілді. Кең ес ү кіметі қ ала халқ ын жә не соғ ысып жатқ ан қ ызыл ә скерді азық -тү лікпен қ амтамасыз ету ү шін астық ө німдерін, мал-мү ліктерін қ аруланғ ан азық -тү лік отрядтарын жіберіп, халық тан кү шпен тартып алып отырды. Сонымен қ атар, “ә скери коммунизм” саясаты ө лкеде жергілікті бюджеттерді жоюдан, оларды бірың ғ ай мемлекеттік бюджетке қ осудан, біртұ тас қ азына қ ұ рудан, ұ сақ жә не майда ө неркә сіпті мемлекет меншігіне алудан кө рінді. 1920 ж. тамызында Мә скеу қ аласында қ азақ ә скери тө ң керіс комитеті жә не Тү ркістан майданының ә скери–тө ң керіс кең есі, РКП(б) Тү ркістан ө лкелік комитетінің партия жә не кең естік ұ йымдардың ө кілдері қ атысқ ан Қ азақ АКСР-н қ ұ ру туралы бірнеше мә жілістер ө ткізді. Соң ғ ы мә жіліске В.И.Лениннің ө зі тө рағ алық етті. Нә тижесінде 1920 ж. 17 тамызында РКФСР Халық Комиссарлары Кең есі Қ азақ Республикасы жө ніндегі Декреттің жобасын қ арап қ олдады. 1920 ж. 26 тамызында Ленин мен Калинин қ ол қ ойғ ан БОАК жә не РКФСР ХКК-нің қ ұ рамында, астанасы Орынбор қ аласында болатын “Қ ырғ ыз (қ азақ) Кең естік Автономиялы Республикасын қ ұ ру туралы” тарихи Декреті жарияланды. 1920 ж. 4-12 қ азанында Орынбор қ аласында ө ткен Қ азақ стан Кең естерінің Қ ұ рылтай съезі, Қ ырғ ыз (қ азақ) Кең естік Автономиялық социалистік республикасы ең бекшілері қ ұ қ ық тарының Декларациясын қ абылдады, ол Декларация РКФСР қ ұ рамына жеке автономия болып кіретін Қ азАКСР-нің қ ұ рылуын жұ мысшылардың, ең бекші қ азақ халқ ының, шаруалар, қ ызыл ә скерлер депутаттары Кең естерінің Республикасы ретінде бекітті. С.Мең дешевті бас етіп, Орталық Атқ ару Комитетін (ОАК) жә не В.Радус–Зеньковичті бас етіп Халық комиссарлары Кең есін (ХКК) сайлады.1920 жылдың кө ктемінен Қ азақ стан жерінде азамат соғ ысы жылдарында ө лкенің жаудан азат етілген аудандарында ақ гвардиялық аппараттар жойылып, кең естік мемлекеттік органдар ұ йымдастырылып жатты. Революциялық комитеттер азат етілген территорияларда халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру, экономиканы кө теру, мемлекеттік қ ұ рылысты нығ айту жұ мыстарын жү ргізді. 1920 жылдың кө ктемінде партияның ІХ съезі болды, съезд бейбіт тыныс алудың мү мкіндіктеріне сү йене отырып, халық шаруашылығ ын қ алпына келтірудің бірың ғ ай жоспарын жасап бекітті. 1920 жылғ ы қ аң тар-наурызда ө лкенің губерниялары мен уездерінде партия конференциялары ө тіп, оларда халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру мә селелері талқ ыланды. Ө лкенің соғ ыстан зардап шекпеген жері кемде-кем еді. Қ иыншылық тар мен ауыртпалық тарғ а қ арамастан, Қ азақ стан ең бекшілері кү йзелушілікке қ арсы кү ресті. Басты шарттардың бірі - отын ө ндіруді арттыру жә не кә сіпорындарды жұ мыс кү шімен қ амтамасыз ету, ө неркә сіп пен транспортты қ алпына келтіру болды. Ө неркә сіпке отын беру ү шін Орал-Ембі мұ най кә сіпшіліктері қ алпына келтіріліп, Ембі-Атырау мұ най қ ұ быры бірнеше шақ ырымғ а тартылды. 1920 жылғ ы наурыз-маусым айларында Ембі мұ най кә сіпшіліктерінен кө ліктің барлық мү мкіндіктерімен жә не су жолы арқ ылы 17452 пұ т мұ най тасылды. Қ арағ анды мен Екібастұ здың шахталары қ алпына келтіріліп, 1920 жылы Қ арағ анды мен Екібастұ здың шахтерлары 3 млн. пұ ттан астам кө мір ө ндірді. Екібастұ з зауытында, Риддер кенішінде қ орғ асын концентраттарының қ орынан қ орғ асын қ орыту жұ мысы жолғ а қ ойылды. Семей жә не Ақ мола губернияларының кә сіпшіліктерінде жыл ішінде 8, 5 млн. пұ т тұ з ө ндірілді. Оралда, Қ останайда, Семейде, Ақ молада электр станциялары жұ мыс істей бастады. Жылдың аяғ ына қ арай республикадағ ы 59 электр станциясының 45-і қ алпына келтіріліп, пайдаланылуғ а берілді. Шаруалар шаруашалығ ын шойын жә не мыс қ ұ ймамен, арбағ а арналғ ан металл бұ йымдарымен ауылшаруашылық қ ұ рал-саймандарымен қ амтамасыз ететін металл ө ң дейтін 6 зауыт іске қ осылды. Тамақ, жең іл жә не қ олө нер кә сіпорындары қ алпына келтіріліп жатты. Губерния ортылық тарының бә рінде диірмендер, былғ ары, тері, сабын қ айнату, кірпіш зауыттары, аяқ -киім, ер-тұ рман шығ аратын шеберханалардың жұ мысы қ айта басталды. Жергілікті ө кімет органдары орасан зор зиян шеккен темір жол транспортын қ алпына келтіруге айрық ша кө ң іл бө лді. 1920 жылдың жазына қ арай негізгі магистральдарда кө пірлер, жол шаруашылығ ы, байланыс желілері қ алпына келтірілді. 1920 жылдың аяғ ына таман республика ө неркә сібінде 162 кә сіпорын жұ мыс істеді. Қ азақ станды қ алпына келтіру дә уірінің басында 1500-ге тарта ұ сақ мемлекеттік ө неркә сіп кә сіпорындары болса, бұ лардан тек қ ана ондағ ан зауыт-фабрика, кеніш, шахта, мұ най кә сіпшілігі, кө мір-кен орындары ғ ана жұ мыс істеді. Ө неркә сіп халық қ ажеттерін қ анағ аттандыра алмады. Ең бек ө німділігі ө те-мө те тө мен болды, шикізат пен отын жетіспеді. Азық -тү лік ө неркә сіп тапшылығ ы қ атты байқ алды. Қ азақ станның кең ес органдары совхоздар, артельдер, жерді бірлесіп ө ң деу серіктестіктерін ұ йымдастыру жө ніндегі жұ мыстарды қ иыншылық тарғ а қ арамастан жалғ астыра берді. 1920 жылдың кү зіне қ арай Қ азақ станда Жетісу облысын қ осқ анда 1039 коллективтік шаруашылық болды. Сол жылдары алғ ашқ ы ауылшаруашылық артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылдың аяғ ында (Жетісу мен Оң тү стік облыстарды қ оспағ анда) 939 колхоз, оның ішінде 132 коммуна, 779 артель, 28 жерді бірлесіп ө ң дейтін серіктестік (ТОЗ), 348 тұ тыну қ оғ амы жұ мыс істеді. Бірақ бұ лардың бә рі ә лсіз болып, оларда қ ұ рал-сайман, кү ш-кө лік, тұ қ ымдық астық, айналым қ аржы жетіспеді. Азамат соғ ысының қ иын-қ ыстау жылдарында кең ес органдары жергілікті жерлерде мә дени қ ұ рылысты да жү ргізіп, саяси ү гіт қ атаң нысаналы сипатта болды. 1919 жылы сә уірде уездік жә не губерниялық Халық ағ арту бө лімдерінің жанынан мә дени-ағ арту ұ йымдары қ ұ рылды. Оқ у ү йлері, кітапханалар, сауатсыздық ты жою мектептері жұ мыс істеді. Сол жылдары республикада 199 кө пшілік кітапханасы, 196 клуб, 83 халық ү йі, 1478 оқ у ү йі болды, ү гіт қ ызыл керуендерін, ал темір жол бойында - ү гіт вагондарын ұ йымдастырды. Қ орыта келгенде, Қ азақ станда Кең ес ү кіметі негізінен жә не кө пшілігінде кү штеп орнатылды. Қ азақ халқ ы Қ азан тө ң керісінің мә нін, Ленин бастағ ан большевиктер партиясының бағ дарламасын тү сінген де жоқ, қ абылдағ ан да жоқ. Ә леуметтік революцияғ а Қ азақ станда ешқ андай негіз жоқ болатын. Орта Азия мен Қ азақ станның жергілікті халық тары ү шін Қ азан революциясының мә н-мағ ынасы орыс ү стемдігі жойылып, тартылып алынғ ан жер-суымыз ө зімізге қ айтарылады деген ү мітке ғ ана сайды.